تاریخ علم
سال:1390 | دوره:9 | شماره:9 |تعداد مقالات:8

ابو حاتم مظفر اسفزاری (سده 5 و 6 ق) منجم، ریاضی دان و طبیعی دان بزرگ ایرانی، معاصر و همکار عمر خیام بود. از زندگانیش اطلاع چندانی در دست نیس ت، فقط بعضی مورخان و دانشمندان در آثار خود از وی یاد کرده اند. از مهم ترین کارهای علمی او شرکت در رصد اعتدال بهاری به منظور اصلاح گاهشماری و تدوین تقویم جلالی است. از او چندین اثر در زمینه های ریاضیات، مکانیک، اندازه گیری اوزان، کائنات جو و گیاه شناسی بر جای مانده است و متاسفانه تعدادی از آثار او از بین رفته یا شناسایی نشده اند. در این مقاله دو رساله نو یافته از اسفزاری برای نخستین بار عرضه می شود. نخستین آنها، رساله ای ریاضی به عربی با نام «برهان علی جمع المربعات المتوالیه » و موضوع آن اثبات هندسی دستور مجموع مربعات اعداد متوالی است.دیگری رساله ای به فارسی در گیاه شناسی با نام «رساله الشبکه» و موضوع آن تشریح اجزای گیاه و بررسی انواع و کارکرد شبکه مجاری تغذیه در گیاهان (آوند) است. این رساله ارزشمند نشانگر پیشگامی دانشمندان ایرانی در شناخت و تبیین آوند در گیاهان است.

ابو سهل ویجن (بیژن) بن رستم کوهی، ریاضی دان و منجم سده دهم میلادی/ چهارم هجری از اهالی تبرستان (مازندران کنونی) در ایران است. گذشته از آثار ارزشمند او که به صورت نسخه های خطی متعدد موجودند و تصحیح و ترجمه و مطالعه شده اند می دانیم که برخی از آثار او مفقود شده است. در این مقاله آثار گم شده کوهی را از طریق برخی منابع و نقل قول های خود او و دیگر دانشمندان، به ویژه دانشمند معاصرش، ابوسعید احمد بن عبدالجلیل سجزی، ردیابی می کنیم.

در هند دو نمونه از یک ابزار نجومی ناشناخته مربوط به سده نوزدهم موجود است که آن را شب نما و روزنما می نامیده اند و امکان زمان سنجی در شب و روز با آن وجود داشته است. در حالی که روزنما تنها یک ربع ساعتی است، به نظر می رسد شب نما برگرفته از یک ابزار سانسکریت با نام درووابراما- یانترا است که پادمنابا آن را در اوایل سده پانزدهم در هند ساخته است. پس از یک توصیف کوتاه از درووابراما- یانترا به بررسی جزئیات دو نمونه موجود ابزار شب نما و روزنما می پردازیم.

گیاه دارچین و به ویژه پوست آن، از جمله ادویه هایی است که از زمان های باستان به عنوان دارو، چاشنی غذا و حتی خوشبوکننده ای قوی، شناخته شده است. رویشگاه انواع گوناگون دارچین در مناطقی از شرق و جنوب شرق آسیاست و از این مناطق به کشورهای دیگر صادر می شود. به دلیل اهمیت و قیمت بالای این ماده در زمان های گذشته، در باره آن داستان های بسیاری گفته شده که گاه با خرافات نیز همراه بوده است. در این مقاله کوشش شده است تا خاستگاه دارچین، تاریخچه استفاده از آن و مسیر تجارت این ادویه در اعصار گذشته مشخص شود. همچنین با استفاده از اسناد تاریخی موجود، برخی از تاجران اصلی آن معرفی شده اند. به علاوه خاستگاه های گوناگونی که مولفان در آثارشان برای دارچین در نظر گرفته اند، به چهار گروه چین، سیلان، هند، و شبه جزیره عربستان و اتیوپی تقسیم، و صحت و سقم انتساب خاستگاه دارچین به هر کدام از این مناطق بررسی شده است.

