مقالات و بررسیها
سال:1383 | دوره:37 | شماره:دفتر 76 (2) |تعداد مقالات:18

منطق ریاضی را در دو لایه می توان مورد بررسی قرار داد: لایه روئین یا نگرش تابع ارزشی و لایه زیرین یا نگرش اصل موضوعی. در این مقاله، نگرش تابع ارزشی مورد ارزیابی قرار می گیرد. حساب گزاره ها تابع ارزشی است یعنی ارزش صدق گزاره های مرکب تابع ارزش مولفه های آن گزاره هاست و از آنجا که هر استدلال گزاره ای، متناظر با یک گزاره شرطی است از این رو اعتبار و عدم اعتبار استدلالها نیز به وسیله صدق و کذب (جدول ارزش) مولفه های استدلال تعیین می گردد. این امر موجب پیدایش پارادوکس های استلزام مادی گشته است. رایج ترین پارادوکس استلزام مادی، استنتاج هر گزاره ای از تناقص است که ساده ترین تقریر آن را لوئیس اقامه کرده است. ضمن نقد برهان لوئیس و پیامدهای آن، به نقل و نقد دفاعیات حامیان استلزام مادی می پردازیم . اصل تناقض، برهان خلف، گزاره های شرطی، کل گرایی کواین و شرطی های خلاف واقع، نیز تحلیل می شود.

ارسطو را می توان از پیشگامان منطق ترجیح قلمداد نمود. در عصر جدید، محققان برجسته ای چون سورن هالدن، جورج فون رایت، رودریک چیزم، نیکلاس رشر و ریچارد جفری در احیا و گسترش این بخش از دانشهای منطقی کوشش قابل ملاحظه ای از خود نشان داده اند. از جمله روابط منطقی که نقش پایه و اساسی درمنطق ترجیح ایفا می کنند، رابطه  Pو S است. P به معنای «p بر q ترجیح دارد» یا «p بهتر است از q»، وS به معنای «p  در ارزش برابر است با q» است. در این مقاله سعی شده ضمن ارائه سیر تاریخی مختصر از توسعه منطق ترجیح، بعضی از اصول موضوعه آن – که توسط هالدن پیشنهاد گردیده است- مورد بررسی، نقد و ترمیم قرار گیرد. در تصحیح اصول مزبور، از مفهوم «ضرورت» و نظام «S5» در منطق موجهات بهره جسته ایم تا رابطه های  pو s از مقبولیت منطقی بیشتری برخوردار شوند.  

نسبیت گرایی را لازمه کثرت گرایی معرفتی می انگارند. چنین تلقی می شود که آن، ریشه در نیمه دوم عصر مدرنیته دارد و تفسیر کانتی – پوپری از توسعه علم، به چنین بحرانی انجامیده است. فایرابند را به دلیل افشا کردن این بحران، بدعت گذار خوانده اند. کثرت گرایی، برآمده از نظریه زمینه مندی معرفت و تجارب بشری است و آثار آن در زمینه های معرفت، اخلاق، دین و سیاست، تهدیدی است که به نسبیت انگاری و آنارشیسم در اندیشه منجر می شود. برای پیش گیری و درمان این آفت، مواضع مختلفی اتخاذ شده است، از جمله برگشت به تفکر سنتی. این تحقیق بر آنست که کثرت گرایی روش شناختی می تواند تحویلی نگری و نیز نسبیت انگاری برآمده از کثرت گرایی معرفتی را با حفظ زمینه مندی معرفت ، پیش گیری و درمان کند. کثرت گرایی روش شناختی در دو الگوی مطالعات تلفیقی و دیالکتیکی، می تواند کثرت گرایی را ازتهدید به فرصت تبدیل و جهان شمولی معرفت را تضمین کند. کارایی این دو الگو مشروط به سه امر زبان مشترک، توان و هوش هیجانی محقق در مواجهه با دیدگاههای رقیب و قواعد منطقی تعامل رشته هاست.

معنویت ازسازه هایی است که کاربرد پربسامد و مبهمی دارد و با دینداری گره خورده است. معنویت در قالب نوعی دینداری تجربه ای و شخصی از دینداری نهادینه با کارکردهای مشخص اجتماعی متمایز می شود. عقلانیت و تجربه گرایی مدرنیسم با تمایز ذاتیات و عرضیات دین و همگام با شکل گیری فردگرایی مدرن مصالحه را در معنویت یافت که نوعی روی آورد تجربه ای، گوهر شناختی، و فردی به دین با ماهیتی روانشناختی است. بر این اساس صورتبندیهای روانشناختی به لحاظ نظری معنویت را به عنوان یک نظم دهنده وجودی عمل انسانی، صفت شخصیتی، نوعی هوش، و نوعی انگیزش در نظر گرفته اند. در این مقاله ضمن نقد هر یک از روی آوردها به مفهوم معنویت، الگویی در تحلیل مفهوم با تاکید بر تعامل روح زمان و کارکردهای سازمان روانی انسان ارائه شده است.

