پیک نور- علوم انسانی
سال:1387 | دوره:6 | شماره:4 (ویژه فلسفه و معارف اسلامی 3) |تعداد مقالات:21

همان طور که راسل اذعان کرده است، هر نظریه معنایی از توصیفات معرفه، در جمله های زبان طبیعی، که مدعی کفایت و جامعیت است، باید قادر باشد که معماهای مربوط به آن ها را حل کند. یکی از مشهورترین این معماها «معمای جانشینی» در متون گرایش های قضیه ای است. راسل مدعی است که تحلیل تسویری او از توصیفات معرفه، می تواند این معما را بگشاید. اما خواهیم دید که ادعای راسل نادرست و تحلیل او هم ناتوان است.

در نظام های عرفانی و مابعدالطبیعی سلسله مراتب وحدت و کثرت را در پنج مرتبه خلاصه می کنند که عبارت است از: جسم، نفس، عقل، صفات و ذات. سه مرتبه نخست مربوط به عالم تجلی و دو مرتبه اخیر متعلق به عالم الهی است. اصل الهی در مرتبه ذات به هیچ صفتی موصوف نمی شود و «احد» است ولی در مرتبه صفات و اَسما به صفات مختلف توصیف می شود و در مقام «واحدیت» قرار دارد. مرتبه اول «ورای وجود» و مرتبه دوم «وجود» است. در این مقاله تلاش شده تا با بیان تفاوت میان دوگانه ای مانند مطلق و نسبی و آتما و مایا، الوهیت غیرشخصی و خدای شخصی به فهم تفاوت میان ورای وجود و وجود کمک شود.

حوزه معنایی اصطلاحاتی که در یک علم کاربرد دارد از مباحث مهم آن علم است. از این روی دانشمندان قبل از پرداختن به مباحث تفصیلی یک علم، مباحثی چون موضوع، هدف، روش و ارایه تعاریفی از اصطلاحات اصلی، آن علم را بررسی می کنند.خلط معانی واژگان و اصطلاحات، کار را برای پژوهشگران دشوار می کند و این خلط معانی را می توان در اصطلاحات «مبانی تفسیر»، «اصول تفسیر»، «قواعد تفسیر»، «روش های تفسیری»، «گرایش های تفسیری» و… به وضوح دید. این مقاله کوششی است، در جهت ارایه مدل برای تفکیک معانی و مفاهیم واژه های «مبانی»، «اصول» و «قواعد» در علم تفسیر قرآن.

سهل بن عبداله، عارف قرن سوم هجری است. وی در میان عرفا به ریاضت مشهور، و طریقت وی مجاهدت نفس است. در این مقاله پس از گزارش اجمالی درباره کتب و منابع، شرح زندگی وی از تولّد تا مرگ آمده است. به سهل، آثار متعددی نسبت می دهند که متاسفانه بسیاری از آنها در دسترس نیست. در این مقاله، از اثر دیگر که متعلق به سهل است، بهره برده شده که تاکنون ناشناخته بوده است. در ضمن احوال و آرا سهل نیز بررسی شده است.

علم «قرائت قرآن» از زمان پیامبر (ص) و به سعی آن حضرت پدید آمد. ابتدا به صورت شفاهی تعلیم داده می شد و بعدها به صورت مکتوب در آمد. برخی از اصحاب آن حضرت در این دانش به مرحله تخصصی و معلمی رسیدند و پس از یک قرن، آموزشهای مدرسه ای (کلاسیک) به ظهور قاریان هفت گانه مشهور انجامید و پس از حدود یک قرن دیگر قرائتهای آنان به صورت مدون عرضه گردید.گرچه قرائتهای قاریان لزوما بر طبق آموزه های پیامبر اسلام (ص) با تجوید بود. اما پس از گذشت سه قرن، علم تجوید مدون شد. در این مقاله چگونگی این سیر تاریخی مشخص شده است.

قرآن کریم و اهل بیت عصمت و طهارت (ع) برای عقل نقش هدایتگری قایل شده اند و حکم عقل راهمان حکم شرع دانسته اند. از تعالیم قرآن کریم و روایات معصومین (ع) به دست می آید که تعقل و خردورزی امری ارزشمند است. این در حالی است که همواره در طول تاریخ شاهد حضور جریان های عقل ستیزی همچون اهل حدیث واخباریان بوده ایم که به تفکر و عقل هیچ بهایی نداده اند. از سوی دیگر گروهی دیگر از عالمان و فقیهان شیعه و سنی عقل را معتبر و دارای حجیت دانسته اند و از آن در استنباط احکام شرعی بهره برده اند.

