بهارستان سخن (ادبیات فارسی)
سال:1392 | دوره:9 | شماره:24 |تعداد مقالات:11

تاریخ بیهقی از آثار گرانبهای زبان فارسی در قرن پنجم هجری، از لحاظ ویژگی های ادبی و تاریخی دارای اهمیت است. بیهقی دبیر (385-470ه.ق)، درخلال نگارش تاریخ خود به بسیاری از آیین های مرسوم، از جمله آیین نامه و نامه نگاری اشاره کرده است. کتاب او علاوه بر ارزش تاریخی و ادبی، بخشی از فرهنگ ایرانیان را بیان کرده است. همین ویژگی در شاهنامه فردوسی نیز دیده می شود.حکیم ابوالقاسم فردوسی، بزرگترین حماسه سرای ایرانی (329-411)، در خلال شاهنامه، به حفظ زبان فارسی و جاودانه کردن بخشی از فرهنگ و تمدن غنی ایران پرداخته است. او بسیاری از آیین ها و مراسم از جمله آیین برقراری ارتباط بین پادشاهان، بزرگان، پهلوانان و طبقات اجتماعی و ... را از طریق نامه و نامه نگاری یا ارسال پیام مشخص کرده است.در این مقاله ضمن معرفی دیوان رسالت و وظایف آن دیوان در عصر غزنوی، با توجه به اینکه نامه های مندرج در شاهنامه ارتباطی با عصر غزنوی ندارد و صرفا کتاب در آن دوره تالیف شده، موارد مشترک نامه نگاری بین دو اثر بررسی می شود. مشابهت نامه های این دو اثر از لحاظ انگیزه کتابت، لحن و موضوع نامه و انواع نامه های مرسوم، بویژه در دربارها مطرح است. به نظر می رسد فردوسی بیش از بیهقی به نقل مفصل متن نامه ها توجه داشته و جزئیات آداب و تشریفات نامه نگاری درهر دو اثر مورد توجه بوده است.

«بوستان» سعدی با همت بسیاری از ادیبان و محققان داخل و حتی خارج ایران شرح و به ترکی، عربی ودیگر زبان ها ترجمه شده و نسخ خطی این منظومه بارها تصحیح شده و تعلیقات و حواشی بر آن نوشته شده است. شرح سروری را اولین شرح بوستان در خارج از ایران می دانند. در این مقاله، پس از معرفی اجمالی سروری و بیان اهمیت شرح او بر بوستان سعدی، نسخه های خطی این اثر معرفی می شود. سپس مختصات عمده نوشتاری نسخ خطی آن با ارائه شواهد، بررسی و مقایسه می گردد. قدیم ترین نسخه موجود این شرح (نسخه مجلس شورای اسلامی) که در زمان حیات مولف (961 هجری قمری) تحریر شده، مبنای این مطالعه و نقد قرار گرفته و نسخ دیگر با آن مقایسه شده است. نسخه کتابخانه ملی کامل تر است و اشکالات و افتادگی های صفحات، کلمات وحروف آن نسبت به نسخه مجلس، کمتر است وبه نظر می رسد که کاتب آن دقیق تر از کاتبان دیگر نسخه ها بوده باشد. با توجه به این که این نسخه، پس از نسخه اساس، از بقیه قدیم تراست و کاستی ها وابهامات اندکی دارد، می تواند کمبودهای سایرنسخه ها را جبران کند.

