سفینه
سال:1385 | دوره:3 | شماره:11 (ویژه مهدویت) |تعداد مقالات:7

درباره منشا معرفت خدا و هدایت الهی، دو دیدگاه وجود دارد: بر اساس یک دیدگاه، معرفت خدا، اکتساب بندگان است و بر اساس دیدگاه دوم، معرفت خدا، فعل اله و موهبت الهی است، که به فضل خود، بدون الزام، به بندگان مرحمت میکند. در برابر این عطای الهی، وظیفه بندگان، قبول و تصدیق و تسلیم است. آنگاه خداوند، به بندگانی که این وظیفه را ادا کنند، ثواب و پاداش می بخشد. نویسنده، در این گفتار، میکوشد تا نشان دهد که آیات و روایات باب معرفه اله، در صدد بیان این نکته اند. در این جهت، نویسنده، پس از بیان 8 آیه و 16 حدیث، ده نکته به عنوان نتیجه و بحثی در زمینه هدایت و معرفت اولی و ثانوی آورده است. پس از آن، یک آیه و 15 حدیث در اثبات دیدگاه مخالف می آورد. ابتدا، این مجموعه را مطابق با نظر خود توضیح می دهد، سپس وجوه جمع میان دو گروه روایات را بیان می دارد. این مقاله را میتوان مکمل سلسله مقالات نویسنده درباره معرفت خدا (شماره 7 تا 10 فصلنامه سفینه) دانست.

نویسنده در این گفتار که هدف آن، تبیین ریشه های استوار عقیده مهدویت در قرآن است بخشی از آیات قرآن را که در باب مهدویت است، مطرح میکند. وی، این گروه آیات را «آیات متبع» نامیده، یعنی آیاتی که روایات مربوط به مهدویت ذیل آنها در منابع شیعی از منابع سنی نقل شده (قسمت اول) و آیاتی که روایات مربوط به مهدویت ذیل آنها، در منابع سنی از منابع شیعی نقل شده است (قسمت دوم). قسمت دوم خود به چند بخش تقسیم شده است: تفسیر ظاهر آیات، تاویل باطن آیات، تعیین مصداق، تمثل و استشهاد. در این گفتار، در مجموع، 36 آیه و 74 روایت، از میان آیات و روایات فراوان مهدویت، انتخاب شده است. ضوابط این گزینش و علت انتخاب روش تفسیر ماثور برای این پژوهش در مقاله «مهدویت در قرآن: آیات مشترک» (در شماره 10 سفینه) توضیح داده شد.

در این گفتار، توضیحاتی پیرامون 42 کتاب از آثار دانشمندان اهل تسنن که آثار مستقل درباره امام مهدی (ع) به زبان عربی است، آمده است. این آثار، چندان شهرت ندارند یا نسخه ای از آنها شناسایی نشده است، اما نام و ویژگیهای آنها در منابع معتبر دیگر، ذکر شده است. در این میان، کتابهایی همچون اخبارالمهدی نوشته عباد ابن یعقوب رواجنی (متوفی 250)ـ که پیش از تولد حضرت مهدی (ع) نوشته شده و نیز آثاری مانند: ذکر المهدی و نعوته نوشته حافظ ابونعیم اصفهانی (متوفی 430)، البرهان فی علامه مهدی آخرالزمان نوشته جلال الدین سیوطی (متوفی 910)، تلخیص البیان فی علامات مهدی آخر الزمان نوشته ابن کمال پاشا حنفی شیخ الاسلام قسطنطنیه (متوفی 940)، عقد الجواهر و الدرر نوشته ابن حجر، المهدی الی ما ورد فی المهدی نوشته ابن طولون حنفی (متوفی 953) قابل توجه میباشد.این گفتار بر اساس کتاب «اهل البیت فی المکتبه العربیه» نوشته محقق طباطبایی کتابشناس برجسته و فقید معاصر (1348ـ 1416 هجری قمری) فراهم آمده است. مترجم، در مقدمه مقاله دیگر خود (کتابشناسی گزیده آثار دانشمندان اهل تسنن درباره امام مهدی: آثار شناخته شده و موجود)ـ که در شماره 10 فصلنامه سفینه آمده شرح حال مختصر نویسنده و توضیحات کوتاه درباره کتاب یاد شده آورده است.

