اندیشه نوین دینی
سال:1394 | دوره:11 | شماره:42 |تعداد مقالات:13

چکیده فارسی:اغلب صاحب نظران اندیشه اسلامی معتقدند دین اسلام حداکثری است. با وجود این، درباره گستره مسائل دین، اختلاف نظر قابل توجهی دیده می شود. رایج ترین دیدگاه در بین اندیشمندان متاخر، حداکثری بودن دین در محدوده تامین سعادت انسان است؛ ولی برخی پا را فراتر نهاده، بر این اعتقادند که دین، نه تنها عهده دار پاسخ گویی به مسائل مربوط به سعادت آدمی در عرصه زندگی فردی و جمعی است، متولی پاسخ گویی به همه مسائل مربوط به زندگی فردی و اجتماعی نیز هست. در این نوشته، از این رویکرد به «رویکرد حداکثری مطلق» یاد شده و یکی از مهم ترین این رویکردها، یعنی نظریه استاد آیت الله جوادی آملی بررسی شده است. با توجه به گستردگی نظریات ایشان دراین باره، تنها به بخشی از مهم ترین مبانی ایشان بسنده شده، در ادامه، ابهامات موجود در این نظریه به بحث گذاشته می شود. چکیده عربی: معظم ذوی النظر فی الفکر الإسلامی یعتقدون أن الدین الإسلامی هو دین الحد الاعلی. ورغم کل ذلک یلاحظ وجود اختلاف شاسع فی الرؤی بینهم حول نطاق و مجال قضایا الدین. و من اکثر الآراء شیوعاً بین المفکرین المتأخرین هو الحد الاعلی فی الدین فی مجال تأمین سعادة الإنسان، غیر ان البعض ذهب إلی ما هو أبعد من ذلک و زعم ان الدین یتکفّل أیضاً بالاجابة عن جمیع القضایا المتعلّقة بالحیاة الفردیة والاجتماعیة. فی بحثنا هذا نطلق علی هذا الاتجاه تسمیة «اتجاه الحد الاعلی المطلق»، و فیه نسلّط الضوء علی أهم هذه التوجهات و هو الرأی الذی طرحه الشیخ آیة الله جوادی الآملی. و نظراً إلی سعة آرائه هذا المضمار، نکتفی هنا بذکر قسم من أهم متبنّیاته، و استمراراً نطرح علی بساط البحث ما یکتنف هذا البحث من غوامض.

چکیده فارسی:سوئینبرن، فیلسوف دین معاصر، در آثار خود تلاش کرده است تا تقریر جدیدی از براهین اثبات وجود خدا ارائه دهد. وی قبل از پرداختن به این براهین، ابتدا به تبیین صفات خداوند پرداخته است؛ سرمدیت، قدرت، علم، خیریت، تشخص و اختیار از جمله صفاتی است که او به تحلیل آنها پرداخته و گاه تبیین های منحصر به فردی از آنها ارائه نموده است. تقسیم صفات به دو گروه اصلی و استنتاجی، تصریح به عدم تعلق قدرت مطلق خداوند به محالات ذاتی، و تاکید بر علت محدثه و مبقیه بودن خداوند نسبت به عالم و اختیار خداوند، از مهم ترین نکاتی است که وی در باب صفات خدا بیان کرده است. بیشتر دیدگاه های وی با نگره فلاسفه اسلامی در این خصوص منطبق است؛ اما عدم بحث مبسوط از صفات استنتاجی، عدم توانایی وی بر حل شبهه علم ازلی خداوند به افعال اختیاری انسان و عدم پذیرش معنای دقیق از سرمدیت، مهم ترین اشکالات وی در باب تبیین صفات خداوند است. در این پژوهش با بازخوانی تبیین های سوئینبرن از این صفات، به ارزیابی و نقد