بهارستان سخن (ادبیات فارسی)
سال:1392 | دوره:9 | شماره:21 |تعداد مقالات:10

جامعه شناسی ادبیات، یکی از شیوه های جدید و کارآمد نقد متون ادبی است که رابطه میان آثار ادبی و اوضاع اجتماعی - طبقاتی و موقعیت اجتماعی نویسندگان و خوانندگان را مورد ارزیابی قرار می دهد تا از این طریق، وضعیت طبقات مختلف جامعه و طرز رفتارها و کنش های متفاوت و متشابه ساختارهای اجتماعی در دوره معینی از تاریخ را مشخص کند. هدف این مقاله بررسی روابط بین ساختارهای زیبایی شناختی و ذهنی سازنده آگاهی جمعی موجود در رمان دختر رعیت با تمرکز روی روش ساخت گرایی تکوینی لوسین گلدمن بوده است. نتایج نشان می دهد که ادبیات خلق شده از نظر جان و صورت توامان شده با جنبش جنگل، رشد حزب توده، حضور متفقین و توسعه افکار مارکسیستی که جانمایه جهان نگری دختر رعیت را تحت تاثیر قرار داده و نشان از ارتباط بین ساختارهای زیبایی شناختی و ذهنی آگاهی جمعی دارد و همین موضوع، هم خوانی نزدیکی را با طبقه اجتماعی منتسب به «به آذین» نمایان ساخته است.

مکتب ادبی رمانتیسم از مهم ترین مکتب های ادبی غرب است که در قرن نوزدهم و با شکستن قید و بندهای مکتب کلاسیک شکل گرفت. از سال 1301 و بعد از مشروطه، مکتب رمانتیسم در ایران گسترش پیدا کرد. نیما یوشیج، سپهری، نادرپور، فرخزاد، آتشی نمایندگان مکتب رمانتیسم در شعر معاصر بودند. عمده تحول این مکتب ترجیح احساس بر عقل و گرایش به طبیعت و حس ناسیونالیستی به کشور یا محل زندگی خود بود و همچنین پرداختن به عواطفی چون عشق، اندوه، حسرت و طبیعت گرایی بود. منوچهر آتشی شاعر اقلیمی اهل جنوب بود که گرایش به مکتب رمانتیک جلوه خاصی به شعر او داده است؛ از جمله گرایش به محل زندگی خود (بوشهر)، طبیعت گرایی، عشق و عاطفه، حسرت، که در این مقاله به شیوه توصیفی و با ذکر شاهد مثال از شعر آتشی به بررسی آثار رمانتیک او خواهیم پرداخت.

یاس و امید دو مضمون مهم در شعر معاصر هستند که شاعران در پی رخدادهای سیاسی و اجتماعی در اشعار خود به کار برده اند. پس از شکست دکتر مصدق در کودتای 28 مرداد سال 1332، ادبیات فارسی بر اثر اختناق رو به افول نهاد و شعر سیاسی این دوره هم رمزگونه شد.سیاوش کسرایی از شاعران معاصری است که با اندیشه سیاسی پا به عرصه ظهور نهاد. در شعرش سروده هایی وجود دارد که عقیده سیاسی وی را بیان می کند. مضمون اشعار او بیشتر یاس، امید و نگرشی به مرگ است.در جای جای آثار کسرایی واژه یاس و امید دیده می شود. در بادی امر به نظر می رسد که وی امیدوارترین شاعر معاصر است که با خوش بینی کامل به امور جهان نگریسته و ناامیدی را به خود راه نداده است. ولی در اصل این گونه نیست و بسیاری از امیدهای اشعار او حکایت از ناامیدی دارد که از شکست سیاسی، اجتماعی وعمومی نشات گرفته است. با این حال او از شاعران امیدوار به آینده ایران است؛ ایرانی که ناامیدی و یاس، سراسر آن را فراگرفته و کمتر کسی به آینده آن امید دارد. در این مقاله به تجلی یاس و امید در شعر کسرایی پرداخته ایم.

یکی از مهم ترین مباحث سبک شناختی که در سال های اخیر میان علمای فن سبک شناسی مطرح شده است، بحث پیرامون سبک ادبی مستقلی است که در محدوده جغرافیایی آذربایجان و از اواخر قرن پنجم هجری تا اوایل قرن هفتم، رواج داشته است. هر چند در مباحث سبک شناسی، سبک شعر آذربایجان و مختصات آن در محدوده شعری سبک عراقی مورد بحث قرار می گیرد اما از نظر برخی محققان، بسیاری از عناصر شعری مربوط به سبک عراقی، ابتدا توسط شعرای مطرح آذربایجان چون: ابوالعلای گنجوی، مجیرالدین بیلقانی، خاقانی شروانی، نظامی گنجوی و سایر شعرای آن دیار وارد مضامین شعری گردید و شعرای خراسان و عراق نیز با پروراندن آن مضامین در طول قرن های هفتم و هشتم هجری، این سبک را به نقطه اوج رسانیدند که در نهایت، این سبک شعری به «سبک عراقی» معروف شد.این مقاله بر آن است تا با بررسی ویژگی های شعری این سبک با توجه به اوضاع ادبی حاکم بر آذربایجان، سبک مذکور را به اجمال مورد بررسی قرار دهد.

