پژوهش های تاریخی
سال:1398 | دوره:55 (دوره جدید 11) | شماره:4 (پیاپی 44) |تعداد مقالات:6

منوچهرخان معتمدالدوله گرجی پس از فتح شیراز و ممسنی، حدود دو سال بین سال های 1250تا 1252ق/ 1834تا 1836م، بر این سامان و بر تمام ایالت فارس حکومت کرد. این دوران از دوره های مهم تاریخی فارس و ایران در دوره قاجار است. در تذکره خطی «مدایح المعتمدیه» که به نام معتمدالدوله و در شرح زندگانی سیاسی او نوشته شده است، به عمد یا به سهو، شرح وقایع این دو سال به اجمال و در عمل به گونه ای مخدوش روایت شده است. متاسفانه در منابع اصیل دیگر نیز، تنها اشاره های کوتاه و تکراری به این بازه زمانی شده است. گفتار حاضر بر مبنای منابع دست اول، تلاش می کند رویداد فتح شیراز و ممسنی به دست منوچهرخان معتمدالدوله و شیوه سیاست مداری او را در فارس تشریح کند؛ همچنین در مقاله این مسیله مهم بررسی می شود که چرا ایالت فارس در نگاه حکومت قاجار چنین اهمیت داشت و همواره کانون اختلاف و سیاست بازی بود.

دوران حکومت نادر شاه افشار، در عرصه های خارجی، با موفقیت های نظامی و سیاسی همراه بود؛ اما در درون کشور، این دوران مملو از کنش ها و واکنش های ایلات و طوایف مختلف، در قالب درگیری های نظامی و چالش های سیاسی بود. ایل قراچورلو یکی از ایلاتی است که به نظر می رسد در درگیری ها و چالش های عصر نادر، حضوری جدی و اثرگذار داشته است. بررسی نقش و جایگاه این ایل در تحولات نظامی و سیاسی ایران و نتایج منتج از آن، مسیله اصلی این پژوهش است. این ایل که از ایلات نیرومند کرد خراسان شمرده می شد، با مجموعه کوشش های رهبران خود، موفق شد برخی از معادلات سیاسی و نظامی را در مخالفت و سپس در موافقت با حکومت نادرشاه به هم ریزد؛ درنهایت نیز، در لشکرکشی های نادر، ایل قراچورلو به یکی از متحدان اصلی او تبدیل شد. باوجود نقش پررنگ این ایل در تحولات عصر نادری، شاید تاکنون در این باره پژوهشی درخور انجام نگرفته است. در پژوهش حاضر تلاش می شود با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و با جست وجو در متون تاریخی و اسناد گوناگون، این نقش بررسی و تحلیل شود. نتیجه بررسی های گوناگون در این باره، نشان می دهد طوایف مختلف وابسته به این ایل در مقام پیش قراولان سپاه نادر، به ویژه در نبرد با افغان ها و عثمانی ها و سایر نبردهای خارجی، حضوری فعال داشته اند؛ علاوه بر این، کردهای قراچورلو در سرکوبی شورش های داخلی همواره در کنار حکومت نادرشاه بوده اند.

نفوذ و گسترش دین اسلام در شبه قاره هند از مباحث و مسایل مهمی است که از دیرباز، ذهن پژوهشگران را متوجه خود کرده است. در گسترش و نفوذ اسلام، عوامل متعددی تاثیر داشته اند که می توان به ورود مهاجمان نخستین و تجار و بازرگانان مسلمان و مهاجرت علما و اهل تصوف اشاره کرد. در این بین نقش و سهم صوفیان از سایرگروه ها بیشترو پررنگ تر بوده است. صوفیان با رفتارهای مناسب و انسانی و تعامل با ساکنان شبه قاره هند و ادیان هندی، موفق شدند تاحدودی، نفرت و بدبینی هندی ها را از عملکرد مهاجمان در حملات دوره آغاز گسترش اسلام از بین ببرند. یافته های پژوهش از آن حکایت دارد که تعامل مبلغان و رهبران صوفیان و کارکرد آنها، در عمیق شدن باورهای اسلامی و دینی در میان ساکنان شبه قاره هند نقش موثری داشته است. محتوای دعوت صوفیان، اشتراک های فکری تصوف با ادیان و آیین های هندی، سلوک معنوی صوفیان، دادوستد های طریقت های صوفیانه با ادیان هندی و نیز کاستن و زدودن پیامد های منفی لشکرکشی های نظامی را باید از مهم ترین عوامل موفقیت صوفیان در گسترش اسلام در شبه قاره هند دانست. این مقاله به روش توصیفی تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه ای جمع آوری شده و هدف آن، بررسی سهم صوفیان در اسلام پذیری بومیان در هند عصر ترکان است.

