نگره
سال:1389 | دوره:5 | شماره:14 |تعداد مقالات:10

رواج گسترده علم نجوم در فاصله میان سده های 4 و 7 هجری علاوه بر تاثیرگذاری بر فرهنگ و باورهای عامیانه تاثیر بسیاری بر موضوعات تصویر شده بر روی آثار هنری سده های مذکور به ویژه آثار فلزی این دوران داشته است. در واقع می توان گفت که در کم تر دوره ای از تاریخ ایران، هنر تا این حد به موضوعات نجومی پرداخته است. تجزیه و تحلیل نقوش نجومی آثار فلزی دوره های پنج تا هفت هجری ایران و تطبیق آن ها با متون علمی نجومی دوره اسلامی هدف این پژوهش است. در این مقاله سعی شد تا صور و مفاهیم و باورهای نجومی این دوره از تاریخ ایران اسلامی شناسایی و استخراج شده و با نقوش مختلف انسانی، گیاهی و جانوری در آثار فلزی این دوران که در ارتباط با موضوعات و مفاهیم نجومی هستند، تطبیق داده شود، تا از این طریق به تاثیر پیشرفت نجوم بر وجه هنری زندگی مردمان آن عصر پی برد.در این راستا جهت شناخت و بررسی نقوش نجومی در آثار هنری مذکور، به بررسی تجسمی نقوش نجومی در آثار فلزی و تطبیق آن ها با تصاویر صورت های فلکی در کتاب صورالکواکب الثابته عبدالرحمان صوفی پرداخته شده است. این رساله نجومی که در حدود سال 353 هجری قمری در بغداد نوشته شده صور فلکی را به دقیق ترین شکل خود نشان می دهد. تصاویر ذهنی صورت های فلکی در این کتاب که بر اساس دست نوشته های عبدالرحمان صوفی پدید آمده، طی سده های متمادی توسط نگارگران مصور شده است.این مطالعه تطبیقی نشان می دهد که احتملا هنرمندان مسلمان این دوره از طریق کتب مصور نجومی، مفاهیم و صورت های نجومی را شناخته و آن را با دقت در هنر خود به کار برده اند. اجرای نقوش نجومی بر روی آثار فلزی کارکرد تزیینی داشته است که بی شک بنا به درخواست و ذوق و سلیقه سفارش دهندگان آن ها و احتمالا بنا بر اعتقاد آنان به نقش تاثیرگذار ستارگان و سیارات در زندگی آن ها بوده است.

داستان معراج رسول اکرم (ص) رایج ترین مضمون دینی در حوزه نگارگری اسلامی ایران می باشد که همواره بستری مناسب برای خلاقیت و نوآوری نقاشان فراهم نموده است. اوراق باقی مانده از معراج نامه احمدموسی متعلق به دوره ایلخانی و نسخه دست نویس معراج نامه میرحیدر که در دوره تیموری به تصویر درآمد، دو مجموعه بی نظیر در حوزه هنرهای تصویری دینی محسوب می شوند که هر یک ضمن بهره مندی از اسلوب های نگارگری زمانه خود، نگاه ویژه ای به موضوع مذکور داشته اند. پژوهش اخیر بررسی و مقایسه تطبیقی عناصر ساختاری آن ها، نوع نگرش، عملکرد و چگونگی تصمیمات نقاشانه هنرمندان در ارایه مضامین دینی در دو دوره مذکور را در قالب دو هدف کلی به نمایش می گذارد.1- عناصر ساختاری هویت ساز در نگاره های دو معراج نامه مذکور چه بوده و از چه ویژگی هایی برخوردار است.2- این عناصر ساختاری در ترکیب بندی نگاره های معراج نامه احمدموسی چه شباهت ها و تفاوت هایی با عناصر مشابه در معراج نامه میرحیدر دارد.به عنوان مثال در نگاره های معراج نامه احمدموسی، پیکر پیامبر بدون بهره مندی از عناصر نمادین و مذهبی، اما برخوردار از پویایی و تحرک مضاعف دیده می شود، نقاش در اینجا سعی در ارایه نوعی فضاسازی ذهنی متشکل از عناصر واقعی داردکه یک واقعه دینی - تاریخی را نیز شرح می دهد. نوع چینش افراد، رابطه آن ها با عناصر معماری و استفاده از پرسپکتیو طبیعی، در کنار بهره مندی از الگوهای رایج مغولی ،آثار این مجموعه را از فضاهای شاعرانه، غیر واقعی و انتزاعی نگاره های معراج نامه میرحیدر که تسلط رنگ به جای خط در آن ها مشهود است، متمایز می سازد. در این میان ورود عناصر چینی در هر دو دوره نیز توانست تاثیرات متفاوتی را در عناصر ساختاری آثار به وجود آورد که بدان نیز پرداخته شده است.

