نقد ادبی
سال:1395 | دوره:9 | شماره:34 |تعداد مقالات:8

فرضیه سازی یکی از مراحل مهم تحقیق خوانده شده است، ولی به نظر می رسد در مطالعات ادبی نقش چندانی در فرایند تحقیق ندارد. در مقاله حاضر، با بررسی جایگاه و مفهوم فرضیه، به این سوال ها پاسخ داده شده است: مشکل فرضیه پردازی در مطالعات ادبی چیست؟ چه رابطه ای میان نظریه ادبی و فرضیه برقرار است؟ در چه شرایطی می توان نوعی از فرضیه را برای این مطالعات تصور کرد؟ به نظر می رسد عینی نبودن مسائل ادبی از مهم ترین عوامل ناکارآمدی فرضیه در این مطالعات است؛ همچنین، تفاوتی روش شناختی میان مفهوم نظریه ادبی و نظریه در روش های تجربی موجب شده تا فرضیه های ادبی فاقد ویژگی هایی همچون آزمون پذیری باشند. به عبارت دیگر، ابتنای پژوهش و نظریه ادبی بر خوانش متن، فرضیه پردازی را کاری بی فایده و گاه ناممکن کرده است. تکیه بر خوانش موجب می شود تا مطالعات ادبی با دوری از عینیت در پی یافته هایی ذهنی باشند که رد و پذیرش فرضیه را ناممکن می سازند. کارآمدی فرضیه در مطالعات تجربی ادبیات می تواند موید این ویژگی مهم باشد. در پایان نیز برای معرفی فرضیه هایی منطبق بر ویژگی های روش شناختی مطالعات ادبی پیشنهادهایی داده شده است.

بینامتنیت نظریه تطوریافته چندآوایی میخائیل باختین است که بر اساس آن، متون ادبی گذشته و حال، با همدیگر در گفت وگو هستند و هیچ متنی خودبسنده و تهی از متنهای پیش از خود نیست. ویژگی میان متنی در آثار هنری و متون ادبی باعث می شود تا استقلال این آثار به چالش گرفته و در مراتب بعد، مرزهای استقلال یافتگی شان از میان برداشته شود. پژوهش حاضر با تکیه بر این اندیشه، داستان کوتاه «میرزا یونس» از مجموعه داستان آینه و سه داستان دیگر سیروس شمیسا را کاویده است. نگارنده بر آن است که تزلزل و تعلیق مرزها میان متون ادبی، افزون بر آنکه نمودی از ویژگی دوران پسامدرنیستی است، هدفمند هم هست و در ساحت داستانی می تواند عنصری تحکیم بخش برای سویه هستی شناسانه فضای تخیلی باشد و از رهگذر آن، متن وارگی تاریخ / واقعیت تحقق می پذیرد. براین اساس، بینامتن های متعدد در یک متن می توانند بستری فراهم آورند که تجربه های زیسته و نازیسته به گونه ای درهم تنیده شوند که اساسا تشخیص حدود و ثغور آنها امری دشوار شود. نگارنده همچنین بر آن است که متون ادبی صرفا با متون مکتوب در گفت وگو نیستند؛ بلکه قلمرو معنایی واژه «متن» گستردگی بیشتری می یابد و سویه های جدیدی را دربرمی گیرد. کما اینکه در سایه ورود دانش های گوناگون و ژانرهای مختلف به ساحت داستانی، اکنون باید از مفهوم «میان ژانر» سخن به گفت و داستان را زیرشاخه این مفهوم قرار داد.

مدتی است که کاربست نظریه های فلسفی/ادبی در ایران معمول شده و پژوهش های فراوانی بر اساس این نظریه ها انتشار یافته است، گسترش چنین پژوهش هایی دلایل متعددی مانند پیروزی نظری طرف داران کاربست نظریه ها بر سنت گرایان و... دارد. هرچند نمی توان نوآوری برخی از این پژوهش ها را انکار کرد، چشم پوشیدن بر ضعف ها وکاستی های چنین پژوهش هایی نیز پسندیده نیست. مقاله حاضر با نقد و بررسی پژوهش های شالوده شکنانه (یکی از نظریه هایی که با اقبال پژوهشگران مواجه شده است) به برخی از این کاستی ها اشاره کرده است. ضعف و کاستی های پژوهش های شالوده شکنانه را (حداقل) می توان ذیل سه عنوان قرار داد: 1. لغزش در درک مفاهیم شالوده شکنی (برای نمونه برخی از تقابل های این پژوهش ها، تقابل های دریدایی و شالوده شکنانه نیستند و یا اینکه در برخی از آن ها به عناصر برون متنی همچون طبقه، تحصیلات و... توجه شده است؛ حال آنکه از نظر دریدا و شالوده شکنان چیزی بیرون از متن وجود ندارد) 2. تقلیل و ساده سازی مفاهیم دریدایی مانند تقلیل مفهوم راز به عرفان، 3. خلط شالوده شکنی با هرمنوتیک.

