ادبیات تطبیقی
سال:1390 | دوره:2 | شماره:4 |تعداد مقالات:26

در میان گونه های متفاوت ادبی، عشقنامه ها از جذابیت و گیرایی خاصی برخوردارند. لطیف ترین اشعار موجود در پهنه ادبیات جهان متعلق به این نوع ادبی است؛ پس اغراق نیست اگر آن را دلنشین ترین نوع بدانیم. شاعران خوش قریحه ای چون فخرالدین اسعدگرگانی، نظامی، جامی و... در این عرصه هنرنمایی کرده و آثار پاینده ای چون خسرو و شیرین، ویس و رامین و یوسف و زلیخا از خویش به یادگار گذاشته اند. این مقاله با استناد به تفاسیر فارسی و عربی به بررسی بازتاب مضامین داستان یوسف و زلیخا در آثار برخی از بزرگان ادب فارسی و عربی می پردازد و سعی دارد تا گوشه ای از این تاثیرپذیری را بر اساس سوره مبارکه یوسف به نمایش بگذارد.

اگرچه ردپای شرق و اندیشه شرقی نزد ولتر به وضوح مشخص است، اما در برخورد با «شرق گرایی» این نویسنده و فیلسوف بزرگ «عصر روشنگری» فرانسه، همواره می بایست جانب احتیاط را نگاه داشت و تلاش نمود تا با پرهیز از کلی نگری به ارجاعات شرقی آثار او، اندک اندک به انگیزه این نویسنده از توسل به چنین ارجاعاتی نزدیکتر شد. برای رسیدن به این مقصود خود را ملزم می دانیم که در بحث حاضر به سوالاتی از قبیل: آیا «شرق» تنها چهارچوب وقوع حوادث در آثار روایی ولتر است و یا «غیربوم گرایی» او فراتر از مرزهای این سرزمین می رود؟ آیا آثار روایی و غیرروایی نویسنده به همان اندازه که به تفکر شرقی از طریق آموزه های علمای مشرق زمین مانند زرتشت و سعدی معطوف است، به دیگر ابعاد حیات شرقیان، آنچنانکه زندگی روزمره آنان بدان ها آمیخته است، نیز توجه دارد؟ آیا حتی در مورد تاثیرپذیری او از تفکر شرقی، این امر به طور همه جانبه و در تمامی ابعاد آن صورت پذیرفته و یا بخش هایی از آن که با اندیشه فلسفی او همخوانی بیشتری دارد، مدنظر واقع شده است؟... پاسخ دهیم.

آسیای مرکزی در درازنای پیدایش هسته های تمدنی در آن، یکی از حوزه های مهم فرهنگی ایران بوده است. مردم این منطقه از طریق زبان فارسی به دنیای دانش پا می گذاشتند؛ به گونه ای که تمام اهل فرهنگ این منطقه با این زبان و ادبیات آشنا بودند. از قرن نهم هجری قمری بدین سو، ترجمه آثار شاعران و نویسندگان ایران در این منطقه در کنار زبان اصلی در تربیت معنوی مردم نقش مهمی ایفا کرده است. یکی از کسانی که با ترجمه آثار ادیبان بزرگ ایران، حضور فرهنگی ایران را در این منطقه بیشتر و ماندگارتر کرده، امیرعلیشیر نوایی (تولد 844ق/1441م– فوت 906ق/1501م) است. در این نوشتار برای نخستین بار، با استفاده از دستاورد مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی، با استناد به آثار اصیل، مجعول و ترجمه شده عطار نیشابوری (537؟-627؟ق) در ازبکستان (نسخه های خطی، چاپ سنگی و چاپی)، میزان تاثیر این شاعر، در شکل دهی به جهان اندیشه نوایی و از این طریق، به ذهن و زبان مردمان ازبک زبان آسیای مرکزی در دو بخش «نوایی و ادبیات فارسی» و «میراث فکری عطار و زبان و ادبیات ازبکی» تحلیل شد. نتایج این تحقیق نشان داد منطق الطیر عطار نیشابوری علاوه بر آنکه به زبان اصلی در بین مردم رواج داشته، از طریق ترجمه نوایی، با نام لسان الطیر، نیز حضوری موثر در بین مردم ازبک زبان داشته است؛ ضمن آنکه علاوه بر حضور بیشتر آثار عطار در این منطقه، پندنامه منسوب به عطار، از آنجا که جزو کتاب های درسی مکتب خانه های آسیای مرکزی بوده است، تاثیری شگفت در زندگی مردمان این منطقه داشته و این تاثیر پس از فروپاشی شوروی و استقلال یافتن جمهوری های آسیای مرکزی افزایش یافته است.

