تحقیقات فرهنگی ایران
سال:1396 | دوره:10 | شماره:1 (پیاپی 37) |تعداد مقالات:8

مفهوم پردازی و اندیشه ورزی درباره جامعه ایران به منزله نوعی جامعه اطلاعاتی یکی از مسائل جدید پس از انقلاب اسلامی ایران محسوب می شود؛ ازاین رو در بیانات رهبر انقلاب اسلامی، ابعاد و ملاحظات اجتماعی فرهنگی درباره فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی، برجسته و قابل استخراج است. این مقاله با استفاده از رویکرد نظری «شکل گیری، عملکرد، و تاثیرات اجتماعی فرهنگی فناوری» و روش پژوهش اسنادی، تلاش کرده است ضمن مرور نظریه های مرتبط جامعه شناختی، مهم ترین ابعاد اجتماعی فرهنگی فناوری را در بیانات مقام معظم رهبری رمزگذاری، مقوله بندی و به لحاظ نظری، صورت بندی کند. بر این اساس، سه بعد کلیدی عبارتند از: 1) ویژگی های ماهوی و انگیزشی و جایگاه اجتماعی فرهنگی فناوری؛ 2) تمهیدات و ضرورت های اجتماعی فرهنگی فناوری؛ 3) آسیب ها و تهدیدهای اجتماعی فرهنگی فناوری. در مجموع چنین به نظر می رسد که در اتصال مولفه های یادشده، علاوه بر بعضی ملاحظات نظری اجتماعی فرهنگی، مضمون هایی مانند عقاید دینی، اخلاق، پایه های فکری فرهنگی، هویت ملی، تحرک، امنیت، و تاکید بر عاملیت جوانان ایرانی دارای اهمیت هستند.

امروزه شاهد ظهور نشانه های الگوی جدیدی از روابط زن و مرد با عنوان هم خانگی بدون ازدواج (همباشی، هم بالینی) هستیم که در ادبیات روزنامه نگارانه و زبان برخی از جوانان، «ازدواج سفید» خوانده می شود. به نظر می رسد چنین سبک های زندگی نوظهوری، بیشتر در مناطق شهری بزرگ پدید می آیند. در این مقاله کوشیده ایم شناخت بیشتری درمورد دلایل و زمینه های موثر بر تصمیم گیری زوجینی که اقدام به شکل دهی چنین رابطه ای (هم خانگی بدون ازدواج) می کنند، سپس فرایندی که در آن درگیر می شوند، و سرانجام، پیامدهایی که عملاً تجربه کرده و یا با آن روبه رو می شوند، به دست آوریم؛ ازاین رو با استفاده از تکنیک «مصاحبه عمیق و آزاد» در چارچوب روش «نظریه زمینه ای» داده های لازم از 16 زوجی که هم خانگی را برگزیده اند، گردآوری و تنظیم شد. پس از تحلیل یافته های پژوهش، مقوله های «تقلیل کارکرد و اهمیت خانواده»، «مهاجرت»، و «تهران، شهر بی نظارت» به عنوان شرایط زمینه ای، «دید منفی به ازدواج مرسوم»، «باورهای فمینیستی»، و «اعتقاد نداشتن و پایبند نبودن به ارزش های دینی جامعه» به عنوان شرایط علی، «درگیری در فرایند عاشقانه» و «آشنایی با هم خانگی» به عنوان شرایط میانجی، «هم خانگی، رابطه برابر»، «هم خانگی، رابطه با پایان باز»، «تجربه رضایت بخش از این سبک زندگی»، «موانع داخلی رابطه» و «محدودیت های خارجی رابطه» به عنوان تعاملات، «تحمل ضرر و زیان ناشی از پایان رابطه» و «اقدام به ازدواج و یا قول به ازدواج جهت برطرف کردن موانع خارجی» به عنوان پیامدهای این سبک زندگی تعیین شدند. سرانجام، مفهوم «هم خانگی، رابطه کم دوام ناشی از تضاد ارزش های مدرن و سنتی در بستر کلان شهر تهران» به عنوان مقوله هسته برگزیده شد.