مقاله در پی آمده درصدد بررسی دیدگاه بارکلی در فلسفه علم از سه منظر وجود شناسی، معرفت شناسی و معنی شناسی است. دیدگاه بارکلی در فلسفه علم مبتنی بر تجربه انگاری و بر مبنای رویکرد او به زبان و کاربرد واژه ها درتئوری های علمی است.این دیدگاه از منظر وجود شناسی برای ترم های تئوریک و تئوری هایی که مبتنی بر این گونه ترم ها است، قایل به وجود واقعی نیست و در بعد معرفت شناسی نیز تئوری های علمی را نه عامل معرفت جدید مطابق واقع بلکه ابزاری برای محاسبه و همچون فرض های ریاضی می داند و از نظرگاه معنی شناسی نیز اطلاق صدق و کذب به چنین مفاهیم و تئوری های علمی نادرست است.

چالش آیات تکوین و آیات تشریع یا علم و دین از جمله، مسایلی است که از چندین قرن پیش به این سو اشکوب و صورت بندی نوینی یافته است. تاثیر این پدیده در شکل گیری بنیان های معرفت شناسی و هستی شناسی و نیز روش زندگی انسان معاصر تا آن اندازه عمیق و کارساز بوده است، که می توان گفت اگر این حادثه رخ نمی داد علم و تمدن جدید مسیر دیگری می پیمود. اگر چه این چالش در غرب مسیحیت روی داد، اما بی توجهی به پیشینه و زمینه های آن به همان سبک و سیاق وارد جهان اسلام شد، و مو ضع گیری انفعالی در برابرآن، تنفر عده ای و شیفتگی و شیدایی جمع بیشتری را موجب شد. نوشتار پیش رو به بازخوانی اندیشه های روشنگر استاد مطهری در این رابطه که از مباحث مطرح در فلسفه دین و نیز فلسفه علم در جهان امروز است، پرداخته است. برای بازسازی فصل و فضایی که تعارض علم و دین در آن نشو و نما یافت، به چرایی چالش و نیز سیر تاریخی موضوع در غرب به اجمال پرداخته و نشان داده ایم که در پیدایش این چالش ها متولیان دین مسیحیت و بانیان شتابزده علوم جدید هر دو مقصر بوده اند. هم چنین در جای جای مقاله به تناسب بحث های مطرح شده، به راه های برون رفت از این تعارضات غیر واقعی از دیدگاه استاد مطهری اشاره شده است. هدف مقاله بیان یک تجربه تلخ تاریخی به انگیزه عبرت گرفتن از آن بوده است. بدان امید که خطاپوشی دیده اهل حکمت و معرفت کاستی های آن را جبران کند.

ادبیات عرفانی و صوفیانه سرشار از اوصاف عارف و صوفی است، اما گویا شخصیت و صفات عارف و نیز مفهوم اصطلاحی آن مبتنی بر مبانی نظری و فلسفی بررسی نشده است. در عرفان نظری عناصری چون «تجلی انوار ذات الوهی، حرکت و سرعت حرکت جوهری با تمرکز یا جمع، اتحاد تجلیات با نفس و جان آدمی، فنا و بقای ذات» و در ادبیات عاشقانه و عارفانه عناصری چون «مستی و خرابی، باده نوشی، عشق به جلوه های جمال و جلال، رندی، قلندری، ترسایی، زناربندی، میخانه پرستی، خرابات نشینی، اخلاص و همّت در مقابل ریا و تظاهر و سالوس و ...» مبانی تعریف «عارف» است. بر این اساس عارف شخصیتی است که ذات خویش را با جمع و تمرکز و نیز با کسب معلومات عقلی، علمی و حسی در معرض تجلیات انوار قاهره ذات جبروتی قرار می دهد و از این طریق با حدوث حرکت و تغیر نوری در ذات مقهور او به سوی فنا و بقای ذاتی سیر و کمال می یابد.وجود آتشین جمال نورالانوار وجود ظلمانی سالک¬تبدیل نور ضعیف وجود سالک به نور غالب وجود نورالانوار.

