حدیث پژوهی
سال:1390 | دوره:3 | شماره:6 |تعداد مقالات:10

چکیده فارسی:نظر به پیوند ناگسستنی اهل بیت (ع) با قرآن و نقش ایشان برای دستیابی به فهم معارف قرآنی، شناخت گفتارهای قرآنی ائمه(ع) از اهمیت به سزایی برخوردار است.از امام موسی کاظم (ع) 275 روایت قرآنی به ما رسیده است. این پژوهش به گونه شناسی این روایات می پردازد.گفتارهای قرآنی امام کاظم (ع) قابل تقسیم به انواعی است: 1. روایات تفسیری 2. روایات تاویلی 3. روایات تطبیقی 4. روایات استشهادی 5. روایات مربوط به علوم قرآنی.بیشترین روایات قرانی امام (ع) با 112 عدد، روایات تفسیری است که به بیان معنای ظاهری آیات می پردازد.عصر امام کاظم(ع) هم زمان با حضور مذاهب فقهی و کلامی متعدد است؛ از این رو، استشهاد به نص و مضامین آیات قرآن، بخش عظیمی از گفتارهای قرآنی امام با 81 مورد است. روایات تاویلی با 39 عدد به بیان معنای باطنی و روایات تطبیقی با 26 عدد به بیان مصادیق اختصاص دارد. کوچک ترین بخش گفتارهای قرآنی امام، روایات علوم قرآنی است که هفده روایت است. چکیده عربی:نظرا لعلاقة اهل البیت الوثیقة بالقرآن الکریم و دورهم فی استیعاب المعارف القرآنیة فالتعرف علی أقوال الأئمة القرآنیة ذو اهمیة خاصة. فهذه المقالة تعمد الی التعرف علی 275 روایة قرآنیة وصلت الینا من الامام موسی الکاظم (ع). اذا یمکن تقسیم أقوال الامام القرآنیة کما یلی: 1. الروایات التفسیریة 2. الروایات التأویلیة 3. الروایات التطبیقیة 4. الروایات الاستشهادیة 5. الروایات المرتبطة بعلوم القرآن. غیر أن أکثر روایات الامام القرآنیة - و عددها 112 روایة - هو الروایات التفسیریة التی تختص بذکر معنی الآیات الظاهری. هذا و ان عصر الامام یواکب حضور المذاهب الفقهیة والکلامیة المتعددة؛ لذلک جاء مفهوم 81 من هذه الاقوال مشتملا علی الاستشهاد بنص القرآن و مضامین آیاته. فقد اختصت الروایات التأویلیة (و عددها 39 روایة) ببیان المصادیق. و لا یفوتنا أن نقول إن أقل قسما من هذه الاقوال (و عددها 17 روایة) هو روایات العلوم القرآنیة.

چکیده فارسی:یکی از شرح های مشهور نهج البلاغه، شرح ابن ابی الحدید معتزلی است. او در این اثر، برای تفسیر کلام امیر مومنان (ع) توجه ویژه ای مبذول داشته، و اساس کار خود را بر قواعد و مولفه هایی بنا نهاده تا شرح کلام در جایگاه خویش خوش نشیند. پژوهش حاضر، به دنبال آن است تا نشان دهد وی در شرح خود، راه تقلید و نقل صرف را پیش گرفته، اما در عین حال به اجتهاد خود، کلام امیر مومنان (ع) را شرح کرده است. در این پژوهش، ضمن بررسی مولفه های مهم موجود نزد شارح در تفسیر کلام امام؛ از قبیل یافتن عناصر مهم مشترک در شرح، مانند بیان فضای درونی و بیرونی روایت، به بررسی منهج حدیثی وی پرداخته شده با بیان این نکته که وی از مجموعه روایات در شرح کلام و نیز از احادیث پیامبر (ص)، ائمه معصومین (ع)، صحابه و تابعین و ... در همانندسازی با کلام امام، روایات در تبیین واژگان و مفردات و تشخیص اعراب و ... استفاده کرده است. گفتنی است که شارح نسبت به احادیث مربوط به اخلاق، با تساهل و تسامح گذشته، اما در مورد احادیث تاریخی یا کلامی خود را نقاد نشان داده است. چکیده عربی:إن ابن ابی الحدید فی شرحه، الذی یعتبر أحد شروح نهج البلاغة، استمد من عوامل لیتحیز هذا الشرح فی محله الألیق به و قد بذل قصاری جهده و خاصته لیفسر کلامه (علیه السلام)، و دان لقواعد فی عمله هذا.