سرداب سامرا، بخشی از خانهی مسکونی امام هادی و امام عسکری (ع) است که زادگاه امام مهدی (ع) نیز بوده و حضرتش سنین کودکی را در آن گذرانده اند و سه امام معصوم در این محل نماز گزارده اند. این مکان نورانی در نظر شیعه، ارج و احترام خاصی داشته و دارد. برخی از دانشمندان اهل تسنن در قرن هفتم هجری و پس از آن ـ به شیعه نسبت دادند که به عقیده آنان، امام مهدی(ع) در سرداب پنهان شده و شیعیان، هر روز اسبهای خود را بر در سرداب میبرند و حضرتش را به خروج از آن فرا میخوانند. نویسنده مقاله که از دانشمندان معاصر نجف است ضمن ریشه یابی این نسبت، به سخنان مورخان مشهور اهل تسنن اشاره میکند، مانند: یاقوت حموی، ابن اثیر، ابن خلکان، قزوینی، ابن تیمیه، ابن قیم جوزیه، صفی الدین حنبلی، ابن بطوطه، قرمانی دمشقی. اینان، در قرن هفتم و پس از آن بوده اند، اما در کلام مورخان و جغرافی دانان دیگر اهل تسنن که قبل از قرن هفتم زیسته اند ـ مانند: ابن حوقل، بشاری مقدسی، ابن جبیر ـ چنین کلامی نمیبینیم. نخستین پاسخ به این نسبت در میان عالمان شیعه را نیز در کلام اربلی در قرن هفتم میبینیم. محدث نوری نیز در قرن 14، مفصلا به این نسبت پاسخ داده است. نویسنده در ضمن گفتار خود، به تاریخ بازسازی سرداب سامرا به دست خلیفه عباسی الناصرلدین اله، در سال 606 هجری قمری نیز اشاره میکند.

«مکتب سامراء» نامی است که بر شیوه علمی جمعی از فقها و محدثان امامیه در قرن سیزدهم و چهاردهم اطلاق میشود. این شیوه علمی که با هجرت میرزا محمد حسن شیرازی، از نجف به سامراء شکل گرفت در کنار ویژگیهای فقهی و اصولی، در زمینه باورداشت اصل امامت و مهدویت، ویژگیهای خاص خود را دارد. نویسنده در این گفتار میکوشد که ده تن از بزرگان و مشاهیر این مکتب را شناسانده و دیدگاههای آنها را در باورداشت و ضرورت ترویج اصل امامت و مهدویت نشان دهد. مبنای این تحلیلها، آثار آن دانشوران یا آثار نوشته شده درباره آنان است. نویسنده در مقدمه، دلایل انتخاب این جریان و دشواریهای تحقیق خود را بیان کرده و در بخش پایانی نوشته خود، به تحلیل محتوایی این مکتب، از زاویه دید خود پرداخته است.

قصیده «وسیله الفوز و الامان»، یکی از مشهورترین و مهمترین چکامه های عربی در وصف امام مهدی (ع) است که شیخ بهاءالدین عاملی (متوفی 1031 قمری) سروده است. این چکامه که 63 بیت دارد، مورد توجه دانشمندان شیعه و سنی قرار گرفته، تا آنجا که بر آن شرحها نگاشته و به استقبال آن چکامه ها سروده اند. نویسنده در این گفتار که برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد اوست پس از مقدمه ای کوتاه در مورد قصیده، متن کامل آن را همراه با توضیح واژه ها و ترجمه فارسی بیتها آورده است. پس از آن، به تحلیل مختصر آن قصیده میپردازد و شواهد اثرپذیری شاعر از قرآن و حدیث، همچنین تبحر او در رشته های عملی مانند ریاضی، فلسفه و نجوم را نشان می دهد.