مفهوم جبر و اختیار از مفاهیم بنیادین و دیرینه تاریخ تفکر بشری است. آدمی از خود می پرسید، آیا قدرت تغییر جان و جهان را دارد یا خیر؟ برای پاسخ به آن بسیاری از تجربه های زندگی او را گاه به سوی جبر می کشانید و گاه اختیار و برای تحلیل آن، به قدرت های آسمانی و مفهوم علیت پناه می برد. در هر صورت پاسخ قطعی به آن چندان آسان نیست، اما قدر مسلم آن که ما از زاویه نگاه کارکرد گرایانه و یا فایده گرایی عملی می توانیم بگوییم پذیرش اختیار برای انسان بهتر است چه به او توان بیشتری جهت ورود به میدان های گوناگون زندگی خواهد داد.

بی گمان، باور و اعتقاد به ظهور یک منجی و مصلح جهانی که سرانجام روزی به اذن خداوند تبارک و تعالی خواهد آمد و جهان را پر از عدل و داد می کند، همواره در بیشتر فرهنگ های موعود وجود داشته است، که باعناوینی همچون: سوشیانت، مسیح (ماشیح)، مهدی (عج) و غیره، ازآن نام برده می شود.مناطق مختلف دنیا نیز اعتقادات و باورهایی در این باره دارند که در این مقاله سعی داریم که تا آنجا که مقدور باشد در پنج قاره متمدن جهان به کشف و شناخت و بررسی ابعاد گوناگون آن منجیان بپردازیم و با شناخت و تبیین وجوه اشتراک و افتراق این اسطوره ها و نمادهای صلح و عدالت در باورهای گوناگون به یک جمع بندی کلی نایل شویم.

مساله «صلاح و اصلح» از کهن ترین مناقشات کلامی دنیای اسلام است که به سبب ارتباط مستقیم آن با مباحث مهمی همچون خیر و شر، جبرو اختیار، عدل الهی و لطف الهی نیاز به تامل بیشتری دارد. دراین مقاله ضمن ارایه ادله موافقان و مخالفان لزوم رعایت فعل اصلح از جانب خداوند، کوشش شده است، وجوه افتراق متکلمان اشعری با متکلمان معتزله و امامیه در این مساله کلامی بررسی و مقایسه قرار بشود.

تربیت اخلاقی از کارکردهای مهم نظام آموزشی و از موضوعات پرچالشی است که از سوی متفکران همواره مهم بوده است و از آنجا که دیدگاه های فلسفی یکی از مبانی نظریه های تربیتی را تشکیل می دهد، ارزش شناسی دارای دو شاخه اخلاق و زیبای شناسی است در این مقاله به بحث و بررسی اراده خیر که یکی از بخش های اخلاق فلسفه کانت است پرداخته شده است. همچنین به تاثیر اراده خیر در تربیت به طور عام و تربیت اخلاقی به خصوص پرداخته شده است. کانت که از فیلسوفان بزرگ اخلاق است در زمینه اخلاق صاحب دیدگاه ویژه ای است.از نظر کانت ارزش ها از سنخ مفاهیم حقیقی هستند، یعنی ارزش ها مانند امور و پدیده های دیگر وجود واقعی دارند و هر کسی به راحتی می تواند آن ها را درک کند. اراده خیر نیز به عنوان ارزش نقش مهمی در سلامت روانی, امنیت و تربیت اخلاقی متربی دارد. از دیدگاه کانت در صورت پذیرش اراده خیر به عنوان یک ارزش، انسان به صرف انسان بودن و فارغ ازعوامل اجتماعی , اقتصادی، طبقاتی، از کرامت و احترام ذاتی برخوردار است.در این بین ارزش شناسی به عنوان یکی از مبانی فلسفی در کنار دیگر مبانی چون هستی شناسی و معرفت شناسی نقشی بس مهم و اساسی را در تربیت اخلاقی ایفا می کند؛ که در صورت تزلزل هر کدام از این مبانی و پایه ها ممکن است تربیت اخلاقی نتواند چنان که باید و شاید موثر افتد و مربی نتواند رسالت اخلاقی خود را به خوبی انجام دهد. به دلیل اهمیت موضوع ما نیز در پژوهش حاضر سعی کردیم ارزش شناسی و تاثیر آن بر تربیت اخلاقی از دیدگاه کانت را مورد بحث قرار دهیم.

