پژوهش نامه ادبیات تعلیمی (پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی)
سال:1390 | دوره:3 | شماره:9 |تعداد مقالات:10

بلخ در زمان ناصر خسرو از جمله مراکز اندیشه های عقلی و فلسفی محسوب می شد که افرادی نظیر ابوزید بلخی (حافظ خراسانی)، کعبی بلخی و شهید بلخی را در خود پرورش داده بود. ناصر خسرو در این محیط و در زمانی می زیست که فلسفه و دین در برابر هم قرار گرفته بود. او علیرغم آشنایی با فلسفه، در نتیجه تعالیم داعیان اسماعیلی، متمایل به نوعی کلام بود. نزاع و کشمکش میان اهل دین و اهل فلسفه، ناصرخسرو را بسیار دلتنگ می کرد. بنابراین او می کوشید مشکلات دینی و معضلات فلسفی را با هم تلفیق کند و با هر گروه، با زبان و اصطلاحات خاص آنها سخن گوید. او در برابر اهل دین به آیات قرآن و اخبار رسول، صلی اله علیه و آله و سلم، تملک می جست و در برابر فلاسفه از برهان های عقلی و مقدمات منطقی استفاده می کرد. در این مقاله برخی از اصطلاحات فلسفی موجود در دیوان او بررسی می شود، البته فلسفه در مفهوم عام آن که شامل منطق و کلام هم می شود مورد نظر بوده است.

سخن سرای گنجه نه تنها در حوزه ترکیب سازی، تصویرگری، مضمون آفرینی و سرودن داستان های بزمی و عاشقانه سرمشق گویندگان زبان فارسی است، بلکه در ذکر بعضی از موضوعات دیگر از جمله واقعه معراج پیامبر اکرم، صلی اله علیه و آله و سلم، نیز گوی سبقت از دیگران ربوده و سلسله جنبان و پیشوای سخنوران دیگر محسوب می شود، تا آنجا که اغلب شاعران پس از او نیز به تقلید از وی این موضوع را در شعر خویش منعکس کرده اند. این چابک سوار عرصه شعر فارسی در خلال منظومه های پنجگانه خویش اشعاری بسیار دلنشین، هنرمندانه و توام با خلاقیت در مورد این سفر آسمانی پیامبر، صلی اله علیه و آله و سلم، سروده است. در این نوشتار سعی می شود تا با بررسی و تحلیل موضوعی این معراج نامه ها مهم ترین مسایل مطرح شده در مورد این معجزه شگفت انگیز پیامبر اکرم، صلی اله علیه و آله و سلم، از دیدگاه نظامی گنجوی بیان شود.

مدح و ستایش از اغراض اصلی شعر فارسی است. این نوع ادبی در مسیر تکامل خود از گذشته های دور تا امروز تاثیری پر رنگ بر صفحه شعر شاعران داشته است. مسعود سعد سلمان، شاعر بزرگ قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری، اگرچه عمده شهرتش به سبب سرودن حبسیه است اما قسمت اعظم دیوانش به قصاید مدحی اختصاص دارد. او در اشعار مدحی خود به ستایش صاحبان قدرت و شاعران معاصر خویش پرداخته و با معیارهای خاص خود آنها را یا به دلیل فضایل واقعی ستوده و یا با هدف ترغیب به فضایل و نهی از رذایل مورد ستایش قرار داده است.این مقاله سعی دارد با آوردن مقدماتی در موضوع مدح و تبیین زمینه تاریخی و ادبی عصر شاعر به ارایه توضیح و تفسیر اشعار مدحی مسعود سعد بپردازد. به امید آن که گوشه ای از کلیت هنری این گونه اشعار روشن شود.

نقد فرمالیستی به رویکردی از نقد اطلاق می شود که بین سال های 1915 تا 1930 در روسیه جریان یافت. این حوزه نقد ادبی، ادبیات را از دیدگاه زبان شناسی بررسی می کند و اثر ادبی را یک مساله صرفا زبانی می داند و فرم و شکل اثر را مبنای تحلیل زیبایی شناسی و راه رسیدن به معنای نهفته در اثر ادبی در نظر می گیرد، در حقیقت شکل اثر ادبی را آفریننده معنا و مفهوم تلقی می کند.از جمله نظریه پردازان این رهیافت ادبی می توان از «رومن یاکوبسن»، «بوریس آخنبام» و «ویکتور شکلوفسکی» نام برد که از اعضای انجمن زبان شناسی در آن دوران بودند.در این جستار سعی بر آن است که سه غزل از سنایی بر پایه این رهیافت و با تاکید بر دیدگاه های «موریس گرامون» و «رومن یاکوبسن» بررسی شود و نشان داده شود که می توان به جنبه هایی از معانی نهفته در یک اثر ادبی، جدا از ساختارهای جامعه نویسنده و همچنین مسایل تاریخی و حتی روانشناسی شخصیت او دست یافت.

