مطالعات هنر اسلامی
سال:1385 | دوره:3 | شماره:5 |تعداد مقالات:16

گرمابه های شهر زنجان در دوره قاجار که تعداد آنها به 6 باب می رسند (5 باب فعال و یک باب غیرفعال)، در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته اند. این گرمابه ها به دلیل موقعیت مکانی آن ها، در پیرامون بافت قدیم بازار زنجان قرار دارد، و با علم به این که بازارها علاوه بر عملکرد اقتصادی، فرهنگی و مذهبی، به عنوان اصلی ترین مسیر ارتباط مردمی و خدمات شهری محسوب می شدند، از اهمیت بالایی برخوردارند. از طرفی، معماری و فرم گرمابه های تاریخی شهر، نوع تزیینات و مواد و مصالح به کار رفته در این بنا ها و ایجاد پیچ و خم های طول مسیر، جهت دستیابی به گرمخانه ها، بر اساس محاسبات مهندسی و به صورت کاملا دقیق ساخته شده است.با بررسی نوع معماری، پلان بناها، جانمایی و محل احداث بنا در بافت تاریخی شهر، خصوصا در کنار بازار تاریخی شهر می توان اظهار داشت که این گرمابه ها در دوره قاجار احداث گردیده اند؛ که مطابق با رشد و توسعه بازار به وجود آمده اند.در ساخت گرمابه ها از ساختار چهار ایوانی و گنبد اصلی و در بعضی دیگر از چهار ایوانی کم عمق و به کارگیری ستون در بینه و گرمخانه استفاده شده است.در این استان، به دلیل هوای سرد، بیشتر از لاشه سنگ همراه با ملاط گل و پوشش کاهگل به عنوان عایق، استفاده شده است. این گرمابه ها در عمق 3.5 تا 4.5 متری سطح زمین قرار گرفته اند؛ که از خاک به عنوان یک عایق طبیعی استفاده شده است، ضمن این که این بناها، در مقابل زلزله مقاومت بیشتری دارند.سوالات: 1- ساختار گرمابه های اقلیم سرد زنجان چگونه است؟ 2- نوع مصالح و تزیینات به کار رفته در این گرمابه ها کدامند؟اهداف: شناسایی خصوصیات ساختاری و تزیینی گرمابه های اقلیم سرد روش تحقیق: تحلیلی، توصیفی و تاریخی

وجود کتیبه ها در معماری اسلامی، از خصایص بارز و مهم هر بنایی است. تزیینات کتیبه ای معماری اسلامی، مانند: گچ بری، آجر کاری، سنگ کاری و کاشی کاری، توسط هنرمندان، گاهی با کاربرد مجزا و زمانی در تلفیق با یکدیگر، نمایشی شگفت از زیبایی ها، را پدید آورده اند. هنرمند اسلامی توانسته، با کنار هم قرار دادن حروف و اشکال تصویری بسیار زیبا و گوناگون که هر کدام با تنوع فوق العاده، تداعی گر شکلی می باشند، ترکیبی تازه و بسیار جذاب پدید آورد. علاوه بر این، به طور کلی کتیبه ها، ابزاری برای پیام رسانی، انعکاس دهنده کلام خدا، سخنان اولیا و ادعیه اسلامی هستند.از شاخصه های دیگر معماری اسلامی، نقوش هندسی هستند که از لحاظ میزان و درجه اهمیت، همیشه و در همه جا به چشم می خورند. استفاده از نقوش هندسی در مفهوم نمادین و فلسفی آن، به منظور تاثیرگذاری روانی بر نیایش گر و تقویت حس وحدانیت، در فضای مسجد است. شکل های پیچاپیچ هندسی با تکرار تناسبات وابسته به یک نقش، نوعی احساس نظم و هماهنگی را می آفرینند.