این مقاله، به بررسی ساختار قصیده در شعر عربی پیش از اسلام و ساختار قصیده در شعر نخستین قصیده سرایان شعر پارسی می پردازد. دراین نوشتار از چگونگی تاثیر زبان عربی بر فارسی در عرصه های گوناگون مانند: واژگان، خط، پدیده نثر و شعر سخن به میان آمده است و بعد از تجزیه و تحلیل این موارد، سرانجام در یک بخش تطبیقی تاثیرگذاری شعر دوره پیش از اسلام از نظر ساختار و قالب قصیده بر قصیده کهن پارسی نشان داده شده است.

گفتمان(Discourse)  یا تحلیل النصوص که گاهی مترادف «علم النص» نیز به کار می رود، از اصطلاحات زبان شناسی نوین است که به سرعت در حوزه ادبیات وارد شده و امروزه کاربرد وسیعی یافته است. بی گمان گفتمان محصول ارتباط و تعامل مباشران گفتگو در بافتی اجتماعی و فرهنگی و ناشی از روابط افراد جامعه انسانی با یکدیگر است. ابن عربی و مولانا یکی از شگفتی های تبار انسانی هستند که آرا و اندیشه های عرفانی آنها از همیشه تا جاویدان چونان خورشیدی درخشان در آسمان معارف انسانی می درخشد. آنچه مسلم است این دو بزرگ با یکدیگر ملاقات کرده و نسبت به هم ارادتی فوق العاده داشته اند. در مقاله حاضر به برخی از مشترکات اندیشه عرفانی آنان نظیر وحدت وجود، انسان کامل، آدم ابوالبشر، اعیان ثابته، عدم و عرض، تجلی و ابلیس پرداخته شده است. تاکنون در این زمینه تحقیق جامع و مانعی انجام نپذیرفته و این مقاله کوششی است ولو اندک در این راستا که تاثیرپذیری این دو بزرگ را از یکدیگر تا حدودی باز می نماید.

«آل مهلب» یکی از مهم ترین حاکمان ولایت «خراسان» در اواخر قرن اول هجری می باشند که خود را به مثابه حامیان شعر، فرهنگ و ادب در منطقه خراسان معرفی نموده اند. ورود آنان در هر شهر و دیاری با رواج شعر و موسیقی، همراه است. آنان با اعطا صلات و هدایا سبب جلب شاعران تازی و پارسی در این نواحی می شدند. اغلب شاعران آل مهلب در واقع جزیی از شاعران «بصره» به شمار می آمدند. از مشهورترین شاعران دربار آل مهلب «ثابت قطنه»، «کعب اشقری»، «حاجب ذبیان»، «مغیره بن حبنا»، «نهار بن توسعه» و «زیاد اعجم» را می توان نام برد. باید گفت که اسلوب آنان محکم و استوار و به اسلوب شاعران جاهلی و اموی نزدیک است. اگرچه شاعران این سامان، حدود یک قرن در خراسان رحل اقامت افکندند و با ساکنان این نواحی در آمیختند، با این وجود آنان از واژگان فارسی زیاد بهره نمی بردند. عربی گویی درفضای تهی تک تازی می کرد. گویی سرزمین ایران از مایه های فرهنگی و تاریخی خود تهی می گردد تا جایی برای ادب عربی بگشاید. مهارت ایرانیان در فراگیری شعر و نثر عربی به حدی است که هنوز قرن اول هجری به پایان نرسیده، شاعرانی همچون «زیاد اعجم» ظهور می کنند که در کلیه فنون شعر عربی مهارت و تسلط خود را بروز می دهند.

