نقد ادبی
سال:1388 | دوره:2 | شماره:7 |تعداد مقالات:11

تکثر و تعدد فرم نقیضه در آثار ادبی و هنری (اعم از نقاشی، فیلم، نمایش نامه، معماری و موسیقی) حاکی از آن است که به فرم غالب زمانه ما تبدیل شده است؛ به گونه ای که برخی آن را در حد کلیشه می بینند. کتاب نظریه نقیضه: آموزه هایی از شکل های هنری قرن بیست از منابع نظری مهمی است که خوانندگان و منتقدان را در درک نقیضه یاری می کند و ابزار نظری لازم را برای نقد و بررسی آثار نقیضه ای فراهم می آورد.کتاب نام برده نوشته لیندا هاچن، استاد ادبیات انگلیسی دانشگاه تورنتو است که ترجمه فارسی آن به تازگی پایان یافته و آماده انتشار است. این کتاب شش فصل دارد: مقدمه؛ تعریف نقیضه؛ دامنه کاربرد نقیضه؛ تناقض نقیضه؛ رمزگذاری و رمزگشایی: رمزهای مشترک نقیضه؛ نتیجه: جهان، متن نقیضه ای، و نظریه پرداز.

فصلنامه نقد ادبی از بهار سال 1387 با هدف فراهم کردن فضایی برای عرضه دیدگاه ها و روش های نو در نقد ادبی منتشر می شود. خط مشی و هدف بنیادین فصلنامه بر حمایت از تفکر انتقادی و انتشار مطالعات ادبی با رویکردهای نقادانه متمرکز است. بنابر این، تاکید بر آن است تا مقاله هایی در اولویت انتشار قرار گیرد که در گسترش تفکر انتقادی در دو زمینه نظریه ادبی و نقد عملی کارآمد باشد؛ زمینه های تفکر نظری و تاملات تئوریک را در پژوهش های ادبی فارسی تدارک ببیند؛ راهی برای کاربست نظریه ها و روش های نقد در ادبیات وطنی بگشاید؛ خوانندگان را به شناخت قابلیت های نظریه پردازی در ادبیات وطنی رهنمون گردد و میان نظریه های جهانی نقد ادبی و ادبیات فارسی پیوندی برقرار کند. به یقین، دست یابی به این اهداف با انتشار نوشته هایی ممکن خواهد بود که دربردارنده محتوا و روشی از این دست باشند.

در شماره شش این فصلنامه مقاله ای به قلم آقای داوود عمارتی مقدم در نقد ترجمه این جانب از کتاب فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی منتشر شد. نگارنده سپاسگزار این منتقد است و دغدغه او را مستحق پاسخ می داند. در عین حال، برخی از استدلال های آن مقاله نیاز به اصلاح دارد. مقاله نام برده از واژه های مطلق مانند «کاستی های چشمگیر» و «ابرامز قادر نیست» استفاده می کند. اما به نحو تناقض آمیزی، استدلال ها، ترجمه این کتاب را از انتقادات مبرا می کند. به این دلایل مضاعف که پاره ای پیشنهاد ها سلیقه ای است و پاره ای به نگاه گسترده تری به ماهیت فرهنگ نویسی و ترجمه نیاز دارد.

این مقاله به بررسی رمان شازده احتجاب اثر هوشنگ گلشیری برمبنای نظریات یونگ می پردازد. در این پژوهش دیدگاه هایی که یونگ بعد از فروید وارد حوزه روان شناسی کرد، مورد بررسی قرار می گیرد و رد بینش های کهن الگویی او در رمان شازده احتجاب پی گرفته می شود. کهن الگوهایی که وی به آن ها پرداخته است در چهار دسته شخصیت ها (زن کهن الگویی، پیر خردمند، قهرمان)، موقعیت (سفر، جست و جو، عشق ناتمام، حرکت از ندانستگی به دانایی و از معصومیت به تجربه) و نمادهای کهن الگویی (آب، آتش، صحرا، رنگ ها و اعداد) و کهن الگوهای فردیت یابی (سایه، نقاب و آنیما و آنیموس) می گنجد. علاوه بر این، انواع شخصیت (درونگرا و برونگرا) از منظر او بحث می شود. نتایج این تحقیق نشان می دهد رمان شازده احتجاب سرشار از کهن الگوهاست و در کل، بر پایه نظریات یونگ قابل تحلیل است. از کهن الگوهای مهم این رمان می توان به اسطوره زن ازلی در فخر النسا، کهن الگوی شر و اهریمن در پدر بزرگ، کهن الگوی پیر خردمند در حکیم ابونواس اشاره کرد. اجداد شازده سایه های شخصیتی شازده هستند. پدر شازده شخصیتی است که فرآیند فردگرایی را برای دست یابی به خویشتن طی می کند. خود شازده هم قهرمانی است که کهن الگوی سفر را در پیش می گیرد و منهای ویژ گی های قهرمانی است.