و تعمد هذه الدراسة الی أن یثبت بأنه فی هذا الشرح قد سلک مسلک المحاکاة والنقل البحت؛ إضافة الی أنه فی نفس الوقت مال فی شرح کلام امیرالمؤمنین (ع) الی اجتهاده.و تتوخی هذه المقالة تقصی أهم ما یشکل تعلیق الشارح لایضاح کلام الامام (ع)، منه الحصول علی العناصر المشترکة المهمة کالتعبیر عن جو الروایة الداخلی والخارجی، ناهیک عن أن المقالة تتعاطی منهجه الحدیثی، موضحة أن ابن ابی الحدید استفاد من مجموع ما أثر فی شرح کلام الامام (ع) و ما روی عن النبی (ص) و کلام الائمة (ع) والصحابة والتابعین فی تطبیق شرحه مع کلام الامام (ع) و توضیح الالفاظ والمفردات و تعیین اعرابها و ....و ما یجدر الاشارة الیه هو أن معاملة ابن ابی الحدید مع الاحادیث الاخلاقیة کانت معاملة متساهلة متسامحة، لکنه قد أبدی نفسه فی الأحادیث التاریخیة والکلامیة ناقدا.

چکیده فارسی:یکی از امور مهم در فقه الحدیث، توجه به روایات معلل و تشخیص آنها از روایات صحیح است. شناخت روایات معلل نیاز به اطلاعات دقیق و تخصص لازم در حدیث شناسی دارد، و تنها استادان فن حدیث و خبرگانی که به اسناد و متون روایات آشنایی کامل داشته باشند، از عهده تشخیص روایات معلل بر می آیند. در این مقاله، انواع علل الحدیث و راه شناخت آنها مورد بحث قرار می گیرد، و نمونه هایی از احادیث معلل معرفی می گردد. امور ذیل از نشانه های علت در حدیث است:1. تفرد راوی در نقل؛2. حدیث به ظاهر دارای سند موصول است، ولی پس از تحقیق روشن می شود که برخی از افراد سند حذف شده است؛3. روایت در ظاهر مرفوع است ولی در واقع موقوف می باشد که در قالب مرفوع نقل شده است؛4. متن حدیث با متن روایت دیگری مخلوط شده یا سند حدیثی در ضمن سند روایت دیگری آورده شده است؛5. راوی در هنگام نقل دچار توهم و تحریف گشته است مثلا کلمه یا جمله ای به روایت افزوده است؛6. تقطیع روایت در مواردی که بخش متروک با بخش مذکور دارای پیوند معنایی باشد. چکیده عربی:إن الاهتمام بالروایات المعللة و تمییزها من الروایات الصحیحة من الامور المحوریة فی فقه الحدیث. والحق أن معرفة الروایات المعللة تحتاج الی معلومات دقیقة واختصاص واف فی علم الحدیث. اذا لا یستطیع أحد تمییز هذه الروایات غیر أساتذة فن الحدیث والذین لهم مهارة خاصة بالنسبة الی اسناد الروایات ونصوصها. والمقالة هذه تعمد الی دراسة أشکال علل الحدیث و طرق معرفتها و تقوم بتقدیم نماذج من الأحادیث المعللة. تأسیسا علی هذا الفهم فمایلی هو من ملامح العلة فی الحدیث: 1. تفرد الراوی فی النقل 2. الحدیث فی ظاهره ذو سند موصول، غیر أنه یبین بعد التحقیق بأن حذف أشخاص السند 3. اختلط نص الحدیث بنص روایة أخری، أو ذکر سنده فی ضمن سند روایة أخری 4. الروایة فی ظاهرها مرفوعة غیر أنها موقوفة فی حقیقتها و قد نقلت فی إطار المرفوع 5. فقد أصاب الراوی بالتوهم والتحریف عند نقل الروایة و اثر ذلک أضاف کلمة أو جملة الیها 6. تقطیع الروایة؛ عند ما کانت علاقة بین القسم المتروک والمذکور منه.