قطب الدین شیرازی حکیم بزرگ ایرانی، صاحب آثاری گرانقدر است که برخی از آن ها به نظم و نثر و از اعجازهای ادبی و نوشتاری ایرانی و فلسفی است. یکی از آثار او که در ماه های پایانی زندگی اش سروده است، «التحفه السعدیه» است که در پنج مجلد بزرگ است و حدود هزار بیت شعر را در شرح قانون ابن سینا در طب، به نظم درآورده است. کتاب دیگر او در تفسیر قرآن و ده جلد است که درآن از علوم دیگری غیر کتب و سنت سود برده است. بی شک این حکیم گرانقدر، در حد و شان خود شناخته نیست، و این مقاله تنها اجمالی برای آغاز کار و تاکید ابر شناخت این حکیم عالیقدر می باشد. بنابراین مولف سعی کرده است در حد امکان، در این راه قدم بردارد.

ادیان ابراهیمی که مسیحیت یکی از آنها است، دوره های پرفراز و نشیبی را پشت سرگذاشته است. قوم بنی اسراییل، پیروان این دین، با تمام ویژگی ها، خرافات، عقاید، حوادث زیادی را برای مریم (ع) و فرزندش عیسی مسیح به وجود آورد. تشکیک در وجود هر دو، اذیت و آزار آنها از سوی بنی اسراییل که باعث ابهام و تاریکی زیادی شده است در آیات قرآن کریم به صراحت توضیح داده شده است و بعد از شش قرن به روشنی و شیوایی چهره زیبایی از مریم (ع) و فرزندش فراروی بشریت قرار داده که علی رغم این روشنی، متاسفانه دین کلیسا دچار انحراف و ضعف از بیان شخصیت مریم (ع) و عیسی مسیح (ع) است.

بر اساس فلسفه مجازات اسلامی، قصاص یکی از مجازات های شرعی است که جنبه حق الناسی و شخصی بودن آن بر جنبه حق الهی و عمومی بودن آن غلبه دارد، اگرچه برخی معتقدند که بسیاری از احکام وابسته به قصاص، جنبه تعبدی دارند و راه استدلال عقلی در تبیین آنها محدود و مسدود است، اما حقیقتا قصاص به عنوان یک مجازات، از احکام عبادی به حساب نمی آید، بلکه از احکامی است که اصل اولی در آنها تعلیل پذیری است و فلسفه تشریع آن به حیات این جهانی انسان مربوط می شود.بنابراین ورود به این بحث همان گونه که از طریق شرعی امکان پذیر است، از راه عقلی نیز ممکن است و به اعتقاد اکثر فقها این حکم اسلامی کاملا از دیدگاه عقلی قابل دفاع و تعلیل است. از دیدگاه فلسفه مجازات اسلامی، قصاص، نه فقط به دلیل استحقاق مجرم و تحقق عدالت کیفری تشریع شده است و نه صرفا برای تحقق آثار و نتایج فردی و اجتماعی، بلکه به جرم و استحقاق مجرم و تحقق عدالت توجه و آینده را نیز به جهت جلوگیری از وقوع جرایم علیه تمامیت جسمانی افراد در نظـر داشته است.قصاص، مجازاتی است که بدون در نظر گرفتن خصوصیات و تفاوت های فردی و قبیله ای اجرا می شود و تفاوت های قاتل و مقتول در مسایلی مانند علم، فضیلت، فقر و غنا و .. مانع اجرای قصاص نیست.برای اجرای مجازات قصاص، شرایطی مقرر شده است که بدون آن ها علی رغم تحقق قتل عـمد، این مجازات اعمال نخواهد شد.بنابراین بعضی از فقها این امور را به عنوان موانع قصاص مطرح کرده اند. ولی این تفاوت در نام گذاری، تاثیری در ماهیت این امور ندارد. این شروط عبارتند از: 1. برابری قاتل و مقتول در آزادی و بندگی، 2. برابری قاتل و مقتول در دین، 3. نبودن پیو ند پدری و فرزندی، 4. بلوغ قاتل، 5. عاقل بودن قاتل، 6. مهدورالدم نبودن مقتول.

