معرفت فلسفی
سال:1389 | دوره:8 | شماره:1 (پیاپی 29) |تعداد مقالات:7

یکی از پایه های حکمت متعالیه صدرایی مساله «تشکیک وجود» است که بنابر آن،«حقیقت وجود» حقیقتی یک گونه و واقعیتی یگانه می باشد که مراتب متفاوتی دارد؛ به گونه ای که مابه الامتیاز در آنها، عین مابه الاشتراک است. به نظر ما، این دیدگاه گرچه نسبت به دیدگاه مشاییان از امتیازاتی برخوردار است، اما هم اصل مدعا و هم ادله آن کاستی های فراوانی دارد که پذیرش آن را ناممکن می سازد. در مقاله حاضر، به شش مورد از کاستی های مربوط به اصل مدعا پرداخته شده است.

علامه طباطبایی گاه باید و نباید را از اموری اعتباری می داند که انسان آن را بین خود و فعلش جعل می کند تا فعل ضرورت یابد. درباره معنای حسن و قبح هم ایشان دو نظر دارد: 1) حسن و قبح را امری اعتباری، و عبارت از ملایمت و منافرت با طبع انسان دانسته است، و از آنجا که انسان ها در طبع با هم متفاوت اند، حسن و قبح را از امور نسبی شمرده است؛ 2) حسن و قبح را عبارت از ملایمت و منافرت فعل با غایت مطلوب دانسته است. معنای دوم علامه از حسن و قبح ما را به این نکته رهنمون می سازد که ایشان حسن و قبح را در این معنا معقول ثانی فلسفی می داند؛ اگرچه به آن تصریح نمی کند. مهم تفکیک این دو معنا از یکدیگر است، کاری که هیچ کدام از شارحان علامه به آن نپرداخته اند. نگارنده در این مقاله کوشیده است با نگاهی تطبیقی به رساله اعتباریات و مباحث تفسیر المیزان دیدگاه علامه را واکاوی، و تفاوت نظریه او را از دیدگاه نسبی گرایان و شکاکان آشکار کند.

مورخان فلسفه و نیز اهل کلام و بسیاری از حکما، یکی از اهداف و ارکان نظریه فیض را «تبیین وساطت بین خداوند و خلق او و نیز توضیح نحوه برآمدن کثرت از وحدت» ذکر کرده اند. در میان فلاسفه اسلامی، فارابی و ابن سینا نخستین کسانی بودند که در این باره به نظریه پردازی پرداختند.پس از ایشان، سهروردی با این اعتقاد که نظریه حکمای مشایی وافی به مقصود نیست، ضمن اخذساختار اصلی نظریه صدور ابن سینا، با قرار دادن آن بر مبنایی دیگر و وارد کردن آموزه های جدید، به طرح نوینی از نظریه صدور دست یافت که قرن ها پس از او مورد توجه صدرالمتألهین قرار گرفت.نویسنده در این مقاله سعی می کند نشان دهد که ملاصدرا در تدوین نظریه خویش درباره نظام فیض،حداقل از چهار جهت از مکتب اشراقی تاثیر پذیرفته است: 1) توجه به جهات و حیثیات عینی درپیدایش کثیر از واحد؛ 2) عدم پذیرش انحصار عقول به ده عقل؛ 3) پذیرش عقول عرضی علاوه برعقول طولی؛ 4) استفاده از قاعده امکان اشرف برای تبیین نظام فیض.

معرفت شناسان مسلمان سه دیدگاه درباره «حکایت» مطرح کرده اند. دیدگاه مشهور این است که «حکایت» ذاتی باب برهان برای صور ذهنی است و این صور بالفعل ماورای خود را نشان می دهند. استاد فیاضی «حکایت» را ذاتی باب ایساغوجی برای علم حصولی می داند و بر این باور است که حاکی «نفس فاعل شناسا» به شمار می رود و صور ذهنی، وجودهای ذهنی محکی می باشند. استاد مصباح اعتقاد دارند که «حکایت» انتقال ذهن به طور طبیعی از صور ذهنی به محکی است که در برخی مراتب، حکایت صور ذهنی شانی و بالقوه است و تنها در مرتبه تصدیق صادق است که «حکایت» به فعلیت می رسد.عمده اختلافی که بین این سه دیدگاه وجود دارد به نوع تحلیل بازمی گردد. در این نوشتار، با تحلیلی که از «حکایت» ارایه شده است، به نقد دیدگاه مشهور و استاد فیاضی پرداخته، و از برخی نقدهای بنایی، همچون غفلت از نقش توجه فاعل شناسا در فرایند حکایت، سخن گفته ایم.