آنها خواهیم پرداخت. چکیده عربی:ریتشارد سوینبرن، فیلسوف دین معاصر، سعی فی أعماله الی لیقدّم تبییناً جدیداً لبراهین اثبات وجود الله. و قبل الدخول فی اثبات هذه البراهین، حاول تبیین صفات الله؛ و من الصفات التی تناولها و قدّم لها أحیاناً تبییناً فریداً من نوعه، هی السرمدیة، والقدرة، والعلم، والخیر، والتمیّز، والإختیار. و من أهم الامور التی طرحها فی ما یخص صفات الله، هو تقسیم الصفات الی مجموعتین: أصلیة، و استنتاجیة، مع التصریح بعدم تعلق القدرة المطلقة لله بالمجالات الذاتیة، والتأکید علی العلة المُحدثة والمُبقیة لله بالنسبة الی العالم و اختیار الله. و معظم رؤاه تتطابق مع رؤی الفلاسفة المسلمین فی هذا المجال، غیر ان عدم توسّعه فی بحث الصفات الاستنتاجیة، و عجزه عن حل شبهة العلم الازلی لله بالافعال الاختیاریة للإنسان، و عدم قبوله للمعنی الدقیق للسرمدیة، تعتبر أهم المؤاخذات التی اثیرت علیه فی باب تبیین صفات الله. فی هذا البحث نعید قراءة ما طرحه سوینبرن من تبیین لهذه الصفات، ثم نضعها علی طاولة النقد والتقییم.

چکیده فارسی:پاره ای از اندیشمندان معاصر، از سر بی مهری به قرآن نگریسته اند و کاربست آموزه های آن را در انحصار ملیت، منطقه و عصر خاصی می دانند. اینان به تبع چنین باوری، جامعیت مورد اعتنای قرآن را نیز انکار می نمایند. نوشتار حاضر با توجه به آرای علامه طباطبایی، از منظر درون دینی و با رویکردی تحلیلی کوشیده است ضمن بررسی مدلول آیات مربوط به: جهانی بودن و جاودانگی قرآن، جهانی بودن و جاودانگی رسالت پیامبر صلی الله علی و آله، و جهانی و جاودانه بودن قرآن و رسالت پیامبر صلی الله علی و آله به تبیین تلازم بین دو مقوله مهم جهانی و جاودانی بودن قرآن با جامعیت آن بپردازد. اهمیت این پژوهش ازآن رو است که با اثبات مدلول آیات مربوط ظبه جهانی و جاودانه بودن قرآن و رسالت پیامبر صلی الله علی و آله، ناگزیر تلازم آن با مقوله جامعیت اثبات شده، قابل نفی و انکار نخواهد بود. چکیده عربی:بعض المفکرین المعاصرین نظروا إلی القرآن نظرة ظالمة حین اعتبروا تعالیمه توائم شعباً و اقلیماً و عصراً معیناً. و جریاً وراء مثل هذا الاعتقاد انکروا أیضاً ما یتصف به القرآن من شمولیة. ینطلق هذا البحث من آراء العلاّمة محمد حسین الطباطبائی و من رؤیة من داخل الدین و باسلوب تحلیلی، لیسلّط الضوء علی الآیات المتعلّقة بعالمیة القرآن و خلوده، و عالمیة و خلود الرسالة النبویة، و عالمیة و خلود القرآن و رسالة النبی محمد صلی الله علیه و آله لیبیّن من خلال ذلک أمرین مهمین وهما عالمیة و خلود القرآن مع جامعیته. تکمن أهمیة هذا البحث فی انه عند اثبات مدالیل الآیات المتعلّقة بعالمیة و خلود القرآن و رسالة النبی محمد صلی الله علیه و آله یثبت بالضرورة تلازمها مع جامعیّته، و عندها تکون غیر قابلة للنفی والانکار.