نقوش به کار رفته در فرش های ایران، سرشار از مفاهیم و معانی نمادینی است که در بستر زمان، از اساطیر، فرهنگ ها، اعتقادات و اندیشه های ایرانیان نشات گرفته است. از جمله نقوش نمادین و مکرر در فرش ها، نقشمایه پرنده است. پرنده چه به صورت یک نقشمایه عام و چه به شکل خاص، همچون طاووس، سیمرغ، هدهد و طوطی در بسیاری از فرش های صفویه و قاجار، به عنوان دو دوره مهم و بزرگ در تاریخ این هنر، حضور یافته است.این مقاله می کوشد، مفاهیم نمادین پرنده را در فرهنگ و ادبیات ایران شناسایی نموده و به نحوه حضور این نقشمایه در فرش ها بپردازد. در این مسیر، پاسخ به سوالات زیر مدنظر بوده است:پرنده در فرهنگ و ادبیات ایران حاوی چه مفاهیم نمادینی است؟شکل و موقعیت نقوش پرندگان در فرش های صفویه و قاجار چگونه است؟پرنده در معنای کلی آن، نمادی از رهایی و آزادی است و انعکاس آن در طرح فرش که غالبا گلزار و بوستانی زیبا را در دیده مخاطب می نشاند، جلوه و آیتی الهی و تمثیلی از بهشت است. با این حال، هر یک از پرندگان با توجه به پشتوانه غنی فرهنگی، آبستن معانی نمادین بسیاری هستند که در این نوشتار بدان ها اشاره می شود. نکته مهم در شکل این نقوش این است که پرندگان فرش های قاجار نسبت به دوره صفویه، طبیعی تر و با جزییات بیشتری ترسیم شده اند. انجام تحقیق و ارایه مطالب به روش توصیفی بوده و روش گردآوری مطالب و تصاویر، کتابخانه ای و میدانی می باشد.

کتیبه نگاری و خوشنویسی هر یک بر اساس تعریف و کاربردشان سیر تحول و تکامل ویژه ای دارند. خط ثلث یکی از قلم های اصلی کتابت قرآن و کتیبه نگاری در ایران است. تحولات خط ثلث در خوشنویسی بر تحولات کتیبه نگاری تا حد زیادی موثر بوده و به نظر می رسد بیش ترین تحولات مربوط به سده چهار تا نهم هجری می باشد. در این مقاله سیر تحول و تکامل خط ثلث و مقایسه آن با تحولات کتیبه نگاری ثلث در این دوره مورد بررسی قرار گرفته و سعی شده بخشی از میزان تاثیرپذیری کتیبه نگاری از خوشنویسی آشکار شود.