چکیده فارسی:پژوهش حاضر با استناد به روایات منقول در منابع شیعه به اثبات نظریه «نزول لفظی و معنوی قرآن کریم» توامان از سوی خداوند متعال پرداخته، و با استناد به تاکید روایات بر نزول قرآن کریم به زبانی (لغتی) خاص و بیان دو لفظ «آیه و معنا» درباره نزول قرآن، و وجود محکمات و متشابهات در آیات و نیز نسبت انزال قرآن کریم به خداوند متعال اثبات می کند که پیامبر اکرم (ص) هیچ دخل و تصرفی در نزول آیات و ابلاغ آن به مردم هم در مقام لفظ و هم در مقام معنا نداشته است. نویسندگان مقاله با طرح این مباحث به نقد و رد نظریه دکتر سروش در باب کیفیت نزول قرآن از دیدگاه روایات پرداخته اند. چکیده عربی:تتوخی هذه المقالة اثبات نظریة «نزول القرآن الکریم لفظیا و معنویا» من جانب الله جل جلاله، بالاستناد إلی الروایات المنقولة فی مصادر الشیعة. لذلک نظرا الی تأکید الروایات علی نزول القرآن الکریم بلغة خاصة و ذکر اللفظین «الآیة والمعنی» عن نزول القرآن، و تأسیسا علی وجود المحکمات والمتشابهات فی الآیات، ثم بناء علی نسبة إنزال القرآن الی الله تعالی استنتج الباحث بأن النبی (ص) لم یقم بالتغییر أو التبدیل فی نزول آیات القرآن و إبلاغها الی الناس لفظیا کان أو معنویا بتاتا.

چکیده فارسی:نهج البلاغه که آیینه اندیشه قرآن ناطق و ناطق قرآن یعنی امیر مومنان علی (ع) است، کتابی بس سترگ و پرمنزلت بوده که صورت انیق و سیرت عمیق آن موجبات تمایز این اثر را با دیگر آثار روایی رقم زده است.از بدو طلوع و ظهور این اثر اهتمام ویژه ای به استنساخ و استخراج معارف آن مبذول شد که از حیث زمانی می توان نسخه های متنی (تنها متن) و نسخه های شرحی (متن همراه با شرح) نهج البلاغه را به سه دسته تقسیم کرد: 1. نسخه های متقدم 2. نسخه های متاخر 3. نسخه های معاصر.روشن است که معیار سنجش و اعتبار در بررسی های سندی نسخه های متنی و شرحی متقدم بوده، و نسخه های متاخر و معاصر نهج البلاغه بر گرفته از نسخه های متقدم می باشند، اما نکته مهم در این میان، وجود اختلافات قابل ملاحظه ای است که میان نسخه های معاصر یعنی عبده و صبحی صالح و نسخه های متقدم و حتی متاخر به چشم می خورد. مهم تر آنکه به نظر می رسد متن غالب ترجمه های معاصر نهج البلاغه بر اساس نسخه های عبده و صبحی صالح سامان یافته و تحت تاثیر آنهاست. این مساله خود اشکالات و اشتباهاتی را در حوزه متن، ترجمه و شرح نهج البلاغه در میان معاصرین فراهم کرده و شواهدی وجود دارد که عبارتی در نسخه های عبده و صبحی صالح و به تبع آن در بسیاری از آثار و ترجمه های فارسی معاصر راه یافته است، در حالی که آن عبارت در هیچ یک از نسخه های متقدم و حتی متاخر یا ذکر نشده و یا به شکل متفاوتی درج شده است. این مقاله به بررسی و تحلیل موارد پیش گفته و برخی از شواهد آن مذکور می پردازد. چکیده عربی:إن کتاب نهج البلاغة، الذی یعتبر مرآة للتفکیر فی القرآن الناطق والناطق بالقرآن (امیرالمؤمنین (ع))، کتاب عظیم مکین جدا، یمیزه شکله الأنیق و باطنه العمیق من الآثار المرویة الأخر.