این مقاله، با طرح کردن مفهوم تازه «برون ایستادگی» در مطالعات مخاطب شناسی رسانه ای، در پی این بوده است که برون ایستادگان رادیو تلویزیون دولتی ایران را کسانی که آگاهانه و عامدانه استفاده از این رسانه را کنار گذاشته اند و از رویارویی با آن پرهیز می کنند مطالعه کند. نویسندگان بر این نظر هستند که تجربه برون ایستادگی، در هر جامعه و کشوری متفاوت و منحصربه فرد است. این مقاله، معناها و مفهوم های ذهنی این افراد را در مورد رادیو تلویزیون دولتی ایران، با استفاده از ابزار مصاحبه های عمقی و با چارچوب روش شناختی «نظریه داده بنیاد» بررسی کرده و پس از انجام 29 مصاحبه عمقی انفرادی به کفایت نظری رسیده است. نویسندگان از خلال داده های برآمده از این مصاحبه ها و با پیمودن مراحل کدگذاری و مقوله بندی این روش شناسی، الگوی نظری ای از برون ایستادگان تلویزیون دولتی در ایران ارائه داده اند. این مقاله که با هدف شناخت ادراک های معنایی برون ایستادگان به عنوان مقدمه ای برای به درون کشیدن آن ها انجام شده است، 118 مفهوم ذهنی را از درون مصاحبه های عمقی انفرادی به دست آورده است که این مفهوم ها، با ساختن مقوله های اصلی، موجب شکل گیری الگوی نظری تحلیلی شده اند. برمبنای نتایج به دست آمده، سه گونه برون ایستادگی «اعتراض و مقاومت»، «سرگرمی خواه ناراضی» و «پرهیز از ابتذال»، شناسایی شده اند. نوآوری این مقاله در دستیابی به شناخت مخاطبان از منطق نفی و سلب است و نویسندگان بر این نظرند که سیاست گذاری های رسانه ای در مورد مخاطبان، نیازمند دستیابی به این گونه شناخت های ژرفانگر است.

امروزه یکی از تاثیرگذارترین و پرطرفدارترین تولیدات رسانه‏ای در دنیا، از نظر اثرگذاری بر تربیت کودکان و نوجوانان، تولیدات سینمایی انیمیشن، به ویژه انیمیشن‏های هالیوودی است. از زمانی که انیمیشن‏های سینمایی سه‏بعدی به وجود آمده اند، این نوع تولیدات در محتوا نیز دستخوش تحولات زیادی شده و مفاهیم و محتوای آن‏ها به ویژه از جنبه تربیتی، به طور محسوسی ارتقا یافته است. در این مقاله، با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی، محتوای این انیمیشن‏ها بررسی شده است. در این راستا شش انیمیشن «عصر یخبندان»، «پاندای کونگ‏فوکار»، «یخ‏زده»، «شجاع»، «راتاتویل» و «هر کسی قهرمان است»، تحلیل، و کدهای معنایی و در پی آن، مضمون های هریک از آن ها استخراج شده است. در ادامه مضمون های موجود در قالب مفاهیم دسته‏بندی شده اند که منجر به استخراج 26 مفهوم از آن‏ها شده و اثرات تربیتی این مفاهیم نیز در سه سطح، بررسی شده اند. از مهم ترین مفاهیم یافت شده می‏توان به نسبیت در ارزش‏ها، تقدس‏زدایی، تاکید بر جایگاه مهم خانواده، درونی بودن رشد و پیشرفت، لزوم باور به کاری که باید انجام شود، و... اشاره کرد. در نهایت نیز تاثیر مفاهیم سطح های گوناگون از نظر اثرات مثبت و منفی و نیز ابعاد نظری و عملی، بررسی و مقایسه شده است.

احساس تعلق ملی به عنوان یکی از مولفه های سرمایه اجتماعی، واژه ای کلیدی در فرهنگ ملی است. هرگونه تعریف از جامعه با پذیرش احساس تعلق و تعهد انجام می شود و جامعه تا اندازه ای به این علت وجود دارد که مردم، احساس مثبتی درباره آن دارند. احساس تعلق ملی، یکی از امور مهم هر جامعه ای قلمداد می شود و شناخت درست آن و آگاهی کامل مسئولان و مجریان امر، درباره عوامل اجتماعی موثر بر آن می تواند گام موثری برای شناخت مسائل موجود در جامعه باشد. مقاله حاضر رابطه بین مولفه های فرهنگی و تعلق ملی در بین شهروندان شهر یزد را بررسی کرده است. جامعه آماری پژوهش، تمام شهروندان 15 تا 65 ساله شهر یزد هستند که با استفاده از فرمول کوکران، 384 نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند. ابزار جمع آوری داده ها، پرسش نامه محقق ساخته است که از اعتبار و پایایی مناسبی برخوردار است. روش نمونه گیری نیز به صورت خوشه ای چندمرحله ای بوده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که بین عرفی شدن، مصرف گرایی، و شبکه های اجتماعی مجازی با تعلق ملی، رابطه معکوس و معناداری وجود دارد، اما رابطه سن و ترجیحات ارزشی با تعلق ملی، مستقیم و معنادار بوده است. در معادله رگرسیون، متغیرهای مستقل توانسته اند 39 درصد از تغییرات متغیر تعلق ملی را تبیین کنند. بیشترین اثرگذاری بر روی متغیر وابسته (تعلق ملی) به ترتیب متعلق به متغیر عرفی شدن، سن، ترجیحات ارزشی، و مصرف گرایی بوده است.