این دو عنصر تزیینی، به عنوان دو شاخصه اصلی تزیین معماری اسلامی، در بسیاری از بناهای عصر صفوی اصفهان، در ترکیب با یکدیگر و به صورت مکمل دیده شده اند؛ که با حفظ جایگاه خود، معانی تازه و عمیقی را خلق کرده اند. قدر مسلم این که، نقوش هندسی، با هماهنگی و احساس وحدت، همراه با مضامین معنوی کتیبه ها پیام های معنوی و روحانی ارزش مند و قدرتمندی را نشان می دهند که نه تنها در روح و اندیشه بیننده، رسوخ می کند، بلکه در کنار یکدیگر ترکیب های بی نظیری را پدید می آورند که به لحاظ زیبایی شناختی، بسیار حایز اهمیت می باشند.اصفهان، یکی از شهر های تاریخی ایران است که به دلیل موقعیت ویژه اش، در دوران اسلامی، به خصوص در زمان حکومت صفویان، رونقی خاص در معماری یافت. توجه و تاکید بر عنصر تزیین از ویژگی های بنیادی معمای دوران صفویه می باشد. از این رو، بناهای اصفهان که از این دوره به جا مانده، منبع مهمی برای بررسی عنصر تزیین در معماری اسلامی ایران به شمار می رود. در مساجد مشهور و مهمی چون: مسجد، جامع، مسجد حکیم و ...، و مدارسی چون: مدرسه چهار باغ و مدرسه کاسه گران، می توان شکوه تزیینات معماری اسلامی و همچنین، هماهنگی و همنواختی کتیبه ها و نقوش هندسی را در کنار یکدیگر دید.این مقاله که با هدف بررسی همنواختی دو عنصر کتیبه و نقوش هندسی در معماری بناهای اسلامی شهر اصفهان تنظیم شده، به دنبال پاسخ به سوالات زیر است:ارتباط میان نقوش هندسی و کتیبه، در معماری بناهای تاریخی اصفهان کدام است؟آیا ارتباطی میان مضامین نهفته در کتیبه ها، با معانی نمادین نقوش هندسی وجود دارد؟همپوشانی نقوش هندسی و کتیبه، به لحاظ بصری و زیبایی شناختی چگونه است؟مطالب این مقاله، با استفاده از اسناد و مدارک موجود، گردآوری و به شیوه توصیفی، تاریخی و تحلیلی تنظیم گردیده است.

در میان نسخ شاهنامه هایی که به دستور پادشاهان، در دوره های مختلف تدوین و مصور گردیده است، شاهنامه شاه تهماسبی، از ارزش هنری بالایی برخوردار است. این نسخه خطی که از آثار نفیس و نادر دوره صفوی است، نگاره هایی بسیار زیبا، با شکوه و پرکار دارد که سبک مکتب تبریز، در آن ها به کار رفته است. این شاهنامه، در اوایل سده شانزدهم/ دهم و احتمالا در اواخر عمر شاه اسماعیل صفوی به کارگاه سلطنتی، سفارش داده شده است. مصور سازی این نسخه، بیست سال طول کشید و در تدوین آن، مهم ترین هنرمندان دوران، از جمله: سلطان محمد و آقا میرک دست داشتند. این شاهنامه، 258 مجلس نگار گری دارد که 118 نقاشی از آن، در موزه هنرهای معاصر تهران موجود و مابقی در موزه های سراسر دنیا پراکنده است؛ و اطلاع دقیق از آن ها در دست نیست.این نسخه، در اواسط سده شانزدهم/ دهم به عنوان هدیه ای رسمی از جانب شاه تهماسب به دربار عثمانی فرستاده شد. بعدها، مجموعه دار معروف روتچیلد، آن را خرید و در سال 1959/1379 به مالکیت هوتن در آمد و از آن پس، به شاهنامه هوتن معروف شد. معرفی نسخه خطی شاهنامه شاه تهماسبیشناسایی موضوعی، محتوایی و تکنیکی نگاره های شاهنامه شاه تهماسبیسوالاتی که در این مقاله، به آن ها پرداخته شده است، به ترتیب ذیل هستند:شاهنامه شاه تهماسبی تحت چه شرایطی مصور شده است؟ویژگی های مضمونی و تکنیکی نگاره های شاهنامه شاه تهماسبی کدامند؟روش گردآوری مطالب از طریق اسناد و مدارک؛ و روش تحقیق مقاله به صورت توصیفی و تاریخی، انجام شده است.