عشق یکی از دغدغه های اصلی کی یرکگورد است؛ چنانکه یکی از کتب مهم خود را بدان اختصاص داده و آثار عشق نام نهاده است. عشقی که برای او ارزش دارد عشق مسیحی، درمقابل عشق طبیعی (شهوی) و دوستی است. عشق مسیحی عشق به همنوع است، پس تبعیض و ترجیح برنمی دارد. به گفته کی یرکگورد کسی که قلبش از پراکندگی پاک شده و ساحت نامتناهی وجودش را در آنات وجودش سریان داده است، در پاکی دل جز خیر هیچ نمی خواهد و بروز این خیر دست کم از حیث ارتباط با دیگران، عشق است. در این پژوهش می کوشیم با توجه به مهمترین وجوهی که کی یرکگورد درباره عشق مسیحی بازمی گوید، تحول معنای عشق را نزد او توضیح دهیم و نشان دهیم که عشق اصیل برای او نمی تواند جز آگاهی به وظیفه مندی نسبت به همنوع امر دیگری ازجمله احساس و عاطفه باشد.

ایمان ازمسائل مهم و پیچیده در حوزه الهیات است. مهم از آن جهت که هر چه خداوند از انسان طلب کرده، بر محور ایمان دور می زند و در واقع کلید نجات و رستگاری در همه ادیان الهی، ایمان است و پیچیده از آن رو که حقیقتی است دارای ابعاد گوناگون و همین امر موجب شده است، آراء و دیدگاههای بسیار متفاوت و متنوعی در مورد آن ارائه شود. در سنت مسیحی ایمان یکی ازمهم ترین مسایل اخلاق دینی است و مسیحیان به پیروی از پولس قدیس ایمان را از فضایل اخلاقی در مقابل فضایل طبیعی قرار می دهند. مقاله به بحث در مورد این فضیلت از دیدگاه توماس آکوئیناس (1225-1274 م) پرداخته است و مسائلی همچون ماهیت ایمان، جایگاه ایمان، معرفت شناسی ایمان و علل ایمان را از منظر و دیدگاه وی مورد بررسی قرار داده است.

مولوی و اکهارت هر دو به فراتر رفتن ازمعنای ظاهری و درک معنای باطنی کتب دینی خود یعنی قرآن وکتاب مقدس باور دارند. اکهارت گاه از وحدت معنای ظاهری سخن می گوید اما به کثرت آن معتقد است و مولوی ظاهرا به وحدت معنای ظاهری اعتقاد دارد. مولوی تفسیرکلام حق ازحق را توصیه می کند و از نظر اکهارت معنی و حقیقت کتاب مقدس را باید با روحی که با آن گفته و نوشته شده جستجو کرد و البته با سخن مولوی درباره قرآن تفاوت می یابد. البته مولوی بر غالب نبودن هوای نفس بر مفسر تاکید دارد.

ابن سکیت اهوازی از امام رضا (ع) سوالاتی درباره اختلاف ماهوی معجزات انبیا کرده است. در این نوشتار دیدگاه آن بزرگوار درباره شرایط متغیر زمان و اینکه باید معجزه متناسب با آن شرایط باشد، مورد بررسی قرار می گیرد. بر حسب شرایط متغیر زمان، معجزه حضرت موسی ابطال سحر ساحران، و معجزه عیسی درمان بیماران و زنده کردن مردگان و معجزه پیامبر اسلام (ص)، قرآن بود. قرآن معجزه ای است باقی و جاودانی و کلامی است که همواره پاسخگوی عقول پیشرفته و مترقی انسانهاست.