چکیده فارسی:شکوفایی عقل، رسالت همه انبیا و اولیا بوده است. مردم در عصر ظهور در اثر تجربه و بلوغ تاریخی، آمادگی لازم برای تکامل عقول را خواهند داشت و امام علیه السلام رسالت جهانی خویش را با تکامل عقول انسان ها آغاز می کند. بر اساس برخی احادیث، عقول در عصر ظهور تکامل می یابند و ابزار این جمع و تکمیل عقول، دستان پرتوان ولایت است. معنای جمع شدن عقول، جمع شدن عقل فردفرد انسان ها است و نتیجه آن، رسیدن همه به اتحاد و اجماع است. جمع عقول با تبلیغ و تربیت تدریجی امام صورت می گیرد و تاثیر عنایت امام، عادی و طبیعی است؛ نه اعجاز. دانش روز نیز دریافته است که انسان دارای استعدادها و ظرفیت های قابل توجهی است که در آینده، توان بهره مندی از آنها را خواهد یافت. در پایان این پژوهش نیز به ارتباط دوطرفه عقل و علم اشاره می شود؛ علم سبب رشد عقل است و عقل نیز زمینه کسب علم را فراهم می کند. چکیده عربی: ازدهار العقول و تکاملها، رسالة جمیع الأنبیاء و الأولیاء. والناس فی عصر الظهور یصبح لدیهم الاستعداد لتکامل عقولهم نتیجة لما یمرّون به من تجربة ونضوج تاریخی، ویبدأ الإمام علیه السلام رسالته التاریخیة بتکامل عقول الناس. واستناداً إلی بعض الاحادیث تجتمع عقول البشر و تکتمل احلامهم فی عصر الظهور. والأداة التی یتم بها هذا الاجتماع والتکامل للعقول هی الید القویة للولایة. و معنی اجتماع العقول هو تجمّع عقول کل الناس، و ینتج عن ذلک الوصول إلی الاتحاد والاجماع. و یتحقق اجتماع العقول بفعل الارشاد والتربیة التدریجیة للإمام و بتأثیر الرعایة التی یقوم بها الإمام بالأسالیب الطبیعیة و لیس عن طریق الاعجاز. فمما اثبته العلم الحدیث القدرات الهائلة التی یتمتع بها الإنسان و یمکن أن تُتاح الظروف فی المستقبل لاستثمارها والافادة منها. و فی ختام هذا البحث یُشار أیضاً إلی العلاقة المتبادلة بین العقل والعلم؛ اذ العلم مدعاة لنمو العقل، والعقل یمهد الظروف لکسب العلم.

چکیده فارسی:یکی از قواعد مهم در کلام عدلیه، قاعده لطف است که بر اساس آن در مسائل متعددی، حکم به وجوب لطف بر خداوند می شود. با تعریف لطف، شرایط و اقسام آن به منزله مدخل بحث و بازخوانی ادله موافقان، یعنی غالب متکلمان امامیه و معتزله، ناتمام بودن آنها روشن می شود. همچنین با ارزیابی ادله مخالفان، مانند بشر بن معتمر و شارح مقاصد، ضمن مناقشه در برخی، شماری دیگر تایید خواهد شد. عقل حکم می کند که خداوند حکیم است و مقتضای حکمت بر او لازم است؛ اما از جهت کبروی، لطف واجب نیست؛ چراکه فروض بی نهایتی دارد که در خارج محقق نشده است؛ بلکه می تواند محقق شود. از حیث صغروی نیز می توان مجموع مصالح و مفاسد یک امر خاص را تشخیص داد تا سپس حکم شود که بر خداوند لازم است یا نیست. در همه مسائلی که علمای شیعه به این قاعده استناد کرده اند (وجوب تکلیف شرعی، بعثت انبیا، عصمت پیامبران، لزوم وعد و وعید، وجوب نصب امام) ادله جایگزین وجود دارد. چکیده عربی: من القواعد المهمة فی علم الکلام عند العدلیة، قاعدة اللطف التی علی أساسها یُحکم بوجوب اللطف علی الله فی مسائل متعددة. و عند تعریف اللطف، و شروطه و أقسامه کمدخل لهذا البحث و نعید قراءة أدلّه المؤیدین؛ و هم غالبیة متکلّمی الإمامیة والمعتزلة، یتبیّن لنا ما یعتورها من نقص و أنها غیر تامة. و کذلک عند تمحیص أدلّة المعارضین، مثل بشر بن المعتمر و شارح کتاب المقاصد، یحصل تأیید قسم آخر فی سیاق مناقشة البعض الآخر منها. العقل یحکم أن الله حکیم ومقتضی الحکمة یجعل اللطف لزاماً علیه؛ ولکن عند الإلتفات الی کبری القضیة یکون اللطف غیر واجب؛ و ذلک لأن هناک إفتراضات لا نهایة لها لم تتحقق فی الخارج؛ و انما یمکن أن تتحقق. و اما من حیث صغری القضیة فیمکن من خلال مجموع المصالح والمفاسد تشخیص أمر خاص، حتی یحکم من بعد ذلک هل ذلک لازم علی الله أم لا. فی جمیع المسائل التی استدل فیها علماء الشیعة علی هذه القاعدة (وجوب التکلیف الشرعی، و بعثة الأنبیاء، و عصمة الأنبیاء، و لزوم الوعد والوعید، و وجوب نصب الإمام) توجد أدلّة بدیلة.

