شعرپژوهی (بوستان ادب)
سال:1392 | دوره:5 | شماره:1 (پیاپی 15) |تعداد مقالات:9

مقاله حاضر می کوشد با بازخوانی «محتوا» و «صورت» در شعر «ققنوس» نیما، وجوه «مدرن» بودن را در آن واکاود و نشان دهد که اگر ققنوس «سرآغاز شعر مدرن فارسی» قلمداد می شود، این «مدرن بودن» در کدام وجوه این اثر و چگونه خودنمایی می کند. برای رسیدن به هدف یاد شده، نخست ویژگی های «پارادایم»های «پیشامدرن» و «مدرن» به شکلی گذرا و فشرده از منابع استخراج و ذکر گردیده و پس از آن، آرای منتقدان درباره شعر «ققنوس»، با آن مطابقت داده می شود و در صورت یافتن جنبه های مشترک میان این دو نظرگاه (ویژگی های اصلی و حداقلی شعر و ادب مدرن و محوری ترین ویژگی های ققنوس) و هم سویی آن ها کوشش می شود جنبه های مدرنیستی شعر ققنوس، بازخوانی و بررسی و تحلیل شود. یافته های پژوهش نشان داد شعر ققنوس هم از جنبه های صوری به سوی مدرنیسم حرکت کرده است که تغییر و آزادسازی قالب و واکاوی نمودهای چندمعنایی در این بخش، نقش ویژه ای داشته است و هم از جنبه محتوایی، این حرکت دیده می شود؛ چون یکی از ویژگی های مهم مدرنیسم، نشان دادن مصادیق و اهمیت ویژه تنهایی است. «گونه شناسی» تنهایی های ققنوس، نشان می دهد اصلی ترین تنهایی مطرح شده در شعر، تنهایی وجودی و باطنی از نوع «درک ناشدگی» است که با نگاه و خصلت پیامبرگونه نیمای نوپرداز، تناسبی تام دارد و با تنهایی مطرح در شعرهای قبل به ویژه «افسانه» که بیش تر رنگ و بوی «جداماندگی» یا «غربت» دارد، به طور کلی متفاوت است.

از آن جا که مقدمات قصاید عربی در نقد قدما از اهمیت خاصی برخوردار بوده و بزرگانی چون ابن رشیق قیروانی، ابوهلال عسکری، ابن اثیر، ثعالبی و ... به نقد این قسمت از قصاید، اهتمام ویژه ای داشته اند، ضروری می نماید در ادبیات فارسی نیز مقدمات قصاید شاعران بررسی شود. در این مقاله مقدمات قصاید خاقانی و متنبی بررسی شده است. روش تحقیق، به شیوه توصیفی-تحلیلی و حجم نمونه، کل قصاید دیوان خاقانی و متنبی است. با مطالعه و بررسی مقدمات قصاید دیوان این دو شاعر، مضامینی که در آغاز آن ها آمده، استخراج گردیده و با هم مقایسه شده اند. از مقایسه مقدمات قصاید این دو شاعر،چند نکته مستفاد می شود: 1. اهتمام متنبی به مقدمات قصاید خود بیش تر از خاقانی است؛ 2. مقدمات قصاید این دو شاعر بیش تر تقلید و تتبعی از قدما است؛ با این حال، از زیبایی خاصی برخوردارند؛ 3. مقدمات طللی، تغزلی، وصف فراق و شکوا از بیش ترین بسامد در دیوان متنبی برخوردار است؛ 4. در دیوان خاقانی، مقدمه وصف، حکمت و توحید و مقدمه شکوا و گلایه بسامد بیش تری دارد.