اشکال معروف وجود ذهنی، بر خلاف تصوری که پس از صدرالمتالهین رایج شده برای ابن سینا آشنا بوده است؛ او نه تنها این اشکال را مطرح می کند بلکه حتی پاسخی روشن به آن درپیش می نهد. این پاسخ، درحقیقت همان پاسخی است که قرنها بعد صدرالمتالهین با توسل به تفکیک میرداماد در دو گونه حمل شایع صناعی و حمل ذاتی اولی از یکدیگر، و بدون ارجاع به شیخ الرئیس، مطرح کرده است. همچنین پاسخ ابن سینا، برخلاف تصور ملاصدرا، نه تنها همه وجوه اشکال را کفایت می کند، بلکه پاره ای از ایرادهای پاسخهای بعدی را، که در اثر غفلت از هویت وجود ذهنی رخ می نمایند، با روشن سازی معنای آمدن ماهیت به ذهن هنگام علم به امری خارجی، و از راه روشن سازی معنای عین و اعیان، از میان برمی دارد.

در این مقاله دوازده دلیل برای اثبات اتحاد عاقل و معقول از مهمترین فلاسفه حکمت متعالیه: صدرالمتالهین، ملاهادی سبزواری، محمدحسین طباطبایی و مرتضی مطهری مورد نقد قرار گرفته و بطلان هر یک از آن دلیلها با چند اشکال واضح شده است. همچنین هر سه اشکال سبزواری به مهمترین دلیل صدرا و نیز هر سه دلیل ابن سینا و فخررازی در رد نظریه اتحاد، ابطال شده است. تمام نقدها و اشکالهایی که مطرح شده، به جز یکی، دو مورد که از آرا برخی از معاصران استفاده شده، جدید و ابتکاری است. حاصل نقد و تحلیل ها اینست که در مورد نظریه اتحاد عاقل و معقول، به خاطر بطلان مهمترین دلیلهای اثبات و رد آن، باید سکوت کرد.

هستی شناسی، شاخه ای از فلسفه محسوب می شود، اما دیدگاه عارف به هستی و پدیدارهای آن، با نگاه فیلسوف متفاوت است. در این جستار، ضمن بیان تلقی عرفانی از وجود، دیدگاههای دو عارف برجسته مسلمان، ابن عربی و عبدالکریم جیلی در زمینه شناخت وجود مورد بحث قرار می گیرد. عبدالکریم جیلی (د 826ق) که از پیروان شهیر مکتب ابن عربی است، در مباحث هستی شناسانه خود، تفسیری انسان مدارانه از دیدگاههای ابن عربی ارائه داده است. عنوان کتاب الانسان الکامل فی معرفه الاواخر و الاوائل گویای این مطلب است که از دیدگاه مولف، انسان کامل آغاز و فرجام وجود است. جیلی موقعیت وجودی انسان کامل را در مرتبه الوهیت و بلکه بالاتر از آن، در مرتبه هویت ذات (مقام غیب عما) جستجو می کند.

آشنایی هر انسانی با «من» خویش و درک آن، همواره ذهن بشر را مشغول می دارد، زیرا پاسخ آن سبب معنا بخشیدن به زندگی و حیات آدمی می شود. به عقیده صدرالمتالهین حقیقت انسان به دلایلی قابل شناخت نیست و از این رو آنچه را حکما بیان می کنند، حقیقت او نیست، اگر چه بیانگر ویژگیهایی از انسان است. صدرا راههای رسیدن به این معرفت را بیان می دارد. وی دو گونه تعریف ماهوی ارائه می دهد: درتعریف نخست اگر چه همانند فیلسوفان سلف از «حیوان ناطق» استفاده می کند اما با مبنا قرار دادن مبحث قوه و فعل و حرکت جوهری در روند تعریفی خود از پیشینیان فاصله می گیرد. در تعریف دوم به تبعیت از عرفا و کسانی که وی آنان را راسخان در علم می نامد، تعریف ماهوی انسان را بر اصولی چون وحدت حقیقت وجود، و تشکیک در مراتب آن و جامعیت انسان از همه عوالم و نشئآت وجودی، پایه گذاری می کند. مقاله حاضر با نگاه به مبانی قرانی و روایی انسانشناسی صدرا به بررسی این مساله می پردازد.

افرادی برای اصالت وجود اهمیت چندانی قائل نیستند، اما محققانی هم به حمایت از آن پرداخته و به نقش فوق العاده آن تاکید کرده اند. ملاصدرا که مبتکر این نظریه است سر سختانه از آن دفاع کرده و با ادله متعدد به اثبات آن پرداخته و آن را از مهمترین مقاصد فلسفی می شمارد. تشخص، مقولات، صور نوعیه، ترکیب ماده و صورت، تشخیص امور حقیقی از امور اعتباری، معقول ثانی و مساله شناخت، کلیات، و کلی طبیعی از مسائلی ست که به نحو متحول کننده ای تحت تاثیر اصالت وجودند.