کشور عراق از آغاز تاسیس، در سال 1921م/1300ش، در مرزهای خود مردمانی به شدت مختلط را در برگرفته بود که به صورت جامعه سیاسی واحدی، با درک هویتی مشترک، با هم تلفیق نیافته بودند. برای حاکمان عراق، نظام آموزشی مهم ترین و بهترین ابزار برای گسترش هویت ملی مشترک در جامعه بود؛ درنتیجه، نظام آموزشی متمرکز ایجاد شد و مدارس جدید گسترش یافتند و آموزش نوین با محتوای ناسیونالیستی از بغداد به دیگر نقاط کشور انتقال یافت. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات از راه منابع کتابخانه ای سامان یافته است و به دنبال پاسخ به این دو پرسش است: ملی گرایی و تزریق هویت ملی در جامعه عراق چگونه آغاز شد و گسترش یافت؟ ناسیونالیست ها در گسترش ناسیونالیسم در عراق، به دنبال چه اهداف و انگیزه هایی بودند؟ نتایج پژوهش نشان می دهد ناسیونالیست های عرب همچون ساطع الحصری و فاضل جمالی و سامی شوکت، به همراه ناسیونالیست های سوری و فلسطینی که در عراق تدریس می کردند، در گسترش هویت ملی نقش مهمی بازی کردند. آنها هویت ملی مشترک با زیربنای عربیسم را از راه تدریس تاریخ و زبان مشترک عربی که برای برنامه درسی تدوین شده بود، در مدارس گسترش دادند. درنهایت، گسترش ناسیونالیسم دو انگیزه مهم ایجاد هویت مشترک در جامعه چندهویتی عراق و تاکید بر نقش آن کشور در وحدت عربی را دنبال می کرد.

شناخت تاریخ ایران در دوره سلجوقیان، به علت حضور و تاثیر نیروی جدیدی به نام قبایل ترکمن، از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ زیرا آنها در شکل گیری و سرنوشت این حکومت نقش مهمی ایفا کرده اند. از زمان تشکیل حکومت سلجوقیان، تعارض دو شیوه ملک داری موجب چالش ها و منازعه هایی میان آنها شد. از یک سو، دیوان سالاران ایرانی خواهان حکومت متمرکز بودند و از دیگر سو، امرای نظامی و روسای قبایل ترکمن و مدعیان قدرت، طرفدار متمرکزنبودن قدرت بودند. این مسیله تشکیل جناح بندی هایی را در ساختار قدرت حاکم باعث می شد. مرگ نظام الملک، معمار نظریه حاکمیت متمرکز در حکومت سلجوقیان، مجال مناسبی برای امرای نظامی بود تا برای کسب قدرت تلاش کنند و امیر انر نخستین قربانی این تلاش بود. پژوهش حاضر در پی آن است تا ماهیت و علت های شورش انر علیه سلطان برکیارق را روشن کند و مشخص کند چه عواملی در اقدام انر تاثیرگذار بوده است. روش و رویکرد این پژوهش توصیفی تحلیلی و براساس منابع کتابخانه ای است. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد امیر انر نماینده گروهی از امرای نظامی بود که قصد داشتند در جناح بندی های پس از مرگ سلطان ملکشاه و خواجه نظام الملک وارد شوند و قدرت خود را افزایش دهند. هرچند سرنوشت و تقدیر نیکی نصیب انر نشد، شورش او سرآغاز تحولات اساسی در ساختار قدرت و حاکمیت سلجوقی شد.

از نیمه دوم قرن 13ق/19م، مصرف قند و شکر در ایران افزایش یافت؛ بنابراین دولتمردان قاجار تلاش کردند با تاسیس کارخانه های صنعتی، از یک سو به نیازهای مردم در این زمینه پاسخ دهند و از سویی دیگر، مراحل صنعتی کردن تدریجی بخش های مختلف کشور و نیز وابستگی این قبیل محصولات به دولت های اروپایی را پیگیری کنند. در راستای این هدف، برای تامین شکر مصرفی مردم، دو کارخانه تصفیه شکر در شهرهای ساری و بارفروش پایه گذاری شد. این پژوهش با رویکرد توصیفی تحلیلی و روش کتابخانه ای برای پاسخ گویی به این پرسش که عملکرد کارخانه های تولید شکر در دو شهر ساری و بارفروش و نیز سیر تغییرات تجارت این محصول در زمان حکومتگران قاجار چگونه بوده است، این فرضیه را به آزمون می گذارد: عملکرد کارخانه های مازندران در تولید شکر تصفیه شده با موفقیت نسبی همراه بوده است. یافته های پژوهش نشان می دهد در بسیاری از مواقع، دولت قاجار به واردات قند و شکر برای تامین مایحتاج مردم مجبور شد؛ اما در مقاطعی، به ویژه دوره صدارت امیرکبیر، با تولید شکر در کارخانه های صنعتی و جدید مازندران، واردات این محصول برای نخستین بار کاهش محسوسی را تجربه کرد؛ همچنین این کارخانه ها در زمان هایی موفق شدند بخشی از نیاز مصرفی مردم را تامین کنند و حتی ممکن است به صادرات فرآورده های خود دست یافته باشند.