حکمت سینوی
سال:1387 | دوره:12 | شماره:39 |تعداد مقالات:7

تبیین وحی و نبوت نزد حکمای مسلمان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. فارابی به عنوان نخستین فیلسوف مسلمانی که به مساله نبوت پرداخته و ابن سینا از حیث مفهوم سازی های دقیق و بدیع پیرامون نبوت و مبادی آن درخور تحقیق اند و همواره متعلق تفاسیر مختلف بوده اند. برخی به فارابی اشکال کرده اند که با وارد کردن خیال در فرآیند وحی جایگاه نبی را نسبت به فیلسوف تنزل داده و برخی به ابن سینا اعتراض نموده اند که با داخل کردن حدس در فرآیند وحی از تبیین معلومات جزیی وحی عاجز مانده و تنها معارف کلی وحی در نظریه وی تبیین پذیرند، در حالی که فارابی قوه ناطقه نبی را مدرک تمامی معقولات و مفارقات می داند و ابن سینا هم به نقش قوای خیالی در وحی و نبوت توجه کرده و از عهده تبیین جزییات بر آمده است.

مقاله حاضر از دو بخش مهم تشکیل شده است. در بخش اول سعی شده به مباحثی که در معرفت شناسی معاصر، پیرامون مبناگروی سنتی مطرح گردیده، اشاره شود و در خلال آن، هم نقاط قوت و هم نقاط ضعف این نظریات به نحوی مختصر مورد توجه قرارگیرد. به دنبال این مبحث مقدماتی، در بخش دوم ضمن مرور دیدگاه های ابن سینا پیرامون مساله مبانی و مبادی معرفت، نشان داده شده است که می توان این نظریه را در دسته بندی های ارایه شده جزو نظریات مبناگرایانه سنتی اما با قرائتی خاص به حساب آورد. این نظریه با ویژگی های خاصی که دارد (از جمله: مبنا بودن موجودات فراتر نسبت به موجودات فروتر در جمیع اقسام معرفت از مشاهده گرفته تا یقین، مبنا بودن تصورات برای تصدیقات، مبنا بودن اصول موضوعه هر علم برای مسایل آن علم، مبنا بودن دانش های فراتر نسبت به دانش های فروتر و نیز مبنا بودن مجموعه بدیهیات برای سایر اقسام معرفت و در راس بدیهیات، مبنا بودن اولیات آن هم به نحو بالقوه و تکمیلی برای جمیع اقسام معرفت های غیرمباشر) نه از الگوی ارایه شده از مبناگروی سنتی معاصر که در بخش اول ارایه می گردد، تبعیت می کند و نه بسیاری از اشکالاتی که امروزه بر مبناگروی سنتی گرفته می شود، بر آن وارد است.

مفهوم ضرورت و رابطه مفهومی آن با دوام از مباحث دشوار فهم در منطق موجهات است. ابن سینا گاه ضرورت را به دوام که از لوازم ضرورت است تفسیر می کند و گاه ضرورت را اخص از دوام می داند. اما ضرورت از دیدگاه ارسطو نحوه موجودیت امری است که جز به نحوی که هست نمی تواند به نحو دیگری باشد. مفهوم دوام ماندگاری محمول در موضوع در طول زمان است در حالی که ضرورت به معنای امتناع انفکاک محمول از موضوع در برخی شرایط است. با این تحلیل ضرورت فرع بر دوام و مشروط به استمرار و معادل اقتضای شرایط موجود خواهد بود. از نظر ابن سینا در علوم یقینی تنها قضایای ضروری کاربرد دارند. ارسطو نیز قضایایی را که پیوند موضوع و محمول در آنها امکانی است فاقد ارزش علمی می داند. تفکیک قضایای ضروری و علمی از گزاره های امکانی بعدها به صورت تفکیک قضایای تحلیلی و تالیفی (به اصطلاح کانت) و اقسام حمل (به تعبیر صدرا) مطرح گردید.سهروردی ضرورت را جنس جهات سه گانه می داند. از نظر وی همه قضایای منطقی بتیه اند. اسپینوزا نیز به طریقی مشابه با اعلام یگانگی ضرورت و دوام، ضرورت را اقتضای هستی و امکان را ناشی از عدم شناسایی نظام ضروری عالم به شمار می آورد.