و قد بذلوا جهدا عظیما و سعیا وافرا من بدایات طلوع هذا الکتاب و ظهوره؛ لیسجلوا معارفه و یستخرجوها. و یمکن تقسیم النسخ المنصوصة (النص بوحده) والنسخ الشارحة من حیث الزمن الی ثلاثة أقسام: النسخ المتقدمة، النسخ المتأخرة، النسخ المعاصرة.و ما هو واضح للعیان أن مناط التقسیم والاعتبار فی الدراسات المتعلقة بالوثایق والمستندات، هو النسخ النصیة والشارحة المتقدمة.و نسخ نهج البلاغة المتأخرة والمعاصرة کانت مستقاة من النسخ المتقدمة، لکن ما یهمنا هنا وجود اختلافات ملحوظة بین النسختین المعاصرتین (عبده و صبحی الصالح) حتی النسخ المتقدمة والمتأخرة. و أهم من ذلک أن نص أکثر تراجم نهج البلاغة المعاصرة قد نظم علی أساس هذین الشرحین و تأثر بهما. و قد سنی هذا الامر مشاکل و أخطاء فی مجال نص نهج البلاغة بین المعاصرین. و ثمة شواهد تدل بأن فی هاتین النسختین و متابعا لهما فی تراجم الکتاب و شروحه المعاصرة عبارة مثلا، لا توجد فی النسخ السابقة المتقدمة و حتی فی المتأخرة، أو نسخت بشکل یتفاوت عما کان أصلها. و یقوم هذا المقال بدراسة المواضیع السالفة الذکر و تحلیلها و یقدم شواهد منها.

چکیده فارسی:خلقت خداگونه انسان برای اولین بار در آموزه های تورات آمده است. بر طبق آنچه سفر پیدایش بیان می کند خداوند انسان را به صورت خود آفریده است؛ مساله ای که در متون خاص مسیحیان نیز مورد اشاره قرار گرفته است. نکته حائز اهمیت در دیدگاه عهدین نسبت به این مساله این است که میان خلقت آدمی بر صورت الهی و سروری و تسلط او بر سایر موجودات عالم رابطه مستقیمی وجود دارد. این آموزه در متون اسلامی اعم از شیعه و سنی نیز آمده است به نحوی که احادیثی همچون «ان الله خلق آدم علی صورته» از فراوانی قابل توجهی در متون روایی برخوردارند. در اینجا مساله اصلی این است که آیا این آموزه در متون اسلامی بر گرفته از عهدین است. به عبارت دیگر، آیا این حدیث برساخته جاعلان است، و آنها این حدیث را از متون یهودی - مسیحی گرفته و وارد متون حدیثی کرده اند؟ یا ریشه در حوزه وسیع تفکرات و تعالیم اسلامی دارد. این مقاله در آغاز، نگاهی به آنچه در متون یهودی و مسیحی در این باره آمده است، انداخته و سپس وضعیت سندی و دلالی این حدیث را از دیدگاه دانشمندان مسلمان مورد بررسی قرار داده است، و سپس با سیری در اندیشه عارفان مسلمان که این حدیث را در تبیین یکی از مهمترین نظریات خود یعنی نظریه انسان کامل به کار گرفته اند، به این نتیجه رسیده است صرف اشتراک آموزه ای میان ادیان مختلف مقوم انگاره اقتباسی بودن آن آموزه نیست، و مساله آفرینش انسان بر صورت الهی یکی از عمیق ترین آموزه هایی است که در ادیان ابراهیمی مطرح شده است بدون آنکه ادیان پسین از پیشین وام گیری داشته باشند. چکیده عربی:قد ورد موضوع تأله الانسان لاول مرة فی تعالیم التوراة. و خلق الله الانسان - طبقا لما یبدیه «سفر الخلق» - فی صورته، و هذا ما تشیر الیه نصوص المسیحیین الخاصة أیضا. والملحوظة الهامة التی تجدر الاشارة الیها هی ان هناک رابطة مباشرة فی هذه المسألة بین خلق البشر فی صورة إلهیة و بین سیطرته علی جمیع موجودات العالم و سیادته علیهم، من منظور «العهدین».