شاعران در ادوار شعر فارسی با شدت و حدت خاصی به انعکاس مضامین اعتقادی در آثار خود پرداخته اند اما در دوره مشروطه و پهلوی، جامعه دچار تغییر و تحول اساسی در مسایل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و عقیدتی گردید و این تغییرات در شعر فارسی این دو دوره تاثیر بسزایی گذاشت، به طوری که تلاش در جهت زدون فرهنگ دینی و احیای فرهنگ ملی و باستانی و جایگزینی آن به جای ارزش های مذهبی و به تبع آن جدایی دین از سیاست در دوره پهلوی پدر و پسر، در شعر فارسی باعث کم رنگ شدن انعکاس مسایل دینی در شعر شاعران این دوره گردید.حال در این مقاله بر آنیم تا نشان دهیم که تحولات جامعه در باور شاعری چون پروین اعتصامی نسبت به مضامین اعتقادی چه تاثیری داشته است. آیا شاعر مذکور که دوره مشروطه و پهلوی پدر را تجربه کرده است با تحولات صورت گرفته، دچار تحول در بینش خود نسبت به مضامین اعتقادی شده است یا این که تاثیری در باور او نداشته است؟ برآیند تحقیق نشان از آن دارد که پروین اعتصامی در جریانات به وجود آمده شعری متاثر از این فضاها، جریان سنتی پردازان نوگرا را برای شعر خود انتخاب نمود که در آن ضمن طرح مسایل سیاسی و اجتماعی در کسوت قصیده و مناظره و... اشعار قابل ملاحظه ای را در مایه های دینی از خود به یادگار نهاد.

حافظ، غزلسرایی که نام و آوازه اش مرزهای زبانی، قومی و فرهنگی را در هم نوردیده و عالم گیر گشته است؛ شعرش از هند تا بالکان و آناطولی و از سمرقند تا بغداد با شور و شوق تمام خوانده می شده است و شاعرانی از فرهنگ ها و زبان های مختلف متاثر از سبک شعری و غزلسرایی وی بوده اند. شاعران ترک در دیوان غزلیات وی بسیار تتبع داشته و از آن متاثر شده اند و با توجه به اینکه، ادبیات دیوانی ترک، ادبیات فارسی را به عنوان الگویی برای خود برگزیده بود، شاعران دیوانی ترک، در شعر و شاعری متاثر از شیوه سخن پردازی شاعران ایرانی بودند و در این میان تاثیر حافظ بسیار برجسته تر از دیگر شاعران ایرانی است. به همین سبب در این مقاله بر آن شدیم تا تاثیر لسان الغیب بر شعر دیوانی ترک را مورد بررسی قرار داده، دیدگاه های شاعران ترک را نسبت به وی و شعرش مورد مطالعه قرار دهیم. علاوه بر این، ابعاد تاثیرپذیری شاعران دیوانی را از شعر وی مشخص کرده، در ارتباط با آن به مضامین و درونمایه هایی که این شاعران از شعر حافظ گرفته اند، اشاره نماییم و نمونه هایی از مضامین بکار رفته در شعر حافظ را - که به شعر دیوانی راه یافته - آورده ایم تا نشان دهیم که شاعران دیوانی ترک شعر حافظ را پیش چشم داشته و با آن مانوس بوده اند. با بررسی دیوان های شاعران ترک به این نتیجه رسیدیم که شعر حافظ بر شعر دیوانی ترک تاثیر گسترده ای گذاشته و در شکل گیری و پختگی غزل دیوانی، نقش مهمی ایفا کرده است.

هر چند تاکنون مطالعاتی در مورد بررسی تطبیقی دو اثر اورلیا و بوف کور انجام گرفته است ولی باز به نظر می رسد نکات قابل تاملی در این دواثر وجود داشته باشد. در این مقاله سعی شده است با بررسی داستان های «بوف کور» هدایت و «اورلیا» اثر ژرار دو نروال، نویسنده فرانسوی قرن نوزده، برخی نزدیکی های فکری دو نویسنده و اهداف آن دو با اشاره به مشترکات، روشن گردد.به علاوه همانندی های این دو روایت، شخصیت ها، مضامین و موتیف های مشترک و نوآوری های دو اثر در اندیشه های دوران خود مورد بحث و بررسی قرار گرفته است؛ از جمله تم هایی که در هر دو کتاب به چشم می خورد و وجوه تشابه عمده ای که با هم دارند، می توان به زمان و عشق و مفاهیم آن ها در هر دو اثر اشاره نمود. در پایان نتیجه گرفته شده است که هدایت و نروال، علی رغم این که به برداشت های متفاوتی از زندگی رسیده اند، و در دو دوره تاریخی کاملا متفاوت زندگی می کرده اند، ولی درباره موضوعات معینی، کم و بیش، یکسان اندیشیده اند؛ از این رو، از ساختاری مشابه برای بیان اندیشه های خود بهره گرفته اند.

