پژوهش نامه ادبیات تعلیمی (پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی)
سال:1393 | دوره:6 | شماره:23 |تعداد مقالات:7

رنگ سیاه از جمله رنگ های پیشینه داری است که تاکنون فقط به استخراج جلوه های گوناگون آن در اساطیر، ادیان و متون عرفانی پرداخته شده و به محتوا و رسالت تعلیمی- عرفانی آن در سبک های شعری مختلف پرداخته نشده است. بر همین بنا، در این پژوهش ارزش وجایگاه این رنگ در شاخه های ادبیات تعلیمی، تمثیلی و فولکلور با شیوه آماری تحلیلی در دو سبک اول شعر فارسی (خراسانی و عراقی) بررسی شده است. در دیوان شاعران سبک خراسانی، این رنگ برای توصیفات ساده، طبیعی و تشبیهات حسی به کار گرفته شده اما به محض تغییر نگرش ها در سبک عراقی، به ویژه در منظومه های عرفانی تعلیمی و اخلاقی مانند مثنوی، دیوان حافظ و بوستان، رنگ مذکور با زبان استعاره و مجاز برای آموزش و ارشاد مخاطب و تنبیه و تمثیل به کار رفته است.

شعر تعلیمی، پیشینه ای کهن در ادب فارسی دارد و شعر آیینی را یکی از گونه های آن است. این قسم از شعر در دهه های اخیر از رونق بیشتری برخوردار بوده است و آن را در میراث ادبی گذشته فارسی با عنوان هایی همچون ادبیات دینی، ادبیات مذهبی، ادبیات مناسبتی و مانند این ها می شناسیم. این مقاله می کوشد تا تعریف شعر آیینی، ویژگی های چشمگیر این نوع شعر، درون مایه شعر آیینی از دیدگاه تعلیمی و اندیشه های تعلیمی در انواع شعر آیینی را مورد بحث و بررسی قرار دهد و طیف گسترده حضور این قسم از شعر را که در برگیرنده سروده های توحیدی، مدح و منقبت مذهبی و سوگ سروده های مذهبی در ادب فارسی است نشان دهد و از دریچه ادبیات تعلیمی به بررسی این گونه سروده ها بپردازد.

در تاریخ ادبیات فارسی، پاره ای از نوشته ها با نام عمومی «مجالس» شناخته می شوند. مجالس از نظر نوع شناسی ادبی در رده ادبیات تعلیمی جای می گیرد و از فروع آن به شمار می رود. از مهم ترین سرچشمه های مجلس گویی یا خطابه منبری (oratory)، تعلیمات و ارشادات قرآن کریم و نهج البلاغه است. موضوع مجالس، غالبا وعظ و تذکیر است و با مفاهیمی همچون خطابه، تبلیغ، تعلیم، نصیحت، ارشاد، تذکیر و پند و اندرز در هم می آمیزد و گاه یکجا و با ارزش یکسان به کار می رود. در این نوع ادبی، سخنور با بیان هنجارهای اخلاقی و نشان دادن ناهنجاری ها برای اصلاح اندیشه و رفتار جامعه گام برمی دارد. مجالس وعظی صوفیه به دو شکل عام (منبری) و خاص (خانقاهی) تشکیل می یافته و هر یک شرایط و آداب ویژه ای داشته است.مجلس گویی عام، بلاغتی خاص، جدای از بلاغت ادبی می طلبد و به «بلاغت منبری» معروف است که دارای ساختار، ویژگی ها و عناصری مشخص است. در این جستار، به روش توصیفی- تحلیلی سیر تطور این موضوع از آغاز تا پایان عصر صفوی مورد بررسی واقع شده است.

مدح و ستایش یکی از گونه های مهم ادب غنایی است که بخش عظیمی از اولین نمونه های شعر فارسی تا پایان قرن ششم را در برگرفته و تا کنون تحقیقات متعددی درباره آن انجام شده است اما محققان معاصر همواره با دیدگاه نقد اخلاقی بدان نگریسته اند و بسیاری جنبه های اجتماعی و ادبی آن مغفول مانده است. در این پژوهش سعی بر آن است که با در نظر گرفتن ویژگی های رهبر «مدینه فاضله» در دیدگاه ابونصر فارابی به عنوان الگویی در فرهنگ اسلامی و مقایسه آن با صفات ممدوح در اشعار مدحی جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی، نشان داده شود که جمال الدین در مدایحش به توصیف حاکم آرمانی خویش پرداخته است و به عبارت دیگر، ممدوح را نه آن گونه که هست بلکه آن گونه که باید باشد، به تصویر کشیده است.هشت خصوصیت حکمت، عدالت، برتری ذاتی نسبت به دیگران، حاکمیت مطلق، خوش سخنی، دوری از آز، عزم راسخ و جنگاوری، میان رهبر آرمانشهر فارابی و ممدوح وصف شده در اشعار مدحی جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی مشترک است و نشانه های دیگری از جمله عدم تطبیق حاکم وصف شده با واقعیت های تاریخی می تواند آرمانی بودن ممدوح جمال الدین نظریه را قوت بخشد.