آرا و اندیشه های ابن عربی، عارف بزرگ قرن هفتم، بلافاصله پس از انتشار مورد توجه و اهتمام عارفان متعددی قرار گرفت و جریان های گوناگون عرفان عملی و نظری را تحت تاثیر خود قرار داد. گروه بیشماری در داخل ایران به شرح و ترویج اندیشه های ابن عربی پرداختند. فخرالدین عراقی، یکی از ناقلان مهم آثار ابن عربی است. وی گاه با بیان علمی دقیق و گاه در قالب تعبیرهای شاعرانه، به تحلیل و ترویج مباحث فلسفی و عرفانی ابن عربی پرداخته است. در این میان، گاه اندیشه های وی با ابن عربی تطابق کامل دارد و گاه توام با نوآوری است که در نتیجه تجربه عارفانه خود عراقی و در نتیجه کشف و شهود به آنها دست یافته است. نمود اساسی این اندیشه ها، در قلمرو نظام هستی است. از این جهت بررسی تطبیقی آرا و اندیشه های این دو عارف بزرگ ضروری مینماید. در این مقاله با استفاده از روش سندکاوی و با بهره گیری از فنون تحلیل محتوا به شکل تطبیقی گزاره ها و اندیشه های بنیادین عرفانی که محور پاره ای از اندیشه های دیگر است و قلمروهایی چون هستی شناختی، حضرات خمس، عشق، اعیان ثابته، تجلی، مورد بررسی قرار گرفته است. از مهمترین یافته های این پژوهش آن است که عراقی به شدت تحت تاثیر اندیشه های ابن عربی است و کمتر اندیشه ای از اندیشه های عارفانه و فلسفی ابن عربی را میتوان در نظر گرفت که در آثار عراقی بازتاب نیافته باشند. نوآوری عراقی در بهره گیری از این اندیشه ها از در چشم انداز تاویل و تخیل شاعرانه جلوه گر می شود.

ادب فارسی و ادب عربی از دیرباز در تعاملی بسیار محکم با یکدیگر بوده و شاید اثرپذیری و اثرگیری این دو ادب را در بین هیچ دو ادب دیگری با این شدت و حجم زیاد نیابیم. به گواهی تاریخ، هر دو ادب بر غنای دیگری افزوده و مانایی آن را در تاریخ تضمین نموده اند، از این روست که بحث ادب تطبیقی مابین زبان عربی و فارسی از اهمیت خاصی برخوردار شده و انظار ادب دوستان زیادی را به خود جلب کرده و در رابطه با آن مطالب فراوانی نگاشته شده که قلم را یارای برشمردن آن نیست. در این مقاله در قالب ادبیات تطبیقی و با پشتوانه قوانین آن که همان یافتن ویژگی مشترک آشکار و پنهان بین دو زبان و پدیده تاثیر و تاثر است، با روش کتابخانه ای و مطالعه دیوان متنبی و صائب، اشعار حکمی متنبی عرب زبان و صائب فارسی زبان در موضوع دنیا با بررسی دیوان ایشان و مطالعه کتب مربوط، مورد تطبیق و مقایسه قرار گرفته است. آن چه بیش از همه جالب توجه می باشد اثرپذیری شعر هر دو شاعر از محیط است که باعث القای تجربه ای ویژه به آن دو و متبلور شدن آن در حکمتی خاص است. همین طور، تشابه فرهنگی عمیق و کهن دو زبان از گذشته های دور، و اندیشه دینی هر دو شاعر، باعث تشابه حکم آن ها گردیده است.