و قد جاء هذا التعلیم فی نصوص اسلامیة منها للشیعة و منها لأهل السنة، حیث نلتقی بأحادیث نحو (إن الله خلق آدم علی صورته) فی مواضع لا یستهان بها من النصوص المأثورة.و أهم ما یلفت انتباه المتلقی هنا هو ان هذه المسألة فی النصوص الاسلامیة مستمدة من العهدین. بعبارة أخری یتصدی هذا السؤال بأن هذا الحدیث من اختلاق المنتحلین الذین أخذوه من النصوص الیهودیة المسیحیة و أدرجوه فی النصوص الحدیثیة، أو ینحدر هذا الحدیث الی مجال الاسلام الفکری الوسیع و تعالیمه.و تلقی هذه المقالة نظرتها فی البدایة علی ما ورد فی النصوص الیهودیة والمسیحیة فی هذا المضمار، ثم تفحص وثائق هذا الحدیث و دلالته من منطق العلماء المسلمین.و بعد ذلک بنظرة فاحصة فی رحاب افکار العلماء المسلمین الذین استعملوا هذا الحدیث فی بیان أهم نظریاتهم - أی نظریة الانسان الکامل - استنتجنا أن الاشتراک المحض فی تعلیم بین الادیان المختلفة لا یعود بنا الی کون ذلک التعلیم مقتبسا، و موضوع خلق الانسان فی شکل إلهی (هیاة الهیة) من أعمق التعالیم التی کانت تطرح فی الادیان الابراهیمیة دون أن تستعیر الادیان المتأخرة من الادیان المتقدمة.

چکیده فارسی:بحث و سخن درباره اعتبار خبر موثق به دلیل فراوانی مصادیق آن در منابع حدیثی شیعه، از اهمیت به سزایی برخوردار است. در یک نگاه کلی، دانشمندان شیعه را می توان به دو گروه دسته بندی کرد: گروهی باور به اعتبار حدیث موثق دارند که این نظر خود دو دیدگاه را شامل می شود، برخی خبر موثق را به طور مطلق و بعضی دیگر تنها موثقاتی را که مشهور بدان ها عمل کرده اند، معتبر می دانند؛ گروه دیگر، مخالف دسته نخست، به دلیل عدم احراز شرایط ایمان و عدالت در راوی غیر امامی مذهب، برای حدیث موثق اعتباری باور ندارند.در این نوشتار، افزون بر اشاره به دیدگاه های مختلف و معتقدان هر یک، دلایل باورمندان عدم اعتبار خبر موثق، مورد بحث و مداقه قرار گرفته و در نهایت، به این نکته اشارت رفته است که اختلاف مذهبی نمی تواند دلیل مطلق بر بی اعتباری خبر موثق باشد. چکیده عربی:بما أن مصادیق اعتبار الخبر الموثق کثیرة فی مصادر الشیعة الحدیثیة، فدراسة اعتبار هذا الخبر والحدیث عنه ذات اهمیة خاصة. لذلک یمکننا من هذا المنظور تقسیم علماء الشیعة علی القسمین؛ جماعة منهم یعتقدون بإعتبار الحدیث الموثق حیث تشتمل هذه العقیدة علی الرأیین؛ البعض اجتمعوا علی اعتبار کامل لهذا الخبر، فی حین أن البعض الآخر اجتمعوا علی اعتبار الموثقات التی قام بها المشهور. هذا و إن الجماعة الأخری علی النقیض من الجماعة السابقة لا یرون أی اعتبار لهذا الحدیث اعتقادا بأنه لا یمتلک ما اشترط من الایمان والعدالة للروای غیر امامی المذهب. لذلک علاوة علی الاشارة الی الآرا المختلفة واصحابها، تتعاطی هذه المقالة دلائل المعتقدین بعدم اعتبار الخبر الموثق، وأخیرا وصلت الی أن الاختلاف فی المذهب لا یمکن له أن یکون دلیلا مطلقا علی عدم اعتبار الخبر الموثق.

