آینه معرفت
سال:1396 | دوره:17 | شماره:51 |تعداد مقالات:11

یکی از مهم ترین نظریه ها در باب روش شناسی فلسفه ملاصدرا نظریه تفکیک مقام گردآوری از مقام داوری است. بر اساس این دیدگاه، ملاصدرا صرفا در مقام گرداوری از کشف و شهود عرفانی بهره گرفته است و در مقام داوری صرفا تکیه بر برهان به عنوان روش حقیقی فلسفه دارد. پژوهش حاضر نشان می دهد که برخلاف ادعای معتقدان به نظریه مذکور، ملاصدرا در مقام داوری نیز از کشف و شهود عرفانی در عرض برهان استفاده کرده است. ملاصدرا علاوه بر اینکه به این امر اذعان می کند آن را نقطه قوت فلسفه خود به شمار می آورد. به عقیده نگارندگان استفاده از کشف و شهود عرفانی در مقام داوری مسائل و مباحث فلسفی دارای نقدها و آسیب های روش شناختی مهمی است که می توان آنها را در قالب سه مساله بیان ناپذیری، عدم قابلیت انتقال و نقدناپذیری کشف و شهود عرفانی بحث و بررسی کرد.

بساطت حقیقی واجب بالذات یکی از مهم ترین مسائل مورد بحث فلاسفه و متکلمان اسلامی است که به خصوص در حکمت متعالیه، جایگاه و موقعیت بلندی دارد. علامه طباطبایی به عنوان فیلسوفی متعالی، در آثار مختلف خود بر بساطت حقیقی ذات الهی تاکید و ادله بسیاری بر آن اقامه می کند. اما با تحلیل مبانی ایشان، می توان دریافت که حداقل دو دیدگاه در باب این مساله وجود دارد؛ نخست اصطلاح بساطت حقیقی واجب بالذات و ادله اثبات آن بر مبنای نگرش ثبوتی به ماهیت و دیگر، اصطلاح بساطت حقیقی الهی و ادله اثبات آن بر مبنای نگرش سلبی به ماهیت. چنین به نظر می رسد که دیدگاه دوم دیدگاه نهایی علامه طباطبایی است که از مشکلاتِ دیدگاه نخست مبراست و مستقیما به اثبات بساطت حقیقی می پردازد. ما در این مقاله، به تبیین، تحلیل و اثبات برتر بودن دیدگاه دوم نسبت به دیدگاه نخست می پردازیم.

گرچه غزالی به عنوان منتقد فلاسفه شناخته می شود، ولی روش فکری وی همواره مشحون از استدلال های عقلی و فلسفی است و لذا از دید برخی از محققان، غزالی سهم مهمی در عقلی سازی فرهنگ جهان اسلام و به ویژه انتقال اندیشه های ابن سینا به اخلاف خود داشته و در نظریه پردازی های دینی و عرفانی خود نیز از مبانی سینوی بهره های فراوان برده است. در این مقاله سعی شده است با توجه به محورهای اصلی غزالی شناسی جدید که در دو دهه اخیر رویکردی نو به آثار غزالی را پیش چشم آورده اند و همچنین با عنایت به مبانی تصوف عقلانی غزالی، رابطه معرفت عقلی و قلبی مورد تحلیل قرار بگیرد. بر این اساس نشان داده می شود که رسیدن به بالاترین مراتب معرفت که در اندیشه غزالی به قلب نسبت داده شده است، نه تنها پس از طی مقدماتی ممکن می شود که در حوزه معرفت عقلانی است، بلکه اساسا خود معرفت قلبی استکمال عالی همان معرفت عقلی به شمار می آید.

یکی از مولفه های اساسی مکتب سلفیه تلقی خاص ایشان از صفات خبریه الهی است. تفسیر منحصر به فرد سلفی ها که تحت عنوان مکتب اثبات صفات ارائه می شود ضمن عدم همخوانی با آراء و بیانات سلف واجد نوعی جزم اندیشی افراطی بوده و مجالی برای تخطئه مخالفان منهج سلفیه فراهم آورده است. در نوشتار حاضر رویکرد تفسیری آلوسی در مبحث صفات خبریه به عنوان محملی برای سنجش پایبندی وی به مکتب سلفیه مطرح شده است. آلوسی در مخالفت با مکتب اثبات مورد تاکید سلفیه، از رویکرد تفویض معانی صفات خبریه به عنوان رأی مشهور سلف دفاع کرده و مراد بودن ظواهر صفات خبریه را به علت لوازم فاسدی چون تجسیم مردود می شمارد. آلوسی در تضادی آشکار با محققان سلف گرا، تاویلات شایع و مورد اجماع سلف در تفسیر آیات صفات را نیز مقبول می داند. نگارنده بر این باور است که تفسیر آلوسی از صفات خبریه نه تنها قرابتی با مکتب اثبات مورد ادعای سلفیه ندارد بلکه مبین موافقت اصولی وی با مکتب کلامی متاخران اشاعره است؛ هر چند باید تصریح کرد که آزاد اندیشی فقهی و کلامی آلوسی تمایزاتی جزئی را در این حوزه رقم زده است.