با افول دولت صفوی و آغاز سلسله افشاریه، سرزمین ایران با وضعیتی بحرانی، یعنی حمله افاغنه از شرق و عثمانیان از غرب مواجه شد. با این که در این دوره، توجهی جدی و حمایتی گسترده از هنر و هنرمند صورت نپذیرفت، اما کتابی به نام تاریخی جهان گشای نادری مصور یافت، که از ارزش هنری کافی برخوردار است. آن چه، نگاره های این کتاب را حایز اهمیت می سازد، آن است که یکی از آخرین کتبی است که در چهارچوب سنت های کتاب آرایی ایرانی - اسلامی ایران مصور شده و هم چنین در نگاره های آن نخستین بارقه های مکتب ایرانی سازی به چشم می خورد. ویژگی های بصری نگاره های این کتب که تناسب کاملی با مضمون نظامی و سیاسی کتاب دارد؛ توانست حدود 200 سال هنر نقاشی ایرانی را تغذیه کند. در این مکتب نیز بسیاری از ویژگی های هنر نقاشی پیش از دوره سلجوقی در ایران، دوباره احیا و به کار گرفته شد.سوالات:1- ویژگی های بصری و مفهومی نگاره های نسخه جهانگشای نادری کدامند؟2- تاثیر گذاری تکنیکی و بصری نگار گری این نسخه بر سیر تحول نگار گری سال های بعد چگونه است؟اهداف:1- شناسایی تکنیک به کار رفته در این نسخه و تاثیر گذاری آن بر روند نگار گری دوره های بعد.2- دستیابی به مضامین و موضوع های مصور یافته نسخه خطی جهانگشای نادری.روش تحقیق: تاریخی، تحلیلی، توصیفی

در این مقاله که موضوع آن، بررسی جایگاه و نمود مذهب در نقاشی های ایرانی، در دوره های ایلخانی و تیموری است، دو مکتب مهم نگارگری، مورد مقایسه قرار گرفته است. از دوره ایلخانی، نسخه های مصور خطی مذهبی چون: آثار الباقیه بیرونی، معراج نامه، آلبوم احمد میرزا، تاریخ طبری، جامع التواریخ و ... باقی مانده است. در مجموع، علاوه بر اسلام، انعکاس دو مذهب بودایی - مسیحی، در نگاره های این دوران، دیده می شود؛ ولی با توجه به این که دموکراسی مذهبی در این دوران قابل تامل می باشد، تعصبات مذهبی نسبت به دوران تیموری کم تر است.در دوران تیموری، به دلیل گرایشات حکام و وزیران زاهد، به مذهب و اهمیت آن، بیش تر پرداخته شده است؛ و علاوه بر نسخ تاریخی، داستان های مذهبی مصور در نسخه های ادبی، قابل دستیابی هستند؛ همچنین، در این نگاره ها آموزش علوم دینی نیز دیده می شود. از جمله نسخ صرفا مذهبی که از این دوران به یادگار مانده، می توان به: معراج نامه و همچنین خاوران نامه، که یک نسخه مذهبی شیعه است، اشاره کرد. در این دوره، گرایشات خارجی و همچنین تقلید از هنر چین و مسیحی کم رنگ شده؛ و ما شاهد رشد سبک اصیل ایرانی هستیم.لازم به ذکر است که نقش قرآن در انتخاب موضوع، در هر دو دوره بسیار مهم می باشد؛ و داستان های قرآنی در هر دو دوره ایلخانی و تیموری ها بارها مصور شده است. سوالات:1- مضامین مذهبی به کار رفته در نگارگری ایلخانی و تیموری کدامند؟2- تفاوت ها و شباهت های مضمونی نگاره های این دوره ها در چیست؟

