پژوهشنامه علوم سیاسی
سال:1389 | دوره:5 | شماره:2 (18) |تعداد مقالات:7

علوم سیاسی در ایران با این انتقاد روبرو بوده است که با عمل فاصله بسیار دارد، بومی نشده و جایگاه مناسب خود را نیافته است. به نظر می رسد که یکی از عوامل عمده ضعف پژوهش در علوم سیاسی در کشورمان عدم توجه جدی به امر «نقد» باشد. هدف از این تحقیق بررسی جایگاه نقد در پژوهش علوم سیاسی در ایران است و بدین منظور، مجلات تخصصی علوم سیاسی مورد بررسی میدانی قرار گرفته اند. در همین راستا، گونه های مختلف نقد دسته بندی شده و طی یک بررسی کمی تعداد و حجم آثار اختصاص یافته به نقد در مقایسه با کل آثار سنجیده شده اند. برای شناخت بهتر جایگاه نقد در پژوهش علوم سیاسی، یافته های مربوط به مطالب انتقادی در مجلات تخصصی علوم سیاسی با یافته های مشابه در گزیده ای از مجلات رشته ادبیات (که رشته ای بومی به شمار می آید و سنت دیرپایی از نقد در آن جریان دارد) مقایسه گشته اند. آمارها نشان می دهند که 8.2 درصد عناوین و 4.5 درصد حجم مطالب منتشر شده در مجلات پژوهشی علوم سیاسی به مطالب انتقادی اختصاص دارند که از ارقام مشابه در مجلات رشته ادبیات اندکی مطلوب تر است، اما ضعف سنت نقد در پژوهش علوم سیاسی در ایران را آشکار می سازد. به علاوه، بررسی گونه های مختلف نقد در مجلات پژوهشی علوم سیاسی نشان می دهد که 91 درصد تعداد و 84 درصد حجم مطالب انتقادی، «نقد کتاب» بوده اند. ارقام مشابه در رشته ادبیات مشخص می کند مجلات این رشته بیش از مجلات علوم سیاسی به سایر گونه های نقد توجه مبذول می دارند.

تفکر اساس همه تمدن ها است و اساس تمدن جدید معرفت شناسی و روش شناسی است که امروزه به یکی از ویژگی های اصلی علم جدید تبدیل شده است. بر این اساس برای درک تحولات جامعه شناسی جدید، به ویژه جامعه شناسی سیاسی معاصر نیازمند نگاهی معرفت شناسانه مبتنی بر روش شناسی های جدید هستیم.فرض اساسی مقاله حاضر بر این اصل استوار است که تحولات علوم بشری در ارتباط کامل با تحولات پارادایمیک معرفت شناسانه و روش شناسانه است. لذا می توان ارتباط منطقی ای بین گذر از سطوح مختلف تحلیل جامعه شناسی سیاسی فردی، گروهی و ساختاری به سطح تحلیل جهانی و سطوح مختلف تحلیل جامعه شناسی از نظریه های علت کاو و معنا کاو به نظریه های تعامل گرا و سطوح مختلف معرفت شناسی پیشامدرن، مدرن، پسامدرن و فراپسامدرن برقرار نمود. بی شک امروزه نمی توان بدون نگاه معرفت شناسانه، به درک صحیحی نسبت به حوزه های علمی به ویژه جامعه شناسی سیاسی دست یافت و بدون تردید بهبود در وضعیت آموزش و پژوهش سیاسی در گرو دست یابی به یک چنین فهمی است.