در بین نمایش نامه نویسان، فیلم نامه نویسان و کارگردانان معاصر دنیا و به ویژه آمریکا، نام دیوید ممت بی تردید در زمره بهترین و مشهورترین آنان قرار می گیرد. این مقاله به تحلیل و بررسی نمایش نامه گلنگری گلن راس، معروف ترین اثر ممت و برنده جایزه پولیتزر، می پردازد. اسلوب و رویکرد ادبی به کار گرفته شده در این مقاله، تاریخگرایی نوین و تمرکز بر نظریات میشل فوکو است. در تحلیل مباحث درونی نمایش نامه، به بررسی ردپای نظام سرمایه داری آمریکا و چگونگی اعمال قدرت این نظام بر قشرهای مختلف جامعه خواهیم پرداخت. همچنین بر نقش قدرت و گفتمان غالبی که در اختیار صاحبان قدرت در هر نهاد قرار دارد، تأمل خواهیم کرد. از سوی دیگر، جایگاه جنسیت و ریشه یابی مفهوم آن و گفتمان رایج مربوط به اعتقاد و گرایش دیوید ممت در این باره تشریح می شود. به علاوه، بررسی دلایل عدم حضور زن در این نمایش نامه به عنوان شخصیتی موثر و پررنگ، تحلیل ارتباط مستقیم قدرت و جنسیت و چگونگی آشکار شدن این ارتباط در درگیری ها و کنش و واکنش های اجتماعی و شغلی، هدف دیگر این مقاله است. سرانجام، کاربرد و نحوه استفاده دیوید ممت از زبان در مقام ابزاری جهت بسط و نمایش هنرمندانه موارد یادشده توضیح داده می شود.

این مقاله همبستگی میان بازنمایی وجوه مختلف گفتار و اندیشه را در متون روایی بررسی، و بر سخن غیرمستقیم آزاد تاکید می کند. پس از اشاره به بازنمایی گفتار و اندیشه از نظر ژنت، در بخش میانی مقاله، به وجوه رنگارنگ گفتار و اندیشه از محاکاتی ترین تا خودگوترین حالت اشاره، و همبستگی میان این وجوه در پرتو آرا و نظریات صاحب نظران بررسی می شود. در ادامه از میان این وجوه، بر سخن غیرمستقیم آزاد تمرکز می شود و آرای نظریه پردازان از بالی تا چتمن، تولان و سرانجام مک هیل با اشاره به نمونه های داستانی مرور می شود. در پایان، این نتیجه به دست می آید که وجوه اندیشه و گفتار، سخنان و افکار اشخاص داستانی و نیز راوی را بازتاب می دهد و سخن غیرمستقیم آزاد به سبب ماهیت دوپهلوی خود، به ابهام هنری و نیز کنایه دامن می زند.

لودویگ ویتگنشتاین - فیلسوف پرآوازه قرن بیستم – که توانست دو فلسفه متفاوت و حتی متضاد از خویش به جای بگذارد، در فلسفه نخست خویش معتقد است اثر هنری شیئی است که از وجهی ابدی و نه از دریچه نگاه معمول و هرروزه بدان نگریسته می شود. شکلوفسکی، منتقد و نظریه پرداز ادبی، نیز هنر را راهی برای «آشنازدایی» از اشیا و «ناآشنا» نمودن امور آشنا می دانست. میان این دو دیدگاه درباره هنر و اثر هنری، نسبت و تشابهی محسوس وجود دارد. ویتگنشتاین و شکلوفسکی به هنر به عنوان فرصت و مجالی می نگرند که به مخاطب اجازه می دهد نوع دیگری از ادراک و مشاهده را تجربه کنند: ادراک اشیا به صورت فی نفسه و خارج از زمینه معمول آن ها. هنر باعث می شود شی از بافت روزمره آن جدا شود و در وجه دیگری مقابل نگرنده قرار گیرد. همان طور که شکلوفسکی اظهار می کند کار هنر آن است که از راه های متفاوت بکوشد اشیا را از «خودکاری ادراک» رها سازد؛ از سوی دیگر نیز، اشیا از منظر شیوه عادی نگریستن تقریبا اصلا دیده نمی شوند یا به تعبیر شکلوفسکی «هیچ به حساب می آیند». در این نوشتار می کوشم نشان دهم دیدگاه های اولیه ویتگنشتاین در باب زیبایی شناسی در هماهنگی با نظریه فرمالیستی شکلوفسکی در باب هنر است.