بررسی و مطالعه نظام مند ویژگی های شعری نویسنده، شاعر و هنرمند از جمله راه های دقیق و علمی است که ما را به دنیای آن ها نزدیک می کند. رودکی، پدر شعر کهن فارسی و بزرگ ترین شاعر دوره سامانی است. با این که از اشعار بی شمار او کمتر از هزار بیت به ما رسیده اما همین مقدار شعر باقی مانده نشان می دهد شعر او گنجینه ای از اندیشه، فکر، پند و حکمت است. شیخ اجل سعدی شیرازی نیز با زبانی بسیار برجسته، سخنان خود را به مضامین حکیمانه می آراید. نگارندگان این نوشتار به بررسی اجمالی اندیشه های حکیمانه مشترک این دو شاعر بزرگ در محورهای ناپایداری دنیا، غنیمت شمردن حال، ناگزیری از مرگ، مکافات عمل و... پرداخته اند. از این رو مبحث اصلی نوشتار حاضر، مضامین حکمی مشترک رودکی و سعدی است که به رغم وجود نمونه های قابل توجه، گویا تاکنون مغفول واقع شده است.

مساله اخلاق مقوله ای است که از دیرباز در جوامع متمدن، دغدغه خاطر بزرگان فلسفه و ادب و مصلحان اجتماعی بوده است. سعدی نیز به عنوان ادیب و مصلحی اجتماعی، در آثار خود بر این مساله مهم تاکید و به ترویج محاسن اخلاقی اهتمام می ورزد. وی در تعلیم آموزه های اخلاقی، پس از تعالیم اسلام، به گفتار فیلسوفان هم توجه داشته است. فلاسفه یونان قدیم، به اخلاق عنایتی ویژه داشته و نظریات ارزنده ای در این زمینه عرضه کرده اند. فیلسوفان مسلمان در آثار خود برخی از این اندیشه ها را نقل نموده اند و از طریق آثار آنان، این آرا به آثار ادبی راه یافت است. سعدی بیش تر به واسطه نوشته های ابن مسکویه و ابوالحسن عامری و نه به طور مستقیم، با افکار یونانیان آشنا شده و آن ها را در آثار تعلیمی خود بازتابانده است. در این مقاله، سعی بر آن است تاثیر حکیمان یونان بر سعدی، با توجه به مشابهت گفتار آنان با یکدیگر نموده شود. بنابر این پرسش اصلی مقاله این است که سعدی در چه مواردی تحت تاثیر اندیشه های حکیمان یونان بوده است؟این پژوهش به دو بخش اصلی فضایل اخلاقی و رذایل اخلاقی تقسیم می شود. در مبحث فضایل اخلاقی، علم و حکمت، تحمل و فروتنی دانایان، شجاعت و ظلم ستیزی، بلندنظری، فضل و توانگری و دوستی و اتحاد از نظر سعدی و حکمای یونان بررسی می گردد؛ در بخش رذایل اخلاقی، به مباحثی چون خبث طینت، سخن چینی و دروغ از نظر حکیمان و سعدی پرداخته می شود.

نماد پردازی در ادبیات کودک و نوجوان از اهمیت ویژه ای برخوردار است و سبب می شود تا بسیاری از مفاهیم اخلاقی و فرهنگی به آسانی و غیر مستقیم به کودکان انتقال یابد. در این جستار به شیوه توصیفی و تحلیلی، به طبقه بندی، ارزیابی کمی و بررسی انواع نمادهای به کار رفته در 9 داستان آموزشی و تربیتی کودک در دهه هشتاد پرداخته می شود. ابتدا این آثار بازخوانی، خلاصه نویسی و به لحاظ نوع داستانی و موضوعی و کاربرد نمادین طبقه بندی شده، سپس انواع نمادها استخراج، تقسیم بندی و بسامد مضامین آن ها تحلیل و بررسی شده است. از 64 نماد بررسی شده، نماد واژه ای با فراوانی 54 و نماد شخصی با فراوانی 64 و نماد انسانی (مثبت) با فراوانی 25 بیشتر استفاده شده است. در داستان های یاد شده، علاوه بر کاربرد نمادهای تقویت حس اعتماد به نفس و شناخت استعدادها و آموزش مسائل دینی، نمادهای مفهومی حرکت، تغییر، تقویت هوش و دانایی، به ویژه در داستان «چه کسی پنیرم را برداشت؟» با بسامد 100 و نمادهای شناخت ویژگی های شخصیتی، تمرین شکوفایی توانایی ها، اراده و پشتکار، به ویژه در داستان های «راز موجود عجیب» با بسامد 65 و «ترس بد است» با بسامد 60 بیشتر مورد توجه قرار گرفته اند.