بیش از یک قرن است که رشته روابط بین الملل عمدتا به عنوان رشته فرعی علوم سیاسی در ایران تدریس می شود. اما با این حال تقریبا هیچ تحقیق جامعی در مورد چگونگی تدریس رشته روابط بین المل در ایران وجود ندارد. این مقاله در صدد است با روش تحقیق پیمایشی مبتنی بر پرسشگری، نظرسنجی از طریق پرسشنامه و مصاحبه، به پرسش های زیر پاسخ دهد: 1) مهم ترین نظریه های روابط بین الملل که در دانشگاه های ایران تدریس می شود، کدامند؟ 2) عمدتا کدام منابع درسی (فارسی و انگلیسی) در رشته روابط بین الملل تدریس می شود؟ و 3) مهم ترین شیوه هایی که در تدریس رشته روابط بین الملل در ایران استفاده می شود، کدامند؟ با پاسخ به این پرسش ها می توان دریافت آیا نظریه هایی غیر از نظریه های جریان اصلی رشته روابط بین الملل در ایران تدریس می شود یا خیر، آیا نظریه پردازی ایرانی- اسلامی در رشته روابط بین الملل که در ایران تدریس می شود، وجود دارد یا خیر، چه چالش هایی بر سر راه تدریس رشته روابط بین الملل در ایران وجود دارد و در نهایت چشم انداز تدریس رشته روابط بین الملل در ایران به ویژه در مساعدت به تقویت نظریه های غیرغربی روابط بین الملل، چیست. این مقاله مبتنی بر پژوهش مقدماتی است که می تواند فتح بابی برای پژوهش های بعدی در این زمینه باشد.

رویکردها و دیدگاه های مختلف و متعارضی در مورد امکان و امتناع نظریه اسلامی روابط بین الملل قابل طرح است. این اختلاف نظرها ناشی از رابطه علم و دین و به تبع آن انتظارات متفاوتی است که از دین اسلام در عرصه های اجتماعی و در زمینه علوم وجود دارد. از این رو، به رغم تلاش های فکری صورت گرفته هنوز یک نظریه منطقی، منسجم و ساختارمند اسلامی روابط بین الملل در دست نیست. در این مقاله استدلال می شود که امکان پردازش یک نظریه اسلامی روابط بین الملل بر مبنای پیش فرض های مستخرج از آموزه های اسلامی با کاربست منطق معتبر و موجه اسلامی و با ماهیتی تبیینی، تکوینی، انتقادی و هنجاری با هدف توصیف، تبیین، تفهم و تفسیر روابط بین الملل موجود و توضیح چگونگی تکوین و تغییر آن و سپس تجویز نظم بین المللی مطلوب امکانپذیر می باشد.

در عرصه پژوهش های علوم سیاسی درایران کمبود مطالعات تجربی به روشنی مشاهده می شود، به ویژه اگر با رشته های دیگری از علوم اجتماعی مثل جامعه شناسی، روان شناسی، و علوم تربیتی مقایسه شود. بخش عمده مقاله هایی که درارتباط با این رشته نوشته می شوند برآمده از یافته های پژوهش های تجربی )نویسنده گان) نیستند و صرفا در حد محدودی به داده های موجود تکیه می زنند. پژوهش های کتابخانه ای و، در حدی به مراتب کمتر، سندپژوهی روش اصلی گرد آوری اطلاعات برای تدوین مقاله های علمی دراین رشته به شمار می روند. با وجود آن که در چند سال گذشته به سبب تاکید نشریات علمی_ پژوهشی بر مطالعات تجربی بر شمار مقالات حاصل از یافته های پژوهشی افزوده شده است، هنوز تحرک کافی درزمینه کارهای پژوهشی تجربی در میان پژهشگران علم سیاست در ایران مشاهده نمی شود. بیشترین پژوهش های تجربی درحوزه علوم سیاسی در قالب طرح های پژوهشی عمدتا کمی/ آماری که حمایت های مالی به دست آورده اند صورت می گیرند. اما حتی داده های این گونه پژوهش ها کمتر دراختیار پژوهشگران دیگر قرار می گیرند و معمولا به عنوان خصوصی یا محرمانه به بایگانی سپرده می شوند. مهمترین پیامد چنین وضعیتی در حوزه پژوهش های علوم سیاسی فقر اطلاعات پژوهشی برای تحلیل های ثانویه و انباشت محدود دانش درباره رفتارهای انواع بازیگران سیاسی، اعم از بازیگران فردی و نهادی، است. نویسنده دراین مقاله تلاش خواهد کرد تا علل و عوامل نازل بودن میزان پژوهش های تجربی علوم سیاسی در کشور را به بحث بگذارد و استدلال کند که علاوه بر عوامل ساختاری و نهادی مثل نبود حمایتهای مالی کافی ازسوی نهادهای علمی و دانشگاهی و دشواری های گردآوری داده های تجربی در محیط ایران، بخشی از کم توجهی شایع به این گونه پژوهش ها از تصورات نادرستی که درباره روش های تجربی و لوازم آن وجود دارد ناشی می شود، و می توان با دگرگونی در نگرش ها، به ویژه به شکاف میان روش های کمی و کیفی، اسباب گسترش پژوهش های تجربی را فراهم ساخت.