ارتباط بین هنر و بیماری روانی از کنجکاوانه ترین مباحثی است که از دوران باستان و با نظریه افلاطون که معتقد به وجود پیوند بین این دو عرصه بود، آغاز و با تردید و احتیاط های فیلسوفانه گسترده شد. این باور اما با ظهور نظریه روانکاوی در قرن نوزدهم و با نقدهای روانکاوانه هنر توسط واضع مکتب روان تحلیل گری عریان تر مطرح شد و با نظریه های متعدد در این باره ادامه یافت. تحقیق حاضر در پی فهم بیش تر اسرار آفرینشگری هنری به مقایسه نقاشی های بیماران روانی با آثار نقاشان بزرگ پرداخته است. آثار نقاشی از دو گروه چهارده نفری (نقاشان جهان و بیماران روانی) گزینش و با یکدیگر مقایسه شد. منظور از نقاشان جهان، برخی از نقاشان بزرگ و معاصر اروپا و آمریکا و منظور از بیماران روانی، بیماران بستری در برخی بیمارستان های تخصصی روانپزشکی در ایران است. روش انجام تحقیق توصیفی (تحلیل محتوا) و روش نمونه گیری به صورت غیرتصادفی بود که ضمن آن، 20 اثر از هر گروه انتخاب و مورد تحلیل قرار گرفت. شباهت های معنی دار موجود بین آثار گروه های تحت بررسی اجازه می دهد فرضیه اصلی تحقیق دال بر وجود ارتباط بین هنر نقاشی و بیماری روانی پذیرفته شود.

یک اثر فرهیخته را می توان از چند زاویه مورد بررسی قرار داد و شاهنامه بایسنغری هم این قابلیت را دارد که از زوایای مختلف مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. شاهنامه ای که 22 مجلس پرنقش در آن وجود دارد و از این میان 15 مجلس آن دارای کتیبه های مستقل است که این نشان از اهمیت بصری حضور کتیبه در بررسی آثار دارد. این کتیبه ها مانند کمربند و پل واسط بین سطرهای کتابت صفحه ها و نقاشی است. همان طور که مسطرهای آشکار در نوشتن متن شاهنامه به خوشنویس یاری رسانده برای نگارگر نیز تبدیل به مسطرهای پنهانی شده تا هرگاه که لازم می دیده و به ترکیب بندی اثرش کمک می کرده، از آن استفاده نماید. هنرمندان از عناصر بصری مشخصی برای یک دست کردن صفحه های نقاشی با دیگر صفحه های کتاب استفاده می کردند که در مجموع به یکپارچگی کل کتاب می انجامید. این هدف حاصل نمی شد مگر با هوشمندی سرپرستی که به دو مقوله خوشنویسی و نگارگری احاطه داشته باشد. هدف این پژوهش بررسی راه های دست یابی به یک مجموعه هماهنگ از نظر شکل (form) و ارتباط مضمونی با آن بوده و نیز پاسخ به پرسش های زیر است:1- جایگاه، اندازه و محل به کارگیری این کتیبه ها بر چه مبنایی بوده است؟2- پی بردن به ارتباط شکل (فرم) بین خط و نقش.

در این پژوهش، قالب های تصویری گوناگون به کار رفته در روایت، افسانه ها و داستان های ایل قشقایی بررسی گردیده و سعی بر این شده ویژگی های تصویری پدیدآمده برمبنای این افسانه ها در آثار هنری ایل قشقایی کشف و شناسایی، همچنین اطلاعات تاریخی کامل و تصویرگری ایل قشقایی بررسی و معرفی شود. برای رسیدن به این هدف نیاز به اطلاعات اولیه ای که پیشینه تاریخی، فرهنگی، جغرافیایی و اجتماعی ایل قشقایی را معرفی می کرد و تا حدودی با اعتقادات، آداب و رسوم و نحوه زندگی ایلی آشنا می ساخت. این مطالعات در کنار اشعار، آوازها و ترانه ها، همچنین با استناد به افسانه های به دست آمده از ایل قشقایی، نوع افسانه سرایی، داستان پردازی و نقوش تصویری (تصویرگری) خاص این قوم را مشخص کرد.