عصری که در آن به سر می بریم، عصر تلاقی علوم و دانش ها و تخصص های بین رشته ای است. یکی از این دانش های میان رشته ای که تاسیس و توسعه آن ضروری به نظر می رسد، ادبیات تطبیقی فارسی – عربی است که رویای دیرین اهل ادب بوده است و اخیرا چند ترمی است که دوره کارشناسی ارشد آن در تعداد محدودی از دانشگاه های وزارت علوم افتتاح شده است، ولی متاسفانه در این رشته با کمبود شدید متخصص و مدرس مواجهیم و تا تحقق کامل آن رویا فاصله بسیار داریم. در این مقاله ضمن بحث مختصری درباره تعریف و تسمیه ادبیات تطبیقی به بیان برخی کمبودها و نیازهای این رشته نوپا (به ویژه کمبود استاد چند زبانه) پرداخته شده و در پایان، راهکارهایی نیز برای خروج از این مضیق دشوار ارائه گشته است. امید آن که مقال فرا روی، موجب فزونی روشن بینی و واقع گرایی شود و ما را در راه تامین آتیه ای امیدبخش برای ادبیات تطبیقی ثمر دهد.

در این پژوهش، عناصر داستان های مقامات حریری و حمیدی از جهات مختلف بررسی شده است، مقامات حریری و حمیدی از جمله کتب نثر فنی و متکلف عربی و فارسی است که در داستان های آن به ویژگی هایی نظیر روایتگری و قصه پردازی، راوی، موضوع خاص و اوصاف زبانی می توان دست یافت. روایات مقامات حریری و حمیدی از نظر روایتگری با قصه و داستان های سنتی مشترک هستند و عناصر مختلف داستانی را می توان در آنها بررسی نمود که مواردی مانند موضوع، شخصیت، راوی، کنش و بنمایه های داستانی، زمان، مکان، حجم و نوع بیان روایی مقامه ها از آن زمره اند. البته خصوصیاتی چون محکم نبودن روابط علت و معلولی میان رویدادها، مطلق گرایی، ارائه نتایج اخلاقی، تغییرناپذیری شخصیت ها، کیفیت روایت و ... را می توان به این موارد افزود.این دو اثر از نظر نوع داستانی در زمره داستان های واقعی و اخلاقی قرار می گیرند که شیوه نویسندگی آنها بر سایر اجزا مرجح است. بیان داستانی این مقامه ها هم جدی و هم طنزآلود است. در مقامات حریری شخصیت اصلی ابوزید سروجی و در مقامات حمیدی شخصیت اصلی فرد ناشناس است. راوی درون داستانی حریری حارث بن همام است، اما راوی برون داستانی در این اثر وجود ندارد. راوی درون داستانی و برون داستانی در مقامات حمیدی فرد ناشناسی است. کنش داستانی و بنمایه های مشترکی در سراسر مقامه های این دو اثر دیده می شود که بر اساس الگوی پراپ نشان داده شده است. الگوی اصلی زنجیره بنمایه های داستان های مقامات بر اساس نظر پراپ در این فرمول دیده می شود:α ŋ3 A8 a a5 B1 B7↑ D2 D5 E2 EVI K1 K2 K3 Q Wº<زمان در مقامات حریری نامعلوم ولی در مقامات حمیدی با کلماتی کلی بیان شده است. مکان های مشترکی در هر دو اثر ذکر شده است که داستان ها در آنجا شکل گرفته اند. مقاله حاضر علاوه بر مقدمه سه بخش اصلی دارد: 1- مشخصه های کلی داستان ها، 2- نگرشی به ساختار و بنمایه های زنجیره ای داستان ها، 3- بررسی برجسته ترین عناصر داستانی دو اثر.

شاهکار رودکی در خمریات قصیده معروف «مادر می» است که یاد ابونواس شاعر عرب را در ذهن زنده می کند؛ اما ابونواس بعد از توصیف انواع گوناگون خمر، عصاره آن، خمره ها، قدم آن، حباب ها، طعم، رنگ، صفا و بوی آن به وصف شاربین می پردازد. رودکی در بیان آداب شراب و نوع نگاه به شاربان با ابونواس یکسان نیست؛ بلکه در موضوع توالد خمر و ساخت آن و در بسیاری از تفصیلات معانی شباهت میان آنها وجود دارد؛ به عنوان مثال، در اصالت باده ابونواس آن را دختر روزگار می نامد که با وجود زمان به وجود آمده و زمان پدر اوست و در آغاز خلقت خلق شده است. او قدم خمر را به عهد آدم و نوح بر می گرداند و گاه به عهد عاد و ثمود. باده او زمان ذی القرنین و موسی را درک کرده است؛ اما از دیدگاه رودکی می ای سالخورده است که پنجاه جامه را کهن کرده باشد. در این مقاله بر آنیم تا پس از ارائه سیر اجمالی خمریه سرایی و وصف خمر، با توجه به صور خیال، به خصوص تشبیه، به مقایسه مضامینی همچون: قوت تاثیر خمر، لطافت باده، تابندگی و نور، حباب های باده، ساقی، جام، مجلس باده، ادب منادمه و... در دیوان رودکی و ابونواس بپردازیم.