هنر اسلامی - ایرانی در طی سده های متمادی با تکیه بر غنای تحسین برانگیز در فرم و معنا توانسته است حامل پیام های والای معنوی برای مخاطبان باشد. از آن جایی که عالم معنا تنها در دسترس «خرد اولیا اله» است و در قلمرویی کاملا مجزاست، هنر اسلامی همواره با روح اسلام سازگاری دارد و این سازگاری در مظاهر اصلی آن مانند معماری و خوشنویسی نمودار است به شرط آن که تحت تاثیر عوامل انحرافی نفوذ بیگانه قرار نگرفته باشد. هنرمندان اسلامی همواره کوشیده اند پیام پروردگار و اولیایش را با لطیف ترین و دلپذیرترین شکل ممکن در قالب آمیزه ای از طرح، رنگ و نقش به بیننده ابلاغ کنند.از این رو هنرمندان، گذشته از این که آفرینندگان زیبایی اند، می توانند مبلغان و مروجان کلام حق و پیامبرش نیز باشند. هنرمندان خطاط و خوشنویس و نگارگر نه تنها قرآن را به عنوان مرجعی کلامی از حقایق مجسم زندگی، که بر ذهن  زبان پیامبر جاری گشته و در اختیار امت وی قرار گرفته، برای هنر خویش برگزیده اند، بلکه تاریخ زندگی پیامبر و اهل بینش و سیره و روش آن بزرگواران در زمان حیاتشان، که همان تجلی کلام حق است نیز منبع مهمی برای الهام شان بوده است؛ چنان که بسیاری از خوشنویسان به کتابت احادیث و ادعیه مرتبط با ایشان در بناهایی همچون مسجد امام و جامع اصفهان، مسجد گوهرشاد مشهد، مسجد جامع کرمان، مسجد کبود تبریز، مقبره سلطانیه زنجان، مقبره چلبی اوغلی زنجان پرداخته اند. در تمامی دوران ها نیز همواره گروهی از نگارگران به مصور کردن داستان زندگی ائمه همت گمارده و نمونه های فراوانی به جای گذارده اند، از جمله می توان به نسخه های خطی مصور تاریخی ذ- مذهبی همچون احسن الکبار، حدیقه الشهدا، روضه الصفا، سیر النبی و قصص الانبیا اشاره داشت.این مقاله علاوه بر شرح و توصیف نمونه هایی از این گونه نگاره ها به توصیف کتیبه هایی پرداخته است که نشان دهنده و راوی خصوصیات پیامبر و سیره عملی ایشان در طول زندگیشان است. این خصوصیات در کتیبه ها از طریق احادیث و دعاها و در نگاره ها از طریق وقایعی که به تصویر کشیده شده اند، مشخص می شوند.سوالات تحقیق: 1- مضامین نهفته در کتیبه های معماری برگرفته از سیره پیامبر کدامند؟2- چه داستان ها و روایت هایی از زندگی پیامبر جهت مصورسازی گزینش شده اند؟اهداف تحقیق: 1- دستیابی به نوع مضامین نهفته در کتیبه ها و نگارگری اسلامی. 2- شناخت نسخه های خطی مصور با موضوع سیره و زندگانی پیامبر. 3- شناسایی بناهایی که کتیبه هایی با موضوع پیامبر دارند.روش گردآوری مطالب این مقاله به صورت کتابخانه ای و اسنادی و شیوه تحقیق آن به صورت توصیفی، تاریخی و تحلیلی است.