طالب آملی یکی از برجسته ترین شاعران طرز تازه است که در میانه دو جریان اصلی سبک هندی قرار دارد. هنجارگریزی های ابهام آفرین شعر طالب را باید سرآغاز شکل گیری طرز خیال دانست. از آنجا که غالب ابهامات شعری سبک هندی حاصل دست کاری های زبانی و هنجارگریزی های معنایی است که از رهگذر تلاش در کشف روابط تازه و «نازک ادایی» حاصل می شود، با ابهامات شعری شاعرانی چون حافظ و مولانا رابطه عکس دارد، چرا که ابهامات شعری این شاعران بیشتر به خاطر فضای شعری و عظمت و بیکرانگی معنایی است که از آن سخن می گویند. در این مقاله در صدد برآمدیم تا با تاکید بر عامل ادبی، عوامل تکنیکی ابهام آفرین شعر طالب را بررسی کنیم.

اگرچه همه داستان ها با گسترش طرح و شاخ و برگ بخشیدن به آن خلق می شوند، لیکن نحوه به کارگیری پیرنگ آنها با توجه به گروه سنی خوانندگان آن متفاوت است. نویسنده ای که سر و کارش با کودکان می افتد، بالاجبار، برای ارتباط با مخاطبان خویش زبان کودکی می گشاید و آن که برای گروه های سنی بزرگ تر می نویسد، پیرنگ داستان خویش را نیز بر اساس نیازهای سنی همان گروه به کار می گیرد. در این نوشتار سعی شده است نحوه استفاده از پیرنگ داستان هایی که برای کودکان آفریده می شود با نحوه به کارگیری داستان هایی که برای بزرگسالان پی افکنده می شوند مورد مقایسه قرار گیرد.

نسخه های خطی در واقع سرمایه فرهنگی و گنجینه تاریخ تمدن هر جامعه ای است و بی مدد شناخت آن ها نمی توان از آرا، عقاید و به طور کلی تاریخ فرهنگ گذشتگان شناختی حاصل کرد. بدیهی است این آثار مکتوب در هر زبانی و در میان هر جامعه و نسلی نمی تواند از خطر دیگرگونی به دور بماند. علل تصرف و تغییر در صورت و معنای نگاشته ها جنبه های گوناگونی دارد. از جمله این علل سهو و تساهل کاتبان و نساخ در کتابت نسخه های خطی است. این تصرف های سهوآمیز نسخه نویسان، گاه بر اثر خستگی و خطای چشم و گاه در اثر خطای ذهنی کاتب روی می داده است. نوعی از این تصرفات سهوآمیز که به وفور در نسخه های خطی دواوین شعرا در دوره های مختلف مشهود است، خلط و به هم آمیزی ابیات و در نتیجه حذف و افتادگی مصراع و یا مصاریعی از ابیات است.نگارنده بر آن است تا در این مقاله به نمونه های گوناگون این نوع تصرفات در نسخه های خطی بپردازد و علت و یا علل به وجود آمدن آن ها را با ارایه نمونه های مختلف، که در دیوان های چاپی برخی از شاعران مورد توجه واقع نشده و در نتیجه آن، ابیات به صورت مبهم و ناقص ضبط شده است را مورد نقد و بررسی قرار دهد.

سعدی شاعری استدلال گراست. ابیات او در غزل، به عبارت ها و گزاره های منطقی چنان نزدیک می شود که در عین مخیل بودن، بسیار استوار به چشم می آید. یکی از راه های خلق تصاویر هنری و ایجاد زمینه های منطقی و قابل درک، در غزل، اسلوب معادله است که سعدی با شناخت مناسبی که از ظرفیت های این شگرد ادبی داشته، شعر خود را به کمک آن هنری تر و استدلالی تر کرده است. اسلوب معادله از فروع بحث تشبیه است که با درآمیختن به تمثیل، شعر را به ساحت های تصویری روشن و قابل درک رهنمون می سازد، از تجربه های همگانی می گوید و هیات های ذهنی شاعر را به هیات های بیرونی در جهان ما پیوند می زند. در غزل سعدی با شناخت از امکانات تشبیه تمثیل و زیر مجموعه فنی آن، اسلوب معادله، این شگرد، گاه در قالب تک بیت ها و در مواردی در قالب دو بیت ساخته شده است. سعدی با درک درست از ایجاز، مصراع های محسوسی را که در اسلوب معادله به کار گرفته از زمینه های حیات اجتماعی ایرانیان برگزیده تا نشانه های شعری اش روشن باشد و مدلول های تجربه شده ای را به صورت فشرده در قالب تک بیت ها، برای مخاطب فارسی زبان پیش چشم بگسترد. این عمل باعث می شود که غزل علاوه بر مخیل شدن، منطقی و هندسی هم بشود و سعدی با آگاهی از زوایای روح و روان مخاطب خود، با استفاده از اسلوب معادله، غزل را در بستری از تصاویر آشنا، حکمت های عامیانه، تجربیات ملموس انسانی، متل ها و مثل های عامیانه، داستان ها، اساطیر دینی و غیر دینی، با حال و هوایی از پیام های عارفانه و عاشقانه، در هم می تند.