شهریار علاوه بر آشنایی با سینما و اصطلاحات عمومی آن، درک بسیار بالایی از هنر هفتم داشته است که با بررسی مفاهیم اصطلاحات تخصصی سینمایی در اشعارش این مساله به خوبی مشخص می شود. یکی از کلیدی ترین موضوعات، در بحث کارگردانی فیلم، تدوین (مونتاژ) موزون نماها، صحنه ها، شخصیت ها و .. می باشد که نهایتا منجر به تولید فیلم می شود. شهریار با نبوغ ذاتی خود، در شعر «سرنوشت عشق»، توانسته است با استفاده بجا و درست از مفاهیم سینمایی، نظیر: انتقال بصری، برش، برش پرشی، برش موازی، پرش، پس نگاه، پیش نگاه، جلوه های صوتی، چرخش های افقی و عمودی دوربین، حرکت، شات (قطع) های مناسب، کنتراست (تضاد) نور، میان برش، نماهای باز، بسته، درشت، دور، عمومی، نزدیک و ... تدوین روایتی هوشمندانه ای از این شعر به دست دهد و سکانس (مجموعه ای از صحنه ها) بی نقص و کامل سینمایی را پیش چشم مخاطبانش بگستراند. در این نوشته، شعر «سرنوشت عشق» شهریار با استفاده از روش تدوین روایتی، از منظر سینمایی، تحلیل شده است. نتیجه بررسی سینمایی شعر «سرنوشت عشق»، نشان می دهد، شهریار، درک عمیقی از بحث تدوین سینمایی داشته و شعر وی، از قابلیت های سینمایی بالایی، برخوردار است.

در این تحقیق به روش مقایسه ای، شیوه های ساخت فعل های ماضی و کیفیت آن در دو زبان ترکی آذربایجانی و فارسی مورد بررسی قرار گرفته است. از نظر شیوه ساخت و تعداد اجزای فعلی و ویژگی اجزا و شیوه ترکیب آن ها تفاوت های مسلم مشاهده گردید و در زمینه مفهوم و کاربرد فعل های ماضی تشابه به مراتب بیشتر از تفاوت است. به دلیل قاعده مندی بیشتر دستور زبان ترکی آذربایجانی نسبت به زبان فارسی، گستردگی و تنوع فعل های ماضی و اجزای آن ها چون شناسه ها، میانوندها و فعل های شبه کمکی و کمکی بیشتر از فعل های زبان فارسی است. گاهی یک فعل ماضی در زبان ترکی آذربایجانی خود چندین ساختار دارد که این ویژگی در زبان فارسی دیده نمی شود.

کاربرد شیوه مناظره یا سوال و جواب در ادبیات فارسی سابقه ای طولانی دارد، اکثر شعرای مشهور پارسی گوی، از گذشته تا حال از این شیوه بهره فراوان جسته اند، در میان شعرای پارسی گوی، اگر چه مناظره سرایان فحلی به چشم می خورد، لیکن استادانه ترین و آموزنده ترین نمونه های مناظره زیبای اجتماعی را حضرت مولوی و پروین اعتصامی سروده اند. بدیهی است که کمتر کسی مانند مولوی و پروین اعتصامی توانسته اند در دل های مردم رسوخ کنند و مقبولیت عامه داشته باشند، مناظره مست و عاقل سروده مولوی و مست و هوشیار، سروده پروین از مناظرات زیبای ادب فارسی به شمار می رود که از جهات مختلف سبکی و محتوایی قابل بحث و بررسی است، در این گونه اشعار توجه خواننده به مسائل روز جلب می شود و از سویی، اندیشه ها و طرز تفکر منطقی شاعران در برخورد با شناخت واقعیت های اجتماعی و طبقات مختلف جامعه و درک صحیح و درست مسائل موجود نشان داده می شود، این پژوهش به بررسی تطبیقی سبک شناختی و ساختاری و تحلیل محتوایی این دو مناظره زیبا می پردازد.

عارفان شاعر و شاعران عارف، چنانکه از آثار بازمانده آنها می توان دریافت، چندان که باید و شاید خود را وابسته و در قید و بند شعر و شاعری محض نمی دانند و اگر شعری نیز برزبان رانده و یا اثری منظوم خلق کرده اند، بیشتر از باب تعلیم، روشنگری و تشریح مسائل غیرمادی و روحانی به مخاطبان بوده است.با اینکه عطار در جای جای آثارش خود را شاعر نمی داند و نمی خواهد با نام شاعر او را بشناسند و بر اساس آنچه در مکتب عرفان آموخته در اوج تواضع است، در این مقاله کوشیده ایم تا به وی با توجه به مفاخرات شاعرانه اش درپاره ای از ابیات از منظر یک شاعر نگاه کنیم و مفاخرات شاعرانه اش را بازکاوی نموده با تکیه بر ابیاتی در آثارش نشان دهیم که عطار در اوج تواضع عارفانه اش، در میدان تفاخر شاعرانه نیز کم نظیر ظاهر شده است.