ملاصدرا به عنوان متفکری جامع نگر، رویکردهای فلسفی، عرفانی، و کلامی گوناگونی را در باب چیستی وحی بررسی کرده و کوشیده است تا عناصر مختلف اندیشه متفکران پیش از خود را در نگاه معرفتی اش هضم کند. از این رو، در آثار گوناگون صدرالمتألهین، سه رویکرد قابل مشاهده است که وی برای وحدت بخشی و جامعیت، به سمت حل تعارضات این رویکردها حرکت می کند.نویسندگان در این مقاله تلاش می کنند نشان دهند که ملاصدرا رویکردهای مختلف و مبانی متنوع را در هندسه حکمت متعالیه به یکدیگر می پیوند تا مشخص شود که رابطه وحیانی و حقیقت وحی، به جای آنکه حقیقتی ماهوی باشد، حقیقتی وجودی است. و به تبع، وجودی بودن است که در مراتب مختلف هستی قابل تشکیک است و در بستر مراتب هستی، از قرآن امری تا فرقان خلقی، سیالیت و تدرج دارد. این وحی شناسی قرآن شناسی خاصی را برای ملاصدرا به ارمغان می آورد که رنگ وبوی وجودی دارد. توجه به مراتب و ابعاد مختلف حقیقت وحی، نظرگاه او را از فروکاهش گرایی به یکی از ساحت های معرفتی وحی نظیر کلام لفظی، معرفت عقلانی، و ... مصون می دارد.

در قاموس فلسفه علم، فرایند توسعه دانش بر سه رویکرد استقرایی، ابطال گرایانه و پارادایماتیک بنا شده است. گرچه هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی هرکدام از این رویکردها با هم متفاوت اند، ولی نسبی گرایی و قایل بودن به عدم دست یابی به معرفت کامل و ثابت نسبت به حقیقت رگه مشترک هر سه است. نگارندگان نوشتار حاضر قصد دارند تا ضمن معرفی اجمالی رویکردهای سه گانه بالا و تبیین هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی آنها، معرفی مستوفایی از رویکرد اسلامی نسبت به توسعه علم ارایه دهند. رویکرد مختار در این مقاله اجتهاد متوسط می باشد که علل چهارگانه فاعلی، مادی، صوری و غایی را مطمح نظر قرار می دهد و خروجی آن مفید علم و اطمینان عقلایی و بالتبع حجت شرعی است. در این رویکرد، دست یابی به حقیقت در پرتو رجوع به عقلِ مبرهن و نقل دارای حجیت میسور است، حقیقت نسبی تلقی نمی شود، و مبانی و اصول در بستر زمان و مکان متغیر نمی باشند. همچنین، مبنای این رویکرد جهان بینی الهی است و تعامل علم و فلسفه در آن ابزاری در جهت رفع عیبناکی علوم روز شمرده می شود.

بررسی نظرگاه کانت درباره چیستی صدق، به لحاظ تاثیرگذاری این اندیشمند در تحول های مربوط به مباحث معرفت شناسی در سه قرن اخیر، از اهمیتی بسزا برخوردار است. کانت کتاب نقادی عقل محض را در پاسخ به چگونگی نسبت میان اندیشنده و ابژه (متعلق شناخت) به رشته تحریر درآورد.تنها نظریه رسمی پیش از کانت در مورد ماهیت صدق، «نظریه مطابقت» بوده است و لذا هم عقل گرایان و هم تجربه گرایان، با وجود اختلاف فکری، بر تمایز میان ذهن و عین تاکید داشتند. اما در این میان، بارکلی نحله ای دیگر را پایه گذاری کرد و با طرح وحدت ذهن و عین، از مرز رئالیسم گذشت و به ایده آلیسم روی آورد. کانت در مواجهه با این بحث، موضع روشنی نداشته، و در تمهیدات تمایز میان نومن و فنومن را پذیرفته است. او در نقد عقل محض، نومن را به عنوان ساحتی مستقل از ذهن به رسمیت نمی شناسد و از فاصله خود با ایده آلیسم می کاهد. البته، این اضطراب معرفتی، تفاوتی در نظریه صدق کانت ایجاد نمی کند؛ زیرا در هر صورت، او بر عدم علم به نومن، و تقدم معرفت شناختی سوژه بر ابژه تاکید دارد. با این توصیف، کانت معتقد به نظریه مطابقت نبوده و طرفدار و پایه گذار نظریه انسجام گروی محسوب می شود. در این مقاله، ابعاد و زوایای دیدگاه کانت را بررسی و مولفه های آن را نقد خواهیم کرد.