چکیده فارسی:اندیشه رویت خداوند، در تعالیم ابن تیمیه که از شاگردان مکتب احمد بن حنبل شمرده می شود، بسیار پررنگ است. استناد وی به ظاهرگرایی در صفات خبری خداوند او را به اعتقاد به جسمانیت و مکان مندی خدا سوق داده است. هرچند ابن تیمیه خود را از پیروان سلف می داند، معتقد است در کلام سلف، سخنی مبنی بر جسمانیت یا عدم جسمانیت خداوند ذکر نشده است؛ درحالی که با استناد به سخنان امام علی علیه السلام در متون اولیه اهل سنت که او نیز در شمار سلف امت رسول خدای صلی الله علیه و آله است و ابن تیمیه خود را موظف به تبعیت از آنان می داند، رویت، جسمانیت و مکان مندی خداوند به کلی نفی شده است. چکیده عربی: فکرة رؤیة الله شدیدة الوضوح جداً فی تعالیم ابن تیمیة و هو من تلامیذ مدرسة ابن حنبل. استناده إلی ظواهر الصفات الخبریة لله دفعه إلی الاعتقاد بجسمانیة الله و مکانیّته. و مع أنّ ابن تیمیة یعتبر نفسه من اتباع السلف غیر انه یقول بعدم وجود نص فی کلام السلف یدل علی جسمانیة الله أو عدم جسمانیّته، فی حین ان ما جاء من کلام الإمام علی علیه السلام فی النصوص الاولیة لأهل السنّة ـ باعتباره یدخل فی عداد سلف امّة رسول الله’ الذین یری ابن تیمیة نفسه ملزماً باتّباعهم ـ ینفی عن الله التجسیم والمکانیة نفیاً قاطعاً.