توجه به ایجاد رابطه مناسب میان نظریه و پژوهش یکی از عوامل موجد پیشرفت رشته های علمی و تولید دانش در رشته های مختلف و از جمله علوم اجتماعی و به طور خاص روابط بین الملل است. یکی از حوزه های تولید علم در همه کشورهای جهان رساله های دکتری تخصصی هستند که در آنها تلاش می شود دستاورد علمی درخوری حاصل شود. در نتیجه وجود رابطه مناسب میان چارچوب های نظری و مطالعات تجربی رساله های دکتری از شرایط توفیق در تولید علم محسوب می شود. هدف از این پژوهش به عنوان تحقیقی کاوشی و توصیفی، نیل به تصویری کلی از وضعیت رابطه میان نظریه و پژوهش در رساله های دکتری رشته روابط بین الملل در سه دانشگاه مهم دولتی ارایه کننده برنامه های دکتری در این رشته است. یافته های پژوهش حاکی از وجود مشکلات جدی در فهم و برقراری عملی رابطه میان نظریه و پژوهش است. یافته های پژوهش حاکی از وجود مشکلات جدی در فهم و برقراری عملی رابطه میان نظریه و پژوهش است. یافته های پژوهش نشان می دهد که نه پژوهش مستقیما متکی بر گزاره ها و فرضیه های نظریه است و نه در جهت تکمیل نظریه گامی برداشته می شود، نه تعیین شرایط صدق و کذب نظریه ها مدنظر است، نه به محک زدن نظریه یا گزاره های خاصی در آن توجه می شود، و نه توجهی به نظریه پردازی زمینه مند (یعنی نیل به نظریه از طریق مطالعه تجربی) وجود دارد.

تحولات سریع در دنیای معاصر و نیازهای بشدت فزاینده محافل علمی و اجرایی برای درک بهتر و واقع گرایانه تر پدیده ها، فرایندها و رخدادهای جهان، نظام آموزش دانشگاهی بسیاری از کشورها را متناسب با این تحولات به سرعت دستخوش تغییر کرد. با توجه به چنین پیش فرضی، نظام آموزشی کشور نیازمند پویایی، تحول و پاسخگویی در مقابل نیازهای اجتماعی و جهان بشدت متغیر کنونی است.بسیاری از سرفصل های دروس رشته علوم سیاسی نیز، که در فضای سال های اولیه انقلاب اسلامی طراحی شده است، پس از سی سال نیاز به بازنگری دارند، تا بتوانند با نیازها و واقعیت های معاصر، همخوانی بیشتری داشته باشند. با توجه به چنین الزامی، در این پژوهش به بازنگری سرفصل یکی از دروس رشته علوم سیاسی در دوره کارشناسی، یعنی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، پرداخته می شود.    به لحاظ روش شناختی، در این تحقیق از روش پیمایشی استفاده شده است و از میان جامعه آماری دانشجویان مقطع کارشناسی رشته علوم سیاسی، 223 دانشجو از پنج دانشگاه، و ده تن از اساتید محترم دانشگاه های کشور و همچنین، خود پژوهشگر، که سال ها تجربه تدریس این درس را دارد، به عنوان نمونه آماری در این نظرسنجی شرکت داشتند. مهمترین یافته این پژوهش آن است که زمان آن فرا رسیده است که سرفصل های این درس با عطف به تحولات داخلی، منطقه ای و بین المللی و متناسب با نیازهای جامعه دانشگاهی اصلاح شود. همچنین، این مقاله نقاط ضعف سرفصل های این درس را مشخص و پیشنهاداتی برای بهبود، کارآمدتر بودن و هماهنگ تر بودن این سرفصل ها با نیازهای جامعه دانشگاهی ارایه می دهد.