هویت مفهومی گسترده و کلان است که هویت فردی، دینی، جمعی، گروهی، ملی، قومی و فراملی را در برمی گیرد. تردیدی نیست که نوجوانان و جوانان با مساله شکل گیری هویت رو برو هستند و درصد اندکی از آنان که قبلا مشکلات بیشتری داشته اند، درجستجوی هویت، دچار بحران می شوند. در چنین وضعیتی فرد، در جریان دستیابی به نقاط قوت و ضعف، نظام ارزشی و هدف های زندگی و باورهای دینی و اجتماعی، ممکن است به دام یک فرقه افراطی مذهبی بیفتد و به اسارت باورها، اهداف و عملکردهای آن درآید.نوجوانان و جوانان کنجکاوی که در پی کسب تجارب تازه هستند و می خواهند هویت خویش را روشن تر کنند، ولی ارتباط محکمی با خانواده و اقوام و همسالان خود ندارند، دچار احساس ناامنی می شوند. نوجوانی که گرفتار تردیدها و دودلی ها می شود، به گونه ای که گویا خودش، فرهنگش و ملیت خود را نمی شناسد و تصور قطعی و ثابت از خود ندارد دچار بحران هویت است که با یک نوع احساس پوچی، بی معیاری، جامعه گریزی، جدایی از خویشتن و احساس بی قدرتی گریبان گیر است. بحران هویت نه تنها خود یکی از عوامل آسیب زای اجتماعی بلکه دارای پیامدهای منفی نیز می باشد. که عبارتند: بحران آسیب های اجتماعی از قبیل بحران اعتیاد، طلاق، بزهکاری و انواع انحرافات اجتماعی، از این جهت که سیستم کنترل درونی (فرد) و سیستم کنترل بیرونی (اجتماعی) دچار اضمحلال می شود و فرد دچار یک نوع ناهنجاری و یا حتی بی هنجاری می گردد، فرار مغزها، بیکاری، آموزش و پرورش، از آن جهت که فرد را به لحاظ درونی دچار اضمحلال می کند و بی هدفی، رخوت، سستی و انزوا را بر او مستولی می سازد، مهاجرت و حتی محیط زیست، از آن جایی که محیط پیرامونی افراد را با مشکل مواجه کرده، امنیت روانی فرد را مضمحل می کند. از طرفی هویت دینی که ریشه در فطرت آدمی دارد، می تواند با تکوین و شکوفایی اش پیامدهای مثبتی درحوزه های فردی و اجتماعی به دنبال داشته باشد، از جمله احساس تعهد و مسوولیت در قبال ارزش ها و باورها، هدفمندی و جهت دهی فرد و جامعه که خود این امر بازخورد های مثبت و اثربخش خویش را در عرصه های مختلف فردی (هویت دینی به عنوان مکتب خودسازی و انسان سازی) و اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی شفافیت و نمود بیشتری می بخشد. از آن جایی که بحران هویت به دلیل شرایط خاص کشورمان و جوان بودن جمعیت کشور گریبان گیر جوانان می شود و بی انگیزگی و بی مسوولیتی را در آن ها به وجود می آورد و مانع از فعالیت های مفید و سازنده آنان می گردد، باید بیشتر بررسی و در ارایه راهکارهای کلیدی بیش از پیش تلاش شود .در این مقاله سعی شده ضمن تبیین مفهوم بحران هویت، هویت دینی، شاخص های بحران هویت، عناصر بحران ساز و هویت ساز به یک سری راهکارهای کلیدی در این باره اشاره شود.

آنچه در این مقاله بیان می شود این است که آیا با توجه به ماده 292 ق.ت صدور قرار تامین خواسته در برات و سفته به طور مطلق یا صدور آن تابع شرایطی است و این که دارنده در صورت انجام وظایف قانونی خود از قبیل اعتراض و اقامه دعوی در مهلت قانونی و همچنین زمانی که شرایط اسناد در صدور رعایت شده باشد محکمه قرار تامین خواسته را بدون اخذ خسارت احتمالی صادر خواهد کرد در غیر این صورت با اخذ خسارت احتمالی نسبت به آن اقدام خواهد کرد. این نکته درباره چک نیز بررسی خواهد شد که با توجه به این که چک ویژگی خاصی دارد، با در نظر گرفتن آن ویژگی بررسی خواهد شد. از طرفی این نکته که ماده 292 ق. ت و ماده 108 ق. آ. د. م نیز درباره چک قابل اعمال است یا خیر؟ در این راستا ابتدا مقدمه ای ذکر خواهد شد و سپس موضوع از دیدگاه های مختلفی همچون دکترین رویه قضایی و نظریات اداره حقوقی بررسی می شود.