عصر مشروطه در ایران وآغاز دوره مقاومت در فلسطین، جایگاه و نقش توده مردم در جریان های سیاسی آن چنان مهم و تاثیر گذار بوده است که ادبیات و بخصوص شعر را به شدت متاثر ساخته است، به نحوی که شعر صرفا تبدیل به ابزاری برای سخن گفتن با توده مردم شده است. عارف قزوینی و ابراهیم طوقان، دو تن از شعرای ادبیات مقاومت ایران و فلسطین هستند که این موضوع به نحو گسترده و آشکاری در اشعار آنها دیده می شود. در واقع این دو، از شعرای ملتزم و متعهدی هستند که، با اغراض سیاسی و در جهت دخالت در امور کشور و به منظور مخالفت یا انتقاد از رهبران و سردمداران، به انتقاد از مسائل و مشکلات اجتماعی زمانه پرداخته اند.بر این اساس در این پژوهش توجه این دو شاعر، به توده مردم و اجتماع (به عنوان تاثیر گذارترین مساله در جریانات سیاسی از منظر این دو شاعر) مورد بررسی قرار گرفته است. بدین منظور استفاده متفاوت این دوشاعر، از ابزارهای بیانی با هدف برقراری ارتباط با مردم و آگاهی دادن به آنها مورد توجه قرار گرفته است. زبان استهزاء آمیز عارف گاه همراه با استفاده از الفاظ رکیک و عامیانه بوده است، در حالی که طوقان در عین بیان تند و گزنده و تحکم آمیز، فصاحت و متانت کلام را رعایت می کند. اینان همواره عدم آگاهی و نداشتن بینش سیاسی، در میان توده مردم را ابزار نابودی کشور خود می دانسته اند. به همین دلیل گاه به گذشته پر افتخار خود اشاره نموده، و گاه از نمادهای مذهبی و دینی استفاده کرده اند تا حس ملی و مذهبی مردم را برانگیزند و در این راه هر آنچه از هنر و نوآوری که داشته اند، بکار گرفته اند.

یکی از حماسه های معتبر و شناخته شده جهان، شاهنامه است و شرق شناسان بسیاری در سراسر جهان از جنبه های مختلف به مطالعه و بررسی این اثر بزرگ همت گماشته اند. چه از نظر اساطیری و حماسی و چه از جنبه های ادبی، فرهنگی و اجتماعی. در این میان پژوهش های تطبیقی این اثر سترگ با سایر آثار حماسی جهان نیز توجه ویژه محققان را به خود جلب کرده و تحقیقات ارزشمندی در این زمینه صورت گرفته است. ولی جای بسی تعجب و تاسف است که حماسه «دده قورقود» هیچ جایگاهی در میان این تحقیقات ندارد. حتی این کتاب چنان غریب است که برخی از اهل فن در حوزه ادبیات تطبیقی هم آن را نمی شناسند، چه رسد به عامه مردم. تا آنجا که اطلاع داریم فقط معدود مقالاتی به زبان فارسی در سال های دور نوشته شده که در جای خود قدم های بزرگیست در شناساندن کتاب دده قورقود به فارسی زبانان، مثل مقالات عبدالعلی کارنگ و دکتر حسین محمدزاده صدیق. و اخیرا آن را دکتر محمد حریری به فارسی ترجمه کرده اند که قطعا این ترجمه و تحقیق فتح بابی برای پژوهش های آینده در این حوزه خواهد بود. این دو اثر از بسیاری جهات دارای شباهت هایی هستند که واکاوی این پیوندها و همگونی ها مجال طولانی می طلبد. از جمله این همسانی ها در حوزه کردارهای پهلوانی است. در این مختصر کوشش شده است کم و کیف این پیوند و همانندی ها کشف و عرضه شود.