وجود ادراکات خیالی و تخیل در نظام معرفتی انسان، مورد وفاق همه حکما است، اما فلاسفه در تبیین چگونگی حصول صور خیالی برای فرد و نیز ماهیت خیال و مدرکات خیالی با یکدیگر اختلاف دارند. ابن سینا نفس انسانی را دارای قوای متعدد دانسته و قوه خیال را به عنوان واسطه ای در تحقق و حصول صور ادراکی تلقی کرده است. وی در کتب مختلف خود استدلال هایی را بر مادی بودن خیال و به تبع آن صور خیالی اقامه می کند، اما ظاهرا چنین استدلال هایی بر اساس اصول و قواعد قوم می باشد، زیرا وی نهایتا تغییر موضع داده و در کتاب المباحثات خود استدلال مفصلی مبنی بر تجرد خیال و ادراکات خیالی ارایه می کند، گرچه توجیه چنین تصویری را بر اساس مبانی مشایی مشکل می داند. قول به وجود مراتب مختلف برای عقل، بقای نفوس بسیط، نفوس اطفال و نفوس باقی در مرتبه عقل هیولانی، با اعتقاد به تجرد خیال و صور خیالی قابل توجیه است.سهروردی تعدد قوای باطنی سینوی را نپذیرفته و همه قوا را به یک قوه که آن نور مدبر است، ارجاع می دهد و قوا را سایه ای از آنچه در نور اسفهبد است، تلقی می کند. وی برای تبیین و توجیه چگونگی حصول ادراکات خیالی، به عالم مثال و مثل معلقه متوسل می شود.

ابن سینا فیلسوفی است که در حیطه اسلامی، از آموزه های ارسطویی قرائت مجددی ارایه داده است و از این رو، نه تنها شارح ارسطو، بلکه خود، فیلسوف بزرگ و برجسته ای به شمار می رود. تلاش در نشان دادن تلائم باورهای دینی با یافته های عقلانی از جمله دغدغه های ذهنی ابن سینا بوده، هر چند این مساله در بسیاری از موارد، به صراحت در آثارش ذکر نگردیده است، اما توجه به نوشته هایش موید این ادعاست. در عین حال در برخی از مباحث فلسفی هم چون مساله نبوت، معاد جسمانی و نیز عرصه اخلاق، شاهد برتر نشاندن آموزه های دینی بر یافته های عقلی و یا حکم به توقف عقل در برخی از این ساحت ها از سوی شیخ هستیم. این امر نشان می دهد که ابن سینا، نه یک فیلسوف عقل گرای صرف بلکه یک فیلسوف عقل - ایمان گراست.

ارسطو در بررسی مفهوم «وجود» پرسش از «هستی» را به پرسش از «جوهر» (اوسیا) ارجاع می دهد و «جوهر» را عبارت از چیستی و ماهیت می داند. هر چند در حوزه مباحث منطقی «هستی» و «چیستی» را منفک و متمایز از یکدیگر مطرح می کند اما این تمایز را به حوزه مباحث متافیزیکی گسترش نمی دهد.اما در نظام فلسفه مشایی اسلامی، تبیین و تفکیک «وجود» از «ماهیت» بدون تردید یکی از بنیادی ترین آرا و عقاید فلسفی محسوب می شود. در تاریخ فلسفه اسلامی نظریه تمایز متافیزیکی وجود و ماهیت را به ابن سینا نسبت می دهند، اما فارابی نخستین بار تقسیم دو بخشی «وجود» و «ماهیت» را به نحو قطعی و صریح مطرح نموده است و زمینه را برای ابن سینا و حکمت سینوی فراهم نموده است. وی علاوه بر تمایز منطقی بین «هستی» و «چیستی» اشیا قائل به تمایز متافیزیکی بین آنها شده و این تمایز متافیزیکی را مبنای نظام مابعدالطبیعی خویش قرار داده است. از نظر فارابی وجود عرض لازم ماهیت است.این مقاله مفهوم «هستی» و «چیستی» اشیا و رابطه بین آنها را به عنوان یکی از مباحث بنیادی «هستی شناسی» فلسفه مشا در اندیشه فلسفی دو حکیم بزرگ مشایی ارسطو و فارابی تطبیق و بررسی می نماید.

در تاریخ فلسفه اسلامی فارابی و ابن سینا را مبدع بحث تمایز وجود از ماهیت دانسته اند. در فلسفه این دو فیلسوف تمایز وجود و ماهیت به عنوان مبنایی در اثبات واجب که غایت فلسفه اولی است به کار می رود. از نظر ابن سینا این تمایز به لحاظ اثباتی مبتنی بر تمایز امکان بالذات و وجوب بالغیر و آن نیز مبتنی بر تقسیم موجود به واجب الوجود و ممکن الوجود است و بنابراین در واجب الوجود چنین تمایزی یافت نمی شود. از همین جاست که بحث عروض وجود بر ماهیت در ممکنات طرح می شود. شیخ با پیش بینی آنچه بعدها منتقدینش از جمله ابن رشد طرح کرده اند گاه این عروض را به لحاظ مفهومی در مقابل ذاتی در باب ایساغوجی دانسته است و گاه نیز رابطه وجود و ماهیت را از سنخ اضافه دانسته است. اما شیخ به لحاظ مصداقی (در خارج) وجود و ماهیت را متحد با هم دانسته است. تمایز وجود و ماهیت در حکمت اشراق مرتبط با تمایز واجب و ممکن و موثر در اثبات واجب تعالی طرح نشده است. سهروردی به تصریح خود مشائیان را قایل به تمایز خارجی وجود و ماهیت دانسته و به آنها بدین دلیل اعتراض کرده است ولی آنچه از وجود موردنظر اوست برخلاف آنچه مدنظر حکمای مشاء است مفهوم وجود است نه حقیقت وجود.