مانویت در قرن سوم میلادی در نتیجه امتزاج و اتحاد عقاید مزدایی و مسیحی در ایران به وجود آمد. مانویان به علت آزار پیشوایان دین زرتشتی به سوی کشورهای شرقی و شمالی که عده ایرانیان در آن جا فراوان بود، مهاجرت کردند و در سغد اقلیت مستقلی تشکیل دادند. مانویان به دلیل منشا ایرانی خود طبعا نفوذ و تاثیر هنر ایرانی را تا سر حدات چین پیش بردند.مذهب مانوی که در آسیا و نیز بخش اعظم شمال آفریقا و جنوب اروپا رونق و گسترش یافته بود، در تاریخ هنر ایران از اهمیت بسزایی برخوردار است. استیلای اعراب بر ایران، مانویان را نجات داد و به مدت چند نسل از تسامح موجود در سرزمین های اسلامی برخوردار شدند و از این وضعیت مطلوب برای تبلیغ و گسترش آیین خویش بهره جستند. در ایران و بین النهرین بر فن و نقشمایه های تزیینی مانوی تاکید شد و ذهن و قریحه اسلامی نیز آن را با نگاره هایی با مفاهیم مذهبی و دینی هماهنگ نمود و در حقیقت هنر مانوی پایه گذار نگارگری پس از اسلام شد. در این مقاله با استفاده از روش تحقیق تاریخی و توصیفی و از طریق مطالعه اسناد و مدارک معتبر، مورد پژوهش قرار گرفته است. ابتدا آیین مانی و سپس نقاشی مانوی با توجه به تاثیراتی که از منابع مختلف پذیرفته، بررسی شده و سپس تاثیراتی که این هنر بر نگارگری اوایل دوران اسلامی گذاشته، معرفی شده است.سوالات:1- چگونه نقاشی مانوی بر نگارگری اولیه اسلامی تاثیرگذار بوده است؟2- نقش مایه های تزیینی و مفاهیم نهفته در نقاشی مانوی کدامند؟اهداف: 1- آشنایی آیین مانی و چگونگی تاثیرگذاری نقاشی مانی بر نگارگری اسلامی2- دستیابی به شاخصه های تزیینی و مفهومی نقاشی مانی

مقاله حاضر، با هدف ارایه نحوه ایجاد تزیینات زرین فام بر روی لعاب ها و بسترهای شیشه ای دوران اسلامی تدوین شده است. در این راستا و برای نیل به این هدف، برخی از توضیحات و دستورالعمل های قدیمی موجود که در رابط با تکنیک ساخت رورنگی های زرین فام نوشته شده و همچنین بررسی های علمی و آنالیزهایی که در زمینه شناخت ترکیبات تشکیل دهنده زرین فام صورت گرفته بود؛ مورد مطالعه و بررسی قرار گرفتند. لذا بخش عملی و نتایج آن، که قسمت اصلی این مقاله را تشکیل می دهد، حاصل آزمایش فرضیه هایی است، که طی بررسی های نظری به دست آمدند. برای نیل به این منظور، کوره ای جهت پخت زرین فام ساخته شد و تئوری تشکیل لایه زرین فام بر روی یک لعاب بستر، مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از کارهای عملی نشان داد که در کوره مورد استفاده برای این پژوهش، پخت رنگ مایه های محلول با ترکیب درصدهای متفاوتی از ترکیبات مس و نقره در اتمسفر احیا شده توسط مواد سلولزی، می تواند منجر به تشکیل لایه زرین فام فلزی با رنگ ها و جلاهای مختلف بر روی لعاب بستر زمینه شود. در این بررسی، به نتایجی از جمله نسبت 3 به 1 اکسید مس به نقره که منابع تامین آن ها به ترتیب: استات مس و نیترات نقره بود، دست یافتیم که در نهایت نتیجه نهایی این تحقیق، در دمای نرم شدگی لعاب بستر زمینه، به دست آمد. بدین ترتیب اهداف کلی این مقاله را موارد زیر تشکیل می دهد:دستیابی به تکنیک سفال زرین فامشناسایی موارد منجر به تشکیل لایه زرین فام فلزیروش گرد آوری مطالب مقاله به صورت کتابخانه ای - میدانی و روش تحقیق مقاله تاریخی، تحلیلی، توصیفی است.