واژه «شاکله» تنها در آیه 84 سوره اسراء «کل یعمل علی شاکلته» بیان گردیده و مفاد آن این است که هر کس (یا هر موجودی) برطبق شاکله اش عمل می کند. از این رو موضوع شاکله در انسان بحثی درحوزه انسان شناسی اسلامی تلقی می گرددکه لازم است منظور از شاکله و پیامدهای تفاسیر مختلف از آن را مورد توجه قرار دهیم. معانی مختلفی برای شاکله بیان گردیده از جمله «طبیعت، باطن، خلق وخوی، روش وشیوه رفتار، مذهب، عادات، نیت و آنچه انسان به درستی اش باور دارد» در تمام این معانی به نوعی معنای وابستگی انسان و تحت تاثیر بودن انسان از آن و مقید بودن انسان بدان نهفته است. در دیدگاه اشاعره و جبریون این آیه دلیلی بر جبر بوده زیرا شاکله عبارت است از همان طبیعت وسرشت اولیه ای که خداوند برای انسان آفریده است و بر اساس آیه هرکس بر اساس همین طبیعت اولیه رفتار می کند. اما مخالفان با دیدگاه اشاعره و جبری معتقدند در تمام معانی که برای شاکله در بالا بیان گردید به نوعی معنای وابستگی انسان بدان نهفته است و شاکله امری است که انسان در ارتباط مستقیم با آن و تحت تاثیر آن عمل می کند و از آن آزاد و رها نیست و از این جهت تفاوتی نداردکه شاکله را طبیعت اولیه انسان دانسته و در این رابطه دیدگاه جبری داشته باشیم یا اینکه شاکله را محصول اخلاق و رفتار و عادات انسان دانسته و در این رابطه دیدگاه غیرجبری داشته باشیم. در دیدگاه دوم(معتقدین به اختیار انسان) شاکله در ارتباط با شخصیت وهویت انسان بوده و یکی از عمیقترین آموزه های قرآنی در ارتباط با انسان و شخصیت او ومولفه های تشکیل دهنده شخصیت و اساس تعلیم و تربیت اسلامی می باشد و به همین دلیل این بحث گستره ای بیشتر و عمیقتر از بحث جبر و اختیار و سرنوشت دارد. بر این اساس «عمل» درشاکله تاثیرگذار یوده و انسان در رهن وگرو عمل خود بوده و هویت انسان وابسته به میزان سعی اوست و اعمال انسان به صورت هویتی تجسم پیدا می کند. از سوی دیگر «نیت» و انگیزه هایی که فرد برای عمل خود دارد به طور مستقیم بر شخصیت و هویت او تاثیر گذاشته و اساسا هویت فرد و ماهیت عمل انسان وابسته به نیتی است که دارد. «تعقل» و کاربرد عقل و تفکر در زندگی نیز شاکله انسان را تحت تاثیر قرار داده و برای او هویتی عقلانی می سازد. «ایمان» به غیب نیز سبب ایجاد شاکله برای او می شود، هویت وشاکله مومن به واسطه ایمان تغییر اساسی پیدا می کند و در مقابل کفر نیز شاکله را تحت تاثیر قرار داده وآن را تغییر می دهد.

طمأنینه مقامی است که اهل عرفان، معتقدند قرار دائمی با وصول به آن امکان پذیر است. اما طمأنینه به عنوان یک مشترک لفظی با متعلق های متفاوت در قرآن کریم و به تبع آن در کلام صوفیان مطرح شده است. در قرآن، دنیا متعلق اطمینان قرارگرفته و امکان طمأنینه به دنیا نیز تصدیق شده است(یونس/7).البته صوفیان می گویند هر نوع آرامش، غیر از «طمأنینه» ای که از طریق رسیدن به «وطن»، یعنی خاستگاه وجودی انسان، ایجاد شود نه دائمی است و نه اصیل. طمأنینه مخلوط به هوا، یا همان طمأنینه پیش از وصول به وطن، «طمأنینه در غربت» است و مجازا به آن طمأنینه گفته شده است.اما آیا وصول به طمأنینه دائم و مطلق امکان پذیر است؟ معنای «وطن» که عارفان، طمأنینه را جز با وصول به آن امکان پذیر نمی دانند چیست؟ «طمأنینه» در اندیشه عرفان نظری و علمی عارفان چه جایگاهی دارد؟ در این نوشتار پاسخ این سوالات را در متون عرفانی صوفیان نخستین تا عصر ابن عربی بررسی کرده ایم.

مساله ثبات شخصیت از آن جایی که به مقولات و مباحث هستی شناختی و معرفت شناختی گره می خورد از اهمیت بسزایی برخوردار است؛ در این میان، ملاک هایی که برای ثابت شخصیت ارائه شده است گرچه به لحاظ معرفت شناختی می توانند به کار ایند، اما از جهت هستی شناختی محل اختلافات جدی بوده و مستلزم بررسی نقادانه است. در باب جنبه وجودی بحث از هویت شخصیه، گروهی هرگونه منکر هویت و جوهر ثابت را برای انسان شده و به این ترتیب خود را از ارائه ملاک ثبات شخصیت نیز رهانیده اند؛ درحالی که مدافعان ثبات شخصیت نیز سه ملاک بدن، حافظه و نفس مجرده را به عنوان مبنای حفظ هویت شخصیه مطرح ساخته اند؛ از آن میان، ملاصدرا منکر ملاکیت بدن و حافظه در این خصوص است و نفس مجرده را ملاک ثبات و این همانی شخصی معرفی می کند. این در حالی است که قول به حرکت جوهری نفس توسط صدرا، زمینه طرح این شبهه می شود که اگر نفس در حرکت دائمی جوهری است، پس ثبات شخصیت که هر انسانی آن را احساس می کند و خود صدرا هم آن را قبول دارد، چگونه قابل تبیین خواهد بود؟ و ایا بین پذیرش توأمان این دو ادعا، تهافت وجود ندارد؟ به نظر می رسد که با تدقیق و تامل در اندیشه صدرایی و بیان تقسیمات مختلف حرکت جوهری می توان تهافت مذکور را ظاهری و قابل رفع دانست.