پیرنگ برخی از روایت ها به گونه ای خلاف عادت طرح ریزی شده است؛ به طوری که مجموع چند حالت متضاد و گاه متناقض همزمان ارائه می شود. فهم و معنادار کردن این نوع روایات بر اساس هستی شناسی کلاسیک که اکثر ما خوانندگان با آن خو گرفته ایم، ممکن نیست؛ بلکه نیازمند هستی شناسی دیگری همچون هستی شناسی کوانتومی است؛ زیرا در تفسیر «چندجهانی» مکانیک کوانتوم، به فعلیت رسیدن «همه احتمالات» و جمع شدن حالت های متضاد ممکن است. بنابراین، این مقاله یک پژوهش بینارشته ای است با هدف بررسی انواع روایات به اصطلاح «چندجهانی» بر اساس مبانی مطرح در مکانیک کوانتوم. در این جاستار، ارتباط میان مفهوم جهان های موازی در فیزیک و معنی شناسی روایت دارد؟ نتایج نشان می دهد روایات چندجهانی خواننده را به تفکر عمیق تر درباره ذات مکان، زمان، هویت، حافظه، به چالش کشیدن مرز میان امر واقعی و خیالی، و مسایلی از این دست فرا می خواند.

واژه مضمون از کلیدواژه های اصلی فن شعر فارسی در سبک هندی است. این واژه که از میانه قرن دهم به یک اصطلاح فنی در هنر شعر فارسی بدل شده است، مترادف «معنی، محتوا، مفهوم، منطوق، مقصود یا فحوا و لحن کلام» نیست. مساله این مقاله بازشناسی ماهیت مضمون به عنوان هنر سازه اصلی مکتب نازک خیالی (سبک هندی) است. مقاله می کوشد چیستی «مضمون» و سازوکار «مضمون بندی» را از دیدگاه شاعران و تذکره نویسان آن دوره بازشناسد. برای این منظور، نخستین کاربردهای مضمون در مقام اصطلاح فن شعر را از پایان قرن دهم تا پایان قرن دوازدهم رصد کرده و هشت ویژگی مضمون را از خلال سخن شاعران و منتقدان سبک هندی شناسایی و در نهایت تعریفی از مضمون بیان کرده است. همچنین، بر اساس سه فعل پر کاربرد مرتبط با مضمون (یافتن، بستن، رساندن)، سه فرایند مضمون آفرینی در سبک هندی را از هم متمایز ساخته است. و از روند رو به پیچیدگی صناعت مضمون از صائب تبریزی تا ناصر علی سرهندی در پایان قرن دوازدهم گفته است.

داستان عاشقانه یکی از انواع ادبی دیرینه و پرطرف دار ادب فارسی است. هدف این مقاله بازشناخت این نوع ادبی کهن و محبوب است. برای این منظور، از ریخت شناسی که یکی از ابزارهای دانش گونه شناسی در شناخت انواع ادبی روایی است، بهره گرفته شده است. در این مقاله با ریخت شناسی 22 منظومه عاشقانه، به عنوان شکل غالب و مقبول داستان عاشقانه در ادبیات فارسی، به شناسایی خویشکاری ها، شخصیت ها، الگوی روایی، و طبقه بندی داستان های عاشقانه پرداخته شده و در پایان داستان عاشقانه به مثابه گونه ادبی فارسی، روایتی دارای یک صحنه آغازین و 22 خویشکاری دانسته شده که پنج شخصیت اصلی در آن ایفای نقش می کنند و از یک الگوی- تقریبا- واحد روایی پیروی می کنند. این گونه ادبی با توجه به دو معیار حضور/ عدم حضور خویشکاری «رفع مانع» و شیوه پایان بندی (فرایند خویشکاری های پایانی)، دارای سه الگوی روایی فرعی یا سه زیرگونه داستان عاشقانه مادی، داستان عاشقانه معنوی و داستان عاشقانه مادی- معنوی است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.