وجود اختلاف در نسخه های یک اثر ادبی که در قرن های گذشته نگاشته شده، امری ناگزیر است که برای متخصصان و ادیبان تازگی ندارد. علت این اختلاف ضبط ها، می تواند ناخوانا بودن دست نوشته، کهنگی و پاک شدگی خطوط، دست کاری ناسخان بنا به ذوق خویش و یا مواردی دیگر باشد. دیوان حافظ نیز از این امر مستثنی نیست. هدف این مقاله، بررسی بیتی از حافظ است که در تصحیح های مختلف، متفاوت ضبط شده و شارحان نیز بنا به اختلاف موجود، معنی های گوناگونی برای آن بیان کرده اند.خوبان پارسی گو بخشندگان عمرند                ساقی بده بشارت، رندان پارسا رادر برخی چاپ های دیوان حافظ، ترکیب «رندان پارسا»، به صورت «پیران پارسا» ضبط شده و شارحان نیز به تبع مصححان، هر کدام ضبطی را اساس کار قرار داده و بیت را معنی کرده اند. نگارنده در این مقاله، این بیت را در محور افقی و بر اساس آرایه های ادبی و تناسب با دیگر اجزای بیت و نیز در محور عمودی و ارتباط آن با کلیت غزل مورد بررسی قرار داده و نشان داده است که ضبط «پیران پارسا» نسبت به «رندان پارسا» ترجیح دارد؛ همچنین با تحلیل و بررسی تصحیح های مختلف دیوان و شرح های نوشته شده بر آن، کوشیده است، صورت صحیح بیت را باز نماید و معنی درست و دقیقی از آن ارائه کند.

انقلاب مشروطه یکی از مهم ترین عوامل تحول در حوزه سیاست، اجتماع، فرهنگ و ادبیات در عصر حاضر به شمار می رود. از نتایج مهم این نهضت، تفکیک و تقسیم جامعه ایران به دو دوره سنتی و مدرن است؛ این تقسیم بندی در ادب مشروطه و معاصر نمود تام و تمام داشته است. از جمله نتایج برخورد سنت و مدرنیسم در عرصه شعر فارسی پیدایی شیوه جدیدی موسوم به شعر نیمایی است که همگام با شعر کلاسیک تا امروز جریان دارد. این جستار بررسی و مقایسه آرای دو شاعر هم دوره، ملک الشعرا بهار به عنوان آخرین نماینده برجسته شعر کلاسیک و نیما یوشیج به عنوان نخستین چهره شاخص شعر مدرن درباره شعر و شاعری است و از جمله اهداف آن نشان دادن کشمکش بر سر سنت و تجدد در حوزه شعر و شاعری - که به تبع فضای کلی جامعه پدید آمده بود- است. فرضیه پژوهش حاضر شناخت میزان تاثیرپذیری بهار و نیما از سنت و مدرنیسم است. نتیجه ای که پس از دستیابی به نقاط اشتراک و افتراق آرای بهار و نیما به دست آمده، نشان می دهد که تکیه زیاد بهار به سنت سبب شده است که وی نوجویی را منحصر به محتوای تازه دانسته، نسبت به عناصر ساختاری شعر نگاهی سنتی و محافظه کارانه داشته باشد؛ اما نیما به سبب آشنایی با ادبیات و مکتب های ادبی غربی و احساس ضرورت نوجویی در شعر فارسی به مرور از سنت شعر فارسی فاصله گرفته، به نوآوری همه جانبه در حوزه عناصر ساختاری شعر روی آورده است.

با آنکه نام شیراز به عنوان یکی از شهرهای مهم ایران از سده های گذشته در بسیاری از متون تاریخی و ادبی مختلف آمده است، اما تا پیش از ظهور شیخ اجل سعدی، ترجیح چندانی بر سایر شهرهای ایران ندارد و همانند شهرهایی چون تبریز و طوس و یزد و اصفهان و بخاراست. اما از زمانی که سعدی در قرن هفتم به قدم از شیراز می رود و به سر بازمی گردد و خاک شیراز و آب رکن آباد دست از دامنش برنمی دارند و خوشی و تفرج نوروز شیراز را در شعر خود یادآور می شود، چشمان شاعران و شعرخوانان تمام قلمرو پهناور زبان فارسی، از کناره های رود سند و فرارود گرفته تا کناره های دریای مدیترانه و سیاه و در حقیقت چشم تمام دنیای اسلامی به سوی شیراز خیره می گردد، بطوری که در این گستره کم تر شاعری توانست شعری بگوید و سعدی و شیراز را در نظر نداشته باشد! از همین روزگار است که نام شیراز مانند یک اصطلاح ادبی وارد حوزه شعر می شود و شهر شیراز به عنوان سرزمین شعر و ادب شهره آفاق می گردد و آنچه را وابستگی و نسبتی با شیراز داشت مانند شعر سعدی، زیبا، جذاب و چشم نواز جلوه می کند. شهر شیراز زیباتر می شود، مردمانش زیبا و مهمان نواز می شوند، خاک شیراز گل پرور و آب و هوایش هم طراز بهشت می شود و ... و شاعرانی که در شهرهای دیگر زاده اند آرزو می کنند که کاش شیرازی بودند. با این توضیحات جایگاه شیراز را در شعر و ادب فارسی به دو دوره شیراز پیش از ظهور سعدی و پس از او تقسیم کرده و با اسناد و شواهد مورد بررسی قرار داده ایم.