چکیده فارسی:اختیار اعمال انسانی از یک سو و ضرورت های الهیاتی ناشی از قدرت و علم خداوند از جنبه دیگر، دو سویه نزاع میان متکلمان بوده که بر اساس نوع تقریر ارتباط بین آنها، سه رویکرد کلامی میان مسلمانان ظهور کرده است. امامیه در مقایسه با اشاعره و معتزله، رویکردی بینابین را برگزیده که ضمن حفظ سویه های ارادی عمل، نظام مندی برآمده از قدرت خداوند نیز نادیده گرفته نمی شود. در این مقاله با ارزیابی اجمالی شرایط تاریخی و اجتماعی این نظریات، امکانات فهم جامعه شناسانه در خصوص جایگاه «اختیار» و حدود آن بررسی می شود. شرایط مدرن و فهم جامعه شناسانه معطوف به آن، صورت بندی جدیدی را از وضعیت اراده پیش نهاده است. در چنین وضعیتی، اجبار اجتماعی، محصول اراده های افراد پرشماری است که به یکدیگر معطوف شده اند و این پدیده برای تحقق حداکثری، خصلتی مستقل و اجباری می یابد. قواعد الزام آور فرهنگی موجب می شوند تا اراده امکان تحقق یابد. گرچه گونه معرفت جامعه شناختی نمی تواند در خصوص غایات الهیاتی ضرورت بخش در حوزه انسانی بحثی به میان آورد، صورت بندی جامعه شناختی برای تبیین کیفیت تحقق نظم اجتماعی در شرایط معاصر، ضمن حفظ خصلت اراده مندی کنش انسانی، به تقریر بهتر مساله در میان متکلمان نیز یاری می رساند و مزایای رویکرد امامیه را در زمینه وضعیت بینابین اختیار و جبر، در مقایسه با رویکردهای اشاعره و معتزله تبیین می کند. چکیده عربی: ظهرت ثلاثة اتجاهات کلامیة بین المسلمین علی أساس نوع تقریر العلاقة فی ما یخص النزاع الذی انبثق بین المتکلّمین حول الاختیار فی اعمال الإنسان من جهة و ما تقتضیه الضرورات الإلهیة الناتجة عن قدرة الله و علمه من جهة اخری. حیث طرح الإمامیة منهجاً وسطاً بین ما یذهب إلیه الأشاعرة من جهة والمعتزلة من جهة اخری. و هذا المنهج یحافظ علی الاتجاهات الارادیة للعمل، و فی الوقت ذاته لا یتجاهل النظام المنبثق من قدرة الله. هذا البحث یقدّم تقییماً اجمالیاً للظروف التاریخیة والاجتماعیة التی نشأت فیها هذه النظریات، وفی غضون ذلک یناقض مدی امکانیة الفهم الاجتماعی بخصوص مکانة «الاختیار» و حدوده. ان الظروف الجدیدة و ما أفرزته من فهم اجتماعی طرحت تصوّراً جدیداً عن قضیة الارادة. و فی مثل هذا الوضع یکون الاجبار الاجماعی حصیلة لارادة افراد کثیرین مجتمة مع بعضها و هذه الظاهرة تتخذ صفة مستقلة والزامیة لتحقیق الحد الاعلی من الارادة. القواعد الثقافیة الملزمة تتیح الظروف لتحقیق الارادة و مع ان طبیعة المعرفة الاجتماعیة غیر مؤهلة لاثارة نقاش حول الغایات الإلهیة الضروریة فی المجال الإنسانی، فان التصوّر الاجتماعی یمکن أن یساعد فی تبیین کیفیة تحقیق النظم الاجتماعی فی الظروف المعاصرة مع الحفاظ علی خصلة الارادة فی النزعة الإنسانیة لغرض اعطاء تبیین أفضل للمسألة بین المتکلّمین، و یسلط الضوء علی الایجابیات التی یتمیّز بها الاتجاه الذی تذهب إلیه الإمامیة فی الوسطیة بین الجبر والتفویض، من خلال المقارنة بین ما یذهب إلیه کل من الاشاعرة والمعتزلة.