یکی از روش های موثر اقناع مخاطب مخالف یا منکر، استدلال است. در استدلال، برای بیان پیام یا اثبات مطلب، باید بیان علت کرد. البته نیازی به اظهار این موضوع نیست که دلیل، باید به قدری قوی و قاطع باشد که بتواند بحث مورد نظر را به دیگران اثبات و تلقین کند یا اگر اعتذاری لازم است، بتوان به کمک آن عذر خواست. پس استدلال ، بیان دلیلی قاطع برای اثبات یک موضوع است. حالا اگر کسی برای امری دلیلی ذکر کند که استحکام و قطعیت نداشته باشد یا برخلاف بحث مورد نظر، چیزی را اثبات نکند، نوعی طنز یا تمسخر ایجاد می شود و اگر شخص گوینده، منتقد اجتماعی باشد، بلافاصله ذهن خواننده از کلام او متوجه انتقاد و طنز اجتماعی می شود. به نظر نگارنده، یکی از ظرایف شعر خواجه شیراز این نوع طنز است. یعنی به جای این که استدلالی قوی، قاطع و مقنع بیاورد، عمدا استدلالی بسیار سست و گاهی مخالف می آورد. من شک ندارم که چون خواننده شعر حافظ، بیان رندانه حافظ را می شناسد و همواره منتظر نکته های ناب و زیبای ادبی است، وقتی با دلیلی سست یا استدلالی خلاف عرف و تعقل عام روبه رو می شود، متوجه می شود که هدف او انتقاد اجتماعی و مبارزه فکری با متظاهران ریاکار و زاهدان دروغین است. من این هنر خواجه را که نکته های بسیار ظریف دارد، «مخالف گویی و استدلال عکس» می نامم ولی چون استادم دکتر شمیسا قبلا آن را «دلیل عکس» نامیده اند، من نیز همین نام را برگزیده ام. قصدم معرفی یکی از ظرایف شعر حافظ است.

یکی از راه های مهم شناخت پیشینه فرهنگی و وضعیت فکری، علمی، ادبی و زبانی گذشتگان، شناخت آثار مکتوب آنهاست. با تصحیح واحیای هر یک از آثاری که به صورت نسخه خطی درکنج کتابخانه ها مهجور مانده اند، می توان به شناختی دقیق و قضاوتی صحیح در باره پیشینه فرهنگ و ادب ایران رسید. کتاب ریاض الجنه، دایره المعارف بسیار مفیدی است که گذشته ازارزش ادبی و فواید رجالی، اوضاع اجتماعی و سیاسی خوی در زمان حیات مولف نیز در آن ثبت شده است. مولف این کتاب برای تالیف آن چندین هزار جلد کتاب مطالعه کرده است. این اثر دارای هشت روضه می باشد. روضه هفتم ریاض الجنه، شرح حال وزرا و امرا و برخی خوشنویسان است که نگارنده، تصحیح کرده است. با توجه به اهمیت تاریخی و ادبی ریاض الجنه، در این مقاله، ضمن معرفی نویسنده واثرش و بیان ویژگی های این نسخه خطی، بر احیاء و تصحیح ونشر یکی از مواریث ادبی کشور تاکید شده است.

لحن و بیان روایی یکی از اصلی ترین مشخصه های شعر اخوان ثالث است. او شناخته شده ترین شاعر روایی در حوزه شعر معاصر به شمار می رود. گرایش ذاتی اخوان به روایت گری، تاثیر فراگیری بر ساختار، زبان و محتوای شعر او نهاده است. اخوان، هنجار شعر خویش را با امکانات روایت منطبق ساخته و عناصر و اجزای آن را به تابعیت لحن و بیان روایی درآورده است. هنجار زبانی شعر اخوان به گونه ای است که بستر لازم را برای روایت گری ایجاد کرده و به او امکان داده تا نقش شاعری راوی را ایفا نماید، یا خود را در موقعیت روایت گری شاعر قرار دهد. اخوان روایاتی آفریده که وجه شاعرانه و داستانی را یکجا دارند و می توانند از سطح یک روایت عادی فراتر روند و در عین روایی بودن، قابلیت های شعری خود را نیز حفظ کنند. غالب شاهکارها و آثار درخشان وی مبتنی بر روایت و با استفاده از امکانات و ظرفیت های بیان روایی آفریده شده است. رویکرد شاعرانه اخوان به روایت و بیان روایی، اشکال و جلوه های مختلف و قابل تاملی دارد که در این مقاله سعی شده ابعاد آن بررسی و تحلیل گردد.