تجرد نفس از مباحث مهم فلسفه اسلامی است که در کلام اسلامی کمتر بدان پرداخته شده است. فیلسوفان مدافع این نظریه و جمهور متکلمان مخالف آنند. در مکتب مشا ادله ای بر تجرد نفس طرح شده که در آثار دو متکلم برجسته منتقد این مکتب، غزالی و رازی نیزمنعکس شده است. این دو اندیشمند، در این مساله در برخی از آثار خود موضع فیلسوفان را بر گرفته و در برخی دیگر به موضع متکلمان نزدیک شده اند. اما ادله مورد نظر به لحاظ قوت و ضعف، وضع یکسانی ندارند. پاره ای از آنها، از جمله استدلال مبتنی بر بساطت ادراکات، بسیار قوی و پاره ای خدشه پذیرند. گذشته از این، انتقادات غزالی و رازی نیز بر این ادله، خالی از اشکال نیست. ضمن اشاره اجمالی به آرای غزالی و رازی، ادله آنان در رد و اثبات تجرد نفس نقد و بررسی می شود.

چالش عارف و فیلسوف یکی از اشکال مخالفت با فلسفه است. فلسفه درطول تاریخ از سه ناحیه متشرعان دین باور، تجربه گرایان دین ستیز و عارفان عاشق با انگیزه های متفاوت مورد حمله قرار گرفته است. یکی از دلکش ترین بحثها در تاریخ تفکر بشری مناظره اندیشه و شهود، عقل و عشق و دانش و بینش است. عارفان در درک مسائل ماورای طبیعت به قدرت عقل خوشبین نیستند و عقل ستیزی در آثار قریب به اتفاق آنان مشاهده می شود. عقل در این آثار مقابل سه امر نهاده شده است: دل، عشق و حیرت. عقل فروشی و توصیه به عجز و حیرت، محوری ترین عنصر اختلاف عرفان و فلسفه است. عارف شیفته حیرانی است اما فیلسوف حیرت زداست. حیرت در ابتدای امر با مقولاتی همچون معرفت، هدایت و ایمان متناقض می نماید. چیستی حیرت و تبیین نسبت آن با مقولات مذکور مساله اصلی این پژوهش است.

نظریه ذره حاصل پژوهش های نخستین فیلسوفان طبیعی یونان است که لوکیپوس و دموکریتوس آن را پرورانده اند. باور به اجزای بنیادی و خلا در جسم اساس این نظریه است. این اجزا به لحاظ تعداد و نیز نوع شکل نامتناهی و ازحرکت همیشگی و جسمیت برخوردار ومطلقا نفوذ ناپذیرند. تجمع و تفرق آنها سبب کون و فساد می گردد و بازآرایی آنها بر اثر حرکت استحاله و دگرگونی را به دنبال دارد. فخرالدین رازی نیز، به رغم سخنان متعارضش، اجزای بنیادی و خلا را درجسم پذیرفته است. اما اجزای مورد نظر وی فاقد بعد و شکل، و تعداد آنها در هر جسم واحد متناهی است. او می گوید این اجزا به تنهایی هیچ گونه بعد و اندازه ای ندارند و در صورت اجتماع بعد پیدا می کنند. این دو دیدگاه از خلا تصور واحدی دارند و آن را فضای خالی از جسم می دانند. از نظریه ذره نمی توان اشتمال جسم واحد بر اجزای بنیادی نامتناهی و درعین حال دارای اندازه را پذیرفت و رازی نیز آنگاه که جسم واحد و دارای بعد را حاصل اجزای فاقد بعد دانسته گرفتار خطا شده است و افزون بر آن، متناهی دانستن اینگونه اجزا و تاکید بر آن نیز وجهی ندارد. با این وجود نظریه ذره با پیشرفت دانش تجربی طی سه سده بسیار قوت گرفت و آثار فراوانی برجای گذاشت که ازجمله می توان پیدایش و پیشرفت شگفت انگیز فیزیک ریاضی و شیمی نوین را برشمرد. سرانجام درنیمه اول قرن 20 م. نظریه کوانتم مطرح گردید؛ با این امر نگرش رازی رجحان یافت و تبیین ریاضی جای تبیین هندسی را در پژوهش طبیعت گرفت و شکل جز بنیادی نیز که پیش از این بیانگر تغییر در کیفیات ثانوی پنداشته می شد منزلت خود را از دست داد.