چکیده فارسی:یکی از مسائل مهم در حوزه فلسفه، الهیات، روان شناسی و حتی فیزیک، وجود دیدگاه های جبرگرایانه، تقدیرگرایانه یا اختیارگرایانه نسبت به اعمال انسان است. جبرگرایان معتقدند اعمال انسان و رویدادهای طبیعی، تحت تاثیر یک نیروی جبری قدرتمند ازجانب خدا هدایت می شوند و انسان چاره ای غیر از پذیرش این نیروهای جبری ندارد. دسته دیگر، تقدیرگرایان هستند که معتقدند تمامی رویدادها از قبل تعیین شده است و اختیار انسان، نقشی در حوادث پیش آمده برای او ندارد؛ اما گروهی با تفکر اختیارگرایانه معتقدند با وجود علم خداوند به تمامی حوادث و سرنوشت موجودات، انسان با اختیار خود، راهش را انتخاب می کند و در تعیین سرنوشت خود در حد تمامی عوامل خارجی نقش دارد. این مقاله با استفاده از قوانین فیزیک در چارچوب نظریه نسبیت خاص انیشتین و با استفاده از مخروط نوری و نسبیت هم زمانی، نخست چرایی مشخص بودن سرنوشت انسان در علم پیشین خداوند و سپس سازگاری بین اختیار انسان و علم خداوند به سرنوشت او را اثبات می کند و نشان داده می شود که اراده انسان در طول اراده خداوند متعال می باشد. چکیده عربی: من المسائل المهمة فی مجال الفلسفة، والإلهیات، و علم النفس، و حتی الفیزیاء، هو وجود آراء تقول بالجبر والتقدیر أو الإختیار بالنسبة الی اعمال الإنسان. القائلون بالجبر یعتقدون أن اعمال الإنسان و ما یجری فی عالم الطبیعة یقع کلّه تحت تأثیر قوّة جبریة قاهرة موجهة من الله و لیس أمام الإنسان سوی الخضوع لهذه القوّة الجبریة. و اما فئة القدریة فتری أن جمیع الوقائع معیّنة و مقدّرة من قبل و لیس للإنسان خیار فی ما یقع له من الاحداث، ولکن هناک جماعة اخری تقول بالاختیار و تعتقد انه بالرغم من علم الله بجمیع الاحداث و مصیر الموجودات، الا ان الإنسان یختار طریقه بارادته و له دوره فی تعیین مصیره مثل جمیع العوامل الخارجیة علی حدّ سواء. یستند هذا البحث إلی قوانین الفیزیاء فی اطار نظریة انشتاین فی النسبیة، و عن طریق الاستفادة من المخروط النوری و نسبیة التزامن، لتثیر اول تساؤل حول سبب معرفة مصیر الإنسان فی سیاق علم الله، ثم یثبت الانسجام والتناسب بین اختیار الإنسان و علم الله بمصیره، و یبیّن ان ارادة الإنسان تقع فی طول ارادة الله.

چکیده فارسی:اندیشمندان اسلامی، اصل علم خداوند را پذیرفته اند؛ اما تحلیل فلسفی و بیان چگونگی آن به ویژه در علم خداوند به جزئیات، نیازمند تامل بیشتر است؛ تا آنجا که راهکارهای متفاوتی در این زمینه مطرح می شود. محقق دوانی نیز توجه خاصی به این موضوع داشته و به تفصیل بدان پرداخته است. وی ضمن ارزیابی آرای حکما و متکلمان، به اثبات علم الهی، به ویژه علم تفصیلی خداوند به اشیا می پردازد. ایشان در تببین نظر فلاسفه معتقد است آنها علم خداوند را به نحو تعقلی می دانند، نه تخیلی. دوانی به نقد توضیح خواجه نصیر می پردازد و علم موردنظر ابن سینا را نیز غیر از علم ارتسامی می داند. وی برای اثبات علم الهی به مخلوقات، از دلایلی مبتنی بر غیر زمانی و مافوق زمان بودن ذات الهی و رابطه علت و معلولی بین خداوند و موجودات بهره می گیرد و همچنین تحلیلی بر اساس ذوق تاله ارائه می کند که نتیجه آن، علم اجمالی ـ که خلاق صور تفصیلی در خارج است ـ خواهد بود. چکیده عربی: المفکرون المسلمون یقرّون بمسألة علم الله ولکن تحلیلها الفلسفی و بیان کیفیّتها و خاصة علم الله بالامور التفصیلیة، یتطلب المزید من التأمل، إلی الحد الذی طُرحت فیه أسالیب و طرائق مختلفة فی هذا المجال. و قد تناول المحقق الدوانی هذا الموضوع علی وجه الخصوص بشکل تفصیلی. و فی سیاق تقییمه لآراء الحکماء والمتکلمین، جاء علی اثبات علم الله و خاصة علم الله التفصیلی بالاشیاء. و هو یری تبیینه لآراء الفلاسفة انهم یعتقدون بعلم الله علی النحو التعقلی لا التخیلی. کما اهتم الدوانی أیضاً بنقد التوضیح الذی طرحه الخواجة نصیرالدین الطوسی، کما اعتبر ما ذهب إلیه ابن سینا حول علم الله انه غیر العلم الارتسامی. ولأجل اثبات علم الله بالمخلوقات یستند الدوانی علی الأدلّة القائمة علی أن الذات الإلهیة غیر زمانیة و فوق الزمانیة، و علی علاقة العلة والمعلول بین الله والموجودات، و کذلک یقدّم تحلیلاً علی أساس ذوق التألّه، و مؤداه العلم الاجمالی الخلاّق للصور التفصیلیة فی الخارج.