در میان رویکردهای گوناگون نقد و بررسی آثار ادبی که از ابتدای قرن بیستم شکل گرفت، نقد روانکاوانه آثار هنری و تحلیل متون ادبی از منظر روان شناسی از ویژگی خاصی برخوردار است. فروید به عنوان بنیان گذار روانکاوی توانست با توجه به دریافت های جدید و نوآورانه خویش از روان انسان و کشف ابعاد جدیدی از وجود آدمی، قرائت تازه ای را از متون ادبی و اساطیری و آثار هنری به مخاطبان خود ارایه دهد. توجه وی به تحلیل روانی مولف از خلال اثرش، بزرگ ترین دستاورد او در این زمینه بود. پس از وی نقد روانکاوانه دستخوش تحولات گوناگونی شد که یونگ، آدلر، ارنست جونز، اریک اریکسون از فعالان در زمینه تحول و پرورش این روش نقد بودند. در جریان این تحولات، یکی از برجسته ترین روش های تحلیل آثار ادبی، نقد و تحلیل شخصیت های اثر ادبی از منظر روان شناسی است که توسط شاگردان فروید به ویژه ارنست جونز پیگیری، و به عنوان یکی از برجسته ترین رویکردهای نقد روانکاوانه کلاسیک مطرح شد. این روش به دلیل پویایی و ساختارمندی، امروزه نیز به صورت رویکردی برجسته و مطرح در نقد روانکاوانه مدرن از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این تحقیق سعی شده است شخصیت زال در شاهنامه از نگاه روان شناسی مورد نقد و بررسی قرار گیرد و ویژگی روانی این شخصیت در چارچوب نظریه عقده حقارت و برتری جویی آلفرد آدلر تحلیل و بررسی شود.

زمان مفهومی انتزاعی است و همواره از طریق چیزی ملموس و عینی درک می شود. در نظریه معاصرِ استعاره که بنیانی شناختی دارد، به استعاره هایی مانند «زمان به مثابه مکان یا فضایی محصور» و «زمان به مثابه شی» اشاره شده است. در این استعاره ها چگونگی ارتباط زمان و ناظر هم بررسی شده؛ به گونه ای که دو تقسیم بندی «زمان متحرک و ناظر ثابت» و «زمان ثابت و ناظر متحرک» مورد توجه قرار گرفته است. از سوی دیگر، میزان قراردادی یا نو بودن یک استعاره نیز همواره مورد توجه شناختی هاست. در این پژوهش ابتدا تلاش شده است استعاره های زمان در شعر فروغ فرخزاد مشخص شود. شواهد نشان دهنده آن است که این استعاره ها به همان صورتی که در گفتارِ روزمره فارسی زبانان وجود دارد، در شعر فروغ نیز یافت می شود. در گام بعدی، قراردادی یا نو بودن این استعاره ها بررسی و این نتیجه حاصل شده است که در سه دفتر آغازین فروغ، یعنی دیوار، اسیر و عصیان استعاره های قراردادی بیشتر به چشم می خورد؛ اما در دو دفتر پایانی او، تولدی دیگر و ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد، استعاره های قراردادی زمان بسط می یابند و با ویژگی های جدیدی همراه می شوند و یا حتی استعاره هایی کاملا نو خلق می شوند.

هدف این مقاله، نشان دادن نگاه تاویلی سهروردی به روایات، عناصر و مولفه های اثر حماسی بزرگ ایران یعنی شاهنامه فردوسی است. مقاله به دو بخش تقسیم می شود: در بخش نخست بنیان های متفاوت تاویل در نزد فردوسی و سهروردی بررسی می شود. در این بخش همچنین نشان داده می شود که اسطوره و حماسه چگونه در اندیشه فردوسی و در پرتو اصول و قواعدی که او برای فهم و تاویل آن ها به دست می دهد، به مثابه اموری معقول و خردپذیر جلوه می کنند؛ حال آنکه در نزد سهرودی آنچه مهم است نه به دست دادن تفسیر و تبیینی معقول از حماسه و اسطوره، بلکه فهم آن ها به مثابه رمزها و نمادهایی است که در پرتو نوعی تجربه زیسته عرفانی و باطنی فهم و تفسیر می شوند. در بخش دوم هم با واشکافی تحلیلی عناصر حماسی و اسطوره ای شاهنامه - که در رسایل عرفانی سهروردی به رمزهای عرفانی و گنوسی بدل می شوند - دگردیسی اسطوره و حماسه به عرفان یا گذر از حماسه تاریخی - ملی به حماسه معنوی مورد تامل و مداقه قرار می گیرد.