امروزه این حقیقت به اثبات رسیده است که یکی از بزرگترین عوامل پیشرفت یک ملت، روابط موجود بین اقوام و ملل است. بیشتر از آنچه که مناسبات نژادی اقوام مختلف، محیط طبیعی و جغرافیایی در پیشرفت یا عقب ماندگی ملتی تاثیر داشته باشد، مناسبات آن ملت با سایر ملل در طول تاریخ خویش می تواند بیشترین تاثیر را در پیشرفت یا عقب ماندگی آن ملت داشته باشد. قرن نهم و دهم ه. ق (قرن پانزدهم و شانزدهم م.) یکی از دوره های درخشان فرهنگ و تمدن اسلام و ایران در عثمانی است. ادریس بدلیسی از نثرنویسان مهم این دوره، معاصر سلطان یعقوب آق قویونلو در ایران و سپس شاه اسماعیل صفوی و سلطان بایزید دوم و اوایل سلطنت سلطان سلیم اول در عثمانی بوده است. مهم ترین اثر ادریس بدلیسی درباره تاریخ عثمانی و شناخته ترین اثر در بین تمام آثارش، کتاب «هشت بهشت» است. هم خود اثر و هم عنوان آن به فارسی است. نثر کتاب هشت بهشت مصنوع و فنی، به پیروی از سبک جهانگشای جوینی و تاریخ وصاف از وصاف الحضره است. باید دانست چه در ایران و چه در ترکیه نسخه خطی کتاب اخیر؛ یعنی هشت بهشت هنوز تصحیح نشده است. محتوای کتاب هشت بهشت شامل شرح زندگانی هشت سلطان از سلاطین عثمانی است که از عثمان بیگ غازی آغاز و به سلطان بایزید دوم و جلوس یاووز سلطان سلیم ختم می شود. در این مقاله سعی شده است با توجه به تعدادی منابع در این مورد و در دست داشتن چند نسخه از نسخ خطی این کتاب که تصحیح نسخه خطی این اثر عنوان پایان نامه دکتری نگارنده بوده است ضمن معرفی اجمالی کتاب و مولف، عناصر فرهنگی موجود در «مقدمه، بهشت اول و بهشت دوم» از کتاب «هشت بهشت» نیز مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.

در این نوشتار نقش و تاثیر «خلوت و صحبت» در سلوک عرفانی از نگاه عارفان صاحبدل و بویژه مولوی مورد بررسی قرار گرفته، و همچنین به این سوال اساسی پاسخ داده شده است که در مسیر تعالی انسان، کدامیک از اولویت بیشتری برخوردارند؟. روش تحقیق کتابخانه ای و منابع مورد نظر، متون عرفانی و بخصوص مثنوی مولوی است. نتیجه حاصل بیانگر این است که خلوت و صحبت از لوازم ضروری سلوک عرفانی به شمار می روند؛ چرا که خلوت نشینی سبب جوشش حکمت و فرزانگی از قلب و جاری شدن آن بر زبان، رفع حجاب سالک، فراغت فکر و ذکر و دوری از بدان و صفات نکوهیده می گردد و صحبت نیکان با تقویت اخلاق پسندیده و تزکیه نفس، کشف اسرار و دقایق هستی، بهره مندی از انوار قدسی مردان کامل و پیران طریقت، آدمی را به سرعت در مراتب کمال سوق داده و به مدارج عالی می رساند؛ و در مقام ترجیح، مولوی صحبت را چنانکه با صالحان باشد بر خلوت ارجح شمرده است.

فرضیه ما چنین است که بیژن، پهلوان جوان گودرزی، پیش از سفر هدفمند خود به ارمان زمین، بر آن بوده است تا پس از فراگیری مراحل نظری آیین مهر تحت ارشاد پیر طریقت یا مقام پدر مهری دست به آزمون عملی بزند و برای اثبات شایستگی خویش در جایگاه سالک رشدیافته مهری، به جرگه مهریاران درآید. با توجه به جهان شمولی آیین میتراپرستی در عصر اشکانی، قرابت و همانندی بسیاری میان هفت مقام سلوک میترایی با هفت مرحله سفر بیژن به چشم می آید و در عین حال، میان این هفت مقام آیینی با هفت خان های مرسوم حماسی مشابهت زیاد دیده می شود. در این پژوهش، کوشیده ایم تا فرضیه خویش را با درافزودن شواهد و مستندات، علمی و مستدل سازیم.