چکیده فارسی:ابوالعلاء معری دارای اسلوبی ابتکاری و منحصربه فرد در فلسفه بدبینانه، سبک زندگی پوچ گرایانه و اخلاق ریاضت طلبانه است. وی به جبر مطلق در عالم هستی معتقد بوده و انسان را موجودی ذاتا بدسرشت، از نظر عقلی، متحیر و به لحاظ روحی، محبوس می دانسته است که زندگی توأم با بدبختی و رنج و آینده ای نامعلوم و تاریک در انتظار اوست. ابوالعلاء پیشنهاد می دهد که انسان در برابر جبر الهی تسلیم شود و با گسترش خودرنجی، منتظر مرگ طبیعی باشد. این رویکرد اگرچه جنبه منفی دنیاپرستی و لذت گرایی مادی را آشکار می کند، از منظر مکاتب فلسفیِ مثبت گرا و دین جامع گرای اسلام دارای نقدهای جدی است؛ زیرا بعد کمال خواهی و آخرت گرایی را مغفول گذاشته، اختیار انسان را انکار می کند و نظام شر را غالب می شمارد. در نتیجه تکلیف پذیری، نظام کیفر و پاداش، ارسال رسل و انزال کتب لغو شده، حکمت و عدالت الهی محل تردید قرار می گیرد و هدفمندی آفرینش انکار می شود. در این مقاله به ریشه یابی مبانی فلسفی و اخلاقی بدبینی و شوم گرایی شیخ معره و راهکارهای رهایی از این نوع تفکر پرداخته می شود. چکیده عربی: أبو العلاء المعرّی طریقة مبتکرة و فریدة فی فلسفة التشاؤم، و نمط حیاة عبثی و سلوکیة متبتّلة میّالة الی الریاضة الروحیة. کما انه یؤمن بالجبر المطلق فی عالم الوجود ویری ان الإنسان مجبول علی الخبث والظلم، و من الناحیة العقلیة یعیش فی حیرة وضیاع، و اما من الناحیة الروحیة فهو فی مأزق لا خلاص له منه، و حیاته مقرونة بالشقاء والعذاب و لیس أمامه سوی مستقبل مجهول و مظلم. و یقترح أبو العلاء علی الإنسان التسلیم أمام الجبر الإلهی و علیه ان یزید من عذابه فی انتظار ان تدرکه الوفاة. و هذا الاتجاه یکشف عن الجوانب السلبیة للانغماس فی حبّ الدنیا والملذّات المادیة، غیر انه یواجه انتقادات دامغة من قِبل المدارس الفلسفیة الایجابیة و من قِبل الدین الإسلامی الذی یحمل توجهات شمولیة؛ و ذلک لأنّه یتجاهل جانب النزوع نحو الکمال و نحو الآخرة، و ینکر اختیار الإنسان و حریّته، و یصوّر و کأن نظام الشرّ هو الغالب فی عالم الوجود. و هذا ما یعنی بالنتیجة ان تجاهله للتکلیف و نظام العقاب والثواب، و ارسال الرسل و انزال الکتب، والتشکیک بحکمة الله و عدله، و انکار هدفیة الخلق. یتقصّی هذا البحث المنطلقات الفلسفیة والأخلاقیة للتشاؤم فی حیاة شیخ المعرّة و أعماله مع ذکر الأسالیب الکفیلة بالتخلص من هذا النمط من التفکیر.