در میان آثار میخائیل لرمانتف رمان «قهرمان عصر ما» از اهمیت خاصی برخوردار است. در این مقاله، موضوع و ساختار رمان «قهرمان عصر ما» و شخصیت قهرمان آن مورد بررسی قرار گرفته و به مسایلی از قبیل تضاد انسان و اجتماع، کاوش های روحی انسان، تیپ «آدم اضافی»، سرنوشت و قضا و قدر، تراژدی نسل سوخته و... پرداخته شده است. ضمن مقایسه رمان «قهرمان عصر ما» با رمان «یوگئنی آنگین» پوشکین، به تشابهات و تفاوت های شخصیت پردازی دو نویسنده پی می بریم. در رمان «قهرمان عصر ما»، به مسایل اجتماعی و روانشناختی از دیدگاه فلسفی پرداخته می شود و انسانی به تصویر کشیده شده است که نماینده نسل جوان دهه 30 قرن نوزدهم روسیه است و پس از شکست قیام دکابریست ها گرفتار یاس، حرمان و سرخوردگی شده است، اما قهرمان رمان «یوگئنی آنگین»، پیش از قیام دکابریست ها و قبل از حکومت پلیسی نیکلای اول در دهه 20 قرن نوزدهم می زیسته است و هنوز به اندازه قهرمان لرمانتف، دستخوش آن یاس و مردم گریزی بیش از حد نشده است، ولیکن هر دوی آنها از مصادیق تیپ «آدم اضافی» در ادبیات روسیه اند. در ادبیات معاصر ایران نیز شخصیت های روشنفکری که با جامعه خود در تضادند، به چشم می خورند. قهرمان های نمایش نامه های اکبر رادی دارای چنین ویژگی هایی هستند. اکثر آنها افرادی شکاک، انتقام جو و نامتعادلند. آل احمد در کتاب «غربزدگی» خود، ریشه این نوع نگرش را گرایش به غرب و نوعی خودباختگی می داند و انسان شرقی را از احساس بندگی در مقابل غرب برحذر می دارد. در این نوشتار تلاش شده است تا ویژگی های مشترک این گونه قهرمان ها به عنوان «آدم اضافی» مورد بررسی قرار گیرند.

لامعی گرگانی، شاعر بزرگ اواسط قرن پنجم، از شاعرانی است که جایگاه ویژه ای در تاریخ ادب فارسی دارد. وی بنابر شیوه شاعران و ادیبان هم عصر خود، به ادب عرب توجه خاصی نشان داده و بسیاری از مضامین شعری خود را از شاعران عرب اخذ نموده است. تاثیرپذیری این شاعر از شعر عرب به چند گونه نمود و بروز پیدا کرده است. برخی از قصاید لامعی بر اساس ساخت و بافت قصاید جاهلی سروده شده و یا مفاهیم و تصاویر شعری شعرای عرب را در شعر خود اقتباس کرده است. علاوه بر آن اصطلاحات، ترکیبات، جملات عربی، نام شاعران، معاریف ادب عرب، عرایس شعر عرب را در جای جای دیوان خود به کار برده؛ تا به حدی که وی را در بین دیگر شاعران سبک خراسانی متمایز کرده است. این پژوهش بر آن است تا برای نخستین بار با بررسی اشعار و سروده های لامعی گرگانی به عنوان یکی از شاعران سده های نخستین شعر فارسی، میزان اثرپذیری این شاعر را از مضامین، مفاهیم، تصاویر و نیز ساختار شعری قصاید عرب تبیین نماید.