چگونه یک ایده شکل می گیرد و چگونه یک گفتمان به حاشیه رانده شده، برجسته می شود؟ این پرسشی ا ست که گفتمان شناسان در حوزه های مختلف، همواره در تلاش برای پاسخ گویی به آن هستند. این پاسخ گویی همواره نیاز به پر کردن خلاهای بایگانی گفتمان شناسی دارد تا پژوهشگرانی که قصد تحلیل دارند، بتوانند با ارجاع هم زمانی یا درزمانی، سیر تطورات گفتمانی در حوزه های مختلف را به صورت بینا ذهنی درک و تحلیل کنند. پژوهش حاضر در این راستا و همچنین برای درک هویت زنانه در گفتمان پهلوی دوم انجام شده است. همچنین این پژوهش، در فهم چگونگی نزاع گفتمانی در دوره پهلوی دوم، و اینکه نزاع های کنونی جامعه ایران بر سر هژمونی معنایی در حوزه زنان، تا چه حد دارای اشتراک ها و افتراق های معنایی و ارتباط با گفتمان پهلوی دوم و وابستگانش هستند، به پژوهشگران گفتمان شناسی کمک می کند. بر این اساس، مهم ترین سخنرانی های محمدرضاشاه درباره زنان، به همراه مجله «زن روز» به عنوان نشریه نزدیک به گفتمان رسمی حکومت پهلوی در حوزه زنان با کمک روش تحلیل گفتمان به روش لاکلا و موف، بررسی شدند. ازجمله نتایج به دست آمده در این پژوهش، درک دال مرکزی «امروزی بودن» برای گفتمان پهلوی دوم است که در جاذبه ای نزدیک با «اجتماعی بودن» قرار می گیرد. این گفتمان، تاکید زیادی بر زیبایی و جذابیت دارد، و حجاب و به ویژه چادر را به سبب ضدیت با اپیستمه هایی مانند منطقی و عقلانی بودن و همچنین همراهی آن با واپس گرایی، به حاشیه می راند. همچنین گفتمان پهلوی دوم، گفتمان مارکسیستی و هویت های مذهبی را به شدت غیریت سازی می کند، اما اگر بخواهیم درباره وجه غلبه آن صحبت کنیم، اغلب درگیری های گفتمانی ای که مجله زن روز و سخنرانی های محمدرضا پهلوی پرچمدار آن است، به دیگری سازی مذهب و هویت های مذهبی، و واسازی پیوند اجزای آن با هویت زنان مربوط می شود.

در حیات دانشگاه پس از انقلاب اسلامی دوره کوتاه سی ام فروردین تا دوم اردیبهشت سال 1359 بزنگاهی مهم و تعیین کننده بود. گروه های سیاسی فعال در فضای دانشگاه ها، به دستور دولت تازه تاسیس اسلامی مجبور شدند اتاق ها و دفترهایشان را به دولت واگذار کرده و صحن دانشگاه ها را ترک کنند. در این چند روز، در شهرهای دانشگاهی درگیری های خونینی رخ داد. این بزنگاه تاریخی، دانشگاه را که سنگر آزادی، مقاومت، و انقلاب در برابر رژیم پهلوی تعبیر می شد، وارد دور تازه ای از ماهیت سیاسی خود کرد. گویا گفتمان تازه ای در حال تولد بود که سال ها پس از این برههٔ تاریخی، شکل خاصی از حضور سیاست در دانشگاه را تداوم بخشید؛ بزنگاهی تاریخی برای جای گیری دانشگاه در گفتمان تازه سیاسی. برای بررسی این موضوع، با تکیه بر دو مفهوم «فضای تهی» از بدیو و «تحلیل ریزوماتیک» از دلوز، داده های مورد نیاز از بایگانی ها و روزنامه های آن زمان گردآوری شد و درنتیجه، نشان داده شد که در کدام مناسبات پیچیده و براساس کدام منطق گفتمانی، دانشگاه از نو بازسازی می شود. همچنین این نکته بررسی شد که چگونه دانشگاه، هم زمان شاهد شکل گیری دو نقش مهم انقلاب زدایی در فضای ملتهب آن زمان ازیک سو و حفظ دانشگاه به عنوان نهادی سیاسی اما طرفدار و متعهد، از سوی دیگر است.