خاقانی-همچنان که خود می گوید- در سخن پروری، طریق غریبی دارد. او از نخستین شاعران پارسی است که رفتار هنری ویژه و سازمانمندی را در پیش گرفته و سخنش از بوطیقای مشخصی پیروی می کند. برجسته ترین شاخص سطح فکری طریق غریب او، استفاده گسترده از یک پشتوانه فرهنگی سترگ است. خاقانی با بهره گیری از این پشتوانه به عنوان ماده خام، دست به خلق مضامین، تصاویر و تعابیر دیگرگون و بدیعی می زند تا سخن را از دام ابتذال و تکرار برهاند. بخشی از این پشتوانه، آگاهی های شاعر از سرزمین ها و منسوبات و متعلقات آن است. سرزمین بیت المقدس به عنوان یکی از بلاد مبارک در آیین اسلام و همچنین در کیش یهودی و ترسایی جاذبه برجسته ای برای سخنور داشته به گونه ای که وی بسیار مشتاق به دیدن آن بوده است. در این جستار برآنیم تا به تحقیق و تحلیل آگاهی های خاقانی در پیوند با این دیار بپردازیم.

داستان های «سیاوش و سودابه»، «یوسف و زلیخا» و «هیپولیت و فدرا» در میان ملل جهان شهرت ویژه ای دارند. طرح اصلی اغلب این داستان ها چنین است که همسر پادشاه یا بزرگی، عاشق ناپسری یا پسرخوانده خود شده و عشق و تمایلات خویش را بدو ابراز می کند؛ اما پسر به سبب پاک دامنی و وفاداری به پدر یا پدرخوانده خویش به خواهش های نامادری هوس باز، پاسخ نمی دهد. زن نیز با توطئه چینی و نیرنگ در پی انتقام برمی آید و پدر را می فریبد تا مجازات و آزارهای سختی را بر پسر خود روا دارد. در مقاله حاضر، نخست موارد گوناگون عشق میان نامادری و ناپسری در روایات اساطیری، ادبی و تاریخی ملل مختلف به کوتاهی، نقل و سپس به مقایسه آن ها با یک دیگر پرداخته شده است؛ پرداختن به دلیل یا دلایل اساسی طرح گسترده این چنین داستان هایی در میان ملل مختلف، از مباحث دیگر این پژوهش است.

شاهنامه فردوسی، حماسه ملی ایرانیان است و ریشه در ناخودآگاه جمعی و ملی این قوم دارد. این اثر ارزشمند را می توان از دیدگاه های مختلف از جمله روانکاوی یونگ تحلیل و بررسی کرد. کهن الگوها از مهم ترین موضوعات نظریه یونگ اند و پیر خرد یکی از رایج ترین آن هاست. این کهن الگو در داستان ها و رویاها همراه با یک قهرمان نمود می یابد و او را در رسیدن به تفرد و خودپرورانی یاری می دهد. پیر خرد در بسیاری از داستان های شاهنامه دیده می شود. کیومرث اولین پیر خرد شاهنامه است که راهنمایی های او هوشنگ را به شهریاری رساند و زال، نمونه برتر و پررنگ تر این کهن الگوست که آموزه هایش، یاریگر و نجات بخش رستم، قهرمان ملی شاهنامه و شهریارانی چون کی کاووس و نجات بخش ایران و ایرانیان است.