رنگ ها از جمله نمودهای طبیعت اند که از دیر باز توجه دانشمندان را به خود جلب کرده اند. در این مقاله سرچشمه های دانش رنگ شناسی را در سده های آغازین تمدن اسلامی معرفی می کنیم. یافته های این پژوهش نشان می دهد که مسلمانان اندیشه های یونانیان را در این باره از طریق متون ترجمه شده آنها به دست آورده و در باره آنها تامل کرده اند. در میان دانشمندان مسلمان تا پایان سده ششم هجری، نظریه های متفکرانی همچون کندی، ایوب سوری، اخوان الصفا، ابن هیثم، ابن سینا، سهروردی و جوهری نیشابوری در این باره قابل توجه است. بررسی نظریه های ایشان نشان می دهد که دانش رنگ شناسی در جهان اسلام به شدت متاثر از دانش یونانیان به ویژه ارسطو است. این نظریه ها در زمینه رابطه نور و رنگ، چیستی و علت ایجاد رنگ ها، آمیزش رنگ ها و شناسایی رنگ های اصلی مطرح شده است.

از ریاضی دان و فیلسوفی به نام حسام الدین علی بن فضل اله سالار، گذشته از چند رساله کوچک ریاضی، کتابی به نام جامع قوانین علم الهیئه در مثلثات کروی باقی مانده است که خواجه نصیرالدین طوسی در تالیف کشف القناع عن اسرار الشکل القطاع از آن بهره برده است. با این حال، در منابع کهن از او به ندرت یاد شده و در پژوهش های جدید نیز آنچه درباره او گفته شده نادرست و متناقض است. برخی از پژوهشگران زمان زندگی او را اوائل قرن ششم و برخی دیگر اواسط قرن هفتم دانسته اند.برخی دیگر نیز، که پذیرفته اند که جامع قوانین علم الهیئه در نیمه های قرن پنجم تالیف شده است، این اثر را از کسی دیگر گمان برده اند و زمان زندگی حسام الدین سالار را قرن هفتم هجری دانسته اند. در این مقاله، با تحلیل این اقوال، نشان داده خواهد شد که جامع قوانین علم الهیئه در اواسط قرن پنجم هجری تالیف شده است و نویسنده آن نیز کسی جز حسام الدین سالار نیست و اقوال دیگر در این باره نتیجه خلط میان او و دو تن دیگر به نام های حسام الدین منجم و حسام الدین شامی است. گذشته از این، اثری دیگر از حسام الدین معرفی خواهد شد و جایگاه او در تاریخ علم مثلثات نیز مورد بحث قرار خواهد گرفت.

حکیمان مساله تناهی ابعاد را در مبحث «سماع طبیعی» از علم طبیعیات بررسی کرده اند. اما از آنجا که تناهی و عدم آن از عوارض ذاتی مقدار است که موضوع علم هندسه است، ظاهرا مساله تناهی ابعاد باید از مسائل علم هندسه باشد. با توجه به آنکه حکیمان در کتاب های «سماع طبیعی» از این بحث با عنوان تناهی اجسام نام می برند و لفظ جسم میان دو معنای جسم طبیعی و تعلیمی مشترک است، می توان گفت که در علم طبیعی از تناهی جسم طبیعی و در علم هندسه از تناهی جسم تعلیمی بحث می شود، به تعبیر دیگر در علم هندسه از تناهی ابعاد به طور مطلق و در علم طبیعی از تناهی ابعاد عارض بر ماده بحث می شود و براهین تناهی ابعاد از علم عام هندسه به علم خاص طبیعیات نقل شده است.

در نظریه گراف ها پارامترهای گوناگونی با نام عام «عدد رنگی» معرفی شده و مورد استفاده قرار گرفته اند که قدیمی ترین آنها «عدد رنگی راسی گراف» است. در نیمه اول دهه شصت قرن بیستم میلادی مهدی بهزاد در رساله دکترای خود مفهوم عدد رنگی کلی گراف را معرفی و در خصوص آن حدسی وضع کرد که امروزه یکی از مساله های کلاسیک ریاضیات محسوب می شود (نک: بهزاد، گراف ها و اعداد رنگی آنها، سراسر متن).