چکیده فارسی:حجیت فهم و تفسیر قرآن برای غیرمعصومین یا اختصاص آن به معصومین (ع) از موضوعات مورد اختلاف در میان فقها و محدثین شیعه بوده است. قائلین به حجیت فهم و تفسیر غیرمعصومین در مقابل مخالفان خود به روایاتی استناد کرده اند. در این مقاله، به بررسی دلالت برخی از این روایات می پردازیم که عبارت اند از روایاتی که امر به تمسک به قرآن کریم می کنند، روایاتی که جایگاه قرآن را در حاکمیت بیان می کنند، روایاتی که شرط نافذ بودن شروط را عدم مخالفت آنها با قرآن کریم می دانند، روایاتی در مورد استناد معصومین (ع) به قرآن برای سرزنش افراد، روایات دال بر لزوم عرضه روایات به قرآن کریم، روایات دال بر آموزش چگونگی فهم قرآن و آموزش تفریع و استنباط احکام از آیات به اصحاب، روایتی دال بر امکان تشخیص بهترین وجه معانی قرآن برای غیرمعصومین و روایاتی دال بر حجت دانستن تفسیر قرآن به قرآن در زبان معصوم. چکیده عربی:حجیة فهم القرآن الکریم و تفسیره من جانب غیرالمعصومین او اختصاصه لمعصومین (ع) من الخلافات العقائدیة بین الفقهاء والمحدثین الشیعیین. من الملاحظ أن المعتقدین بحجیة فهم غیرالمعصومین و تفسیرهم استندوا الی روایات نعالج بعضها فی هذه المقالة وهی: الروایات التی تأمر بالتمسک بالقرآن، الروایات التی تکشف عن مقام القرآن فی الحاکمیة، الروایات التی تری شرط تنفیذ الشروط فی عدم تناقضها مع القرآن، الروایات التی تدل علی استناد المعصومین بالقرآن عند توبیخ بعض الاشخاص، الروایات الدالة علی تعلیم أسالیب فهم القرآن و تعلیم التفریع و استنباط الاحکام من آیاته الی الاصحاب، الروایة التی تدل علی امکان فهم أفضل معنی من معانی القرآن لغیرالمعصومین، الروایات الدالة علی حجیة تفسیر القرآن بالقرآن فی کلام المعصوم و ...

چکیده فارسی:یکی از مهمترین مباحث مورد توجه حدیث شناسان، موضوع جعل و وضع حدیث است. در مورد علل و انگیزه های جعل حدیث، آرای گوناگونی اظهار شده است. «زندقه گرایی» به عنوان یک جریان مخرب و تاثیرگذار در اسلام مورد توجه ناقدان حدیث قرار گرفته است. با این همه، بررسی واژه «زندقه و زنادقه» نشان می دهد که این دو واژه در متون اسلامی به معانی گوناگونی به کار رفته است. در پاره ای موارد به طور خاص درباره پیروان ادیان ایرانی همچون مانویان و گاهی به صورت عام بر پیروان مکاتب فکری، فلسفی، کلامی، فرقه ای، سیاسی و فرهنگی و بعضا مخالف اسلام حمل شده است. در این نوشتار، ضمن بیان مراد حدیث شناسان از مفهوم واژه «زندیق و زندقه» به مهمترین اغراض زنادقه در جعل و وضع احادیث اشاره شده است. چکیده عربی:من أهم المباحث المعنیة به للباحثین فی الحدیث هو الجعل والوضع. فقد ذکرت الآراء المتضاربة حول علل جعل الحدیث و أسبابه، هذا و قد لفتت «الزندقیة» أنظار نقاد الحدیث کتیار مخرب و مؤثر فی الاسلام؛ غیر أن الدراسة حول کلمتی «الزندقة والزنادقة» تدعونا الی الاعتقاد بأنهما أستعملتا فی النصوص الاسلامیة فی المعانی المتعددة، فقد أطلقتا أحیانا علی متبعی الادیان الایرانیة کالمانویین و أحیانا علی أصحاب المکاتب الفکریة، والفلسفیة، والکلامیة، والفرقیة، والسیاسیة والثقافیة: و فی بعض الأحیان علی معاند الاسلام. لذلک تتعاطی هذه الدراسة أهم أغراض الزنادقة فی جعل الأحادیث و وضعها، ولکن بعد أن قامت بشرح ما قصد اهل الحدیث من مفهوم الزندیق والزندقة.