بهارستان سخن (ادبیات فارسی)
سال:1394 | دوره:12 | شماره:29 |تعداد مقالات:11

واحدهای ساختاری اسطوره (Myth) از واحدهای ساختاری زبان به همان شیوه متفاوتند که واحدهای ساختاری زبان از یکدیگر. اساطیر، پویایی انسان برای معنادار کردن یک مفهوم از میان اطلاعات بی نظمی است که طبیعت و دیگر نمادهای اسطوره ارائه می دهند. آنان تصاویری از نیروهای کیهانی و نمودگار تجربه ای در عالم قداستند که در آفرینش کیهانی، امور پهلوانی، آیین ها و توتم پرستی و ... نمایان هستند.شهریار از شاعران معاصر ادب پارسی است که با توجه به این که شاعری اسطوره پرداز است تا اسطوره ساز، اشعار وی، با مدد گرفتن از اساطیر، سیری را از ایستایی به سوی دو معنایی یا چند معنایی پشت سر گذاشته اند و در نتیجه این زبان شعری، باعث جایگزین کردن اجزاء عینی با اجزاء ذهنی اسطوره گردیده است. در این مقاله به بررسی اسطوره و ابعاد آن در اشعار شهریار پرداخته شده است.

یکی از ویژگی های اساسی شعر این است که می تواند هر آنچه را که در ذهن بشر می گذرد با سخن موزون و موجز و تخیل و عاطفه ای قوی بیان کند. مساله مرگ یکی از مسائل اصلی ذهن بشر است که شاعران از همان آغاز، تجربه و اندیشه خود را درباره آن در شعرهایشان بیان کرده اند، بیشترین توجه به مرگ در ادبیات ما، در دوره معاصر است که بیان نوعی یاس اجتماعی و فلسفی است و نمود منفی دارد اما بعد از انقلاب اسلامی در ادبیات دفاع مقدس، نمود آن در حوزه پایداری جلوه می کند و مفهومی مقدس و زندگی بخش می گیرد. در این مقاله نمود مرگ در اشعار حسین منزوی و قیصر امین پور که از شاعران برجسته ادبیات معاصر، به خصوص بعد از انقلاب اسلامی هستند، بررسی شده است. نمود مرگ در شعر آنها در ارتباط با مفاهیم عشق، زندگی، اجتماع و پایداری دیده می شود که تکیه پژوهش بر حوزه پایداری است. نتایج نشان می دهد که نمود مرگ در حوزه پایداری در شعر امین پور پربسامد است، اما در شعر حسین منزوی بسامد مرگ در ارتباط با مفهوم عشق بالاتر است؛ در هر حال اندیشه دو شاعر نسبت به مساله مرگ یکسان است.

یکی از گنجینه های ارزشمند فرهنگ اقوام و ملل مختلف، ضرب المثل ها هستند؛ چرا که مطالعه این امثال می تواند ما را با روحیات، عقاید، سنت ها و در یک کلام با فرهنگ گذشتگان آشنا کند و بسیاری از گوشه های تاریک زندگی آنان را که درگذر از کوچه های پرفراز و نشیب تاریخ گم شده اند، برای ما نمایان کند.در این مقاله بر آن شدیم تا با بررسی امثال و حکم موجود در دیوان خاقانی، محتوا و درون مایه این امثال را مورد شرح و بازبینی قرار دهیم؛ تا این که دریابیم خاقانی چه رویکردی نسبت به امثال و حکم در دیوان خود دارد و چه موضوعاتی در امثال او بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. موضوعاتی را که خاقانی در امثال خود بیشتر به آنها پرداخته است، می توان در موارد زیر خلاصه کرد: پرداختن به مسائل اخلاقی نظیر دوری گزیدن از مطامع دنیوی، صبر و بردباری، پرهیز از طمع، دوری گزیدن از نامردمان و تسلیم در برابر تقدیر، پرداختن به مسائل و موضوعات تاریخی، دینی و مذهبی و اشاره به باورهای عامیانه وهمچنین باورهای اساطیری و ملی در قالب امثال که به تفصیل در مورد هریک از این مقوله ها سخن به میان آمده است. نگارنده ضمن بررسی هریک از این موضوعات به ذکر نمونه هایی از امثال موجود در دیوان خاقانی پرداخته است؛ تا این که از این رهگذر بخشی دیگر از زوایای پنهان تاریخ گذشتگان برای ما آشکار گردد.

رنگ یکی از عناصر برجسته در حوزه محسوسات بوده که مشخص کننده باورها و پنداشت های افراد و انعکاس دهنده ویژگی های درونی آن هاست. کاربرد رنگ در عرصه زندگی بشر از اهمیت ویژه ای برخوردار است، به خصوص در عرصه هنر، مهم ترین عنصر در بروز خلاقیت است. شاعران در آثار خود گاه به جنبه حسی رنگ ها توجه می کنند و گاه فراتر از آن، ویژگی های نمادین آن ها را در نظر دارند. با کمک نیروی رنگ است که هنرمند احساسات و عواطف خود مانند: خشم، ترس، عشق و... را بیان می کند. در این مقاله برآنیم تا به بررسی مفاهیم رنگ ها و کاربرد نمادین آن در آثار سعدی بپردازیم و نحوه به کارگیری رنگ ها در چرخه صور خیال آثار سعدی را دریابیم. روش کار در این تحقیق توصیفی- تحلیلی بوده و نتایج نشان می دهد که سیاه، سرخ و سفید پرکاربردترین رنگ ها در اشعار سعدی هستند. سیاه پر بسامدترین رنگ در آثار وی، حکایت از روزگار سیاه خفقان و دردآوری ست که شاعر در آن به سر برده است و گاه سعدی از رنگ سیاه برای توصیف زیبایی های معشوق بهره می برد. سفید در اکثر موارد با سیاه همراه می شود و سعدی از رهگذر تقابل سفیدی و سیاهی، هم به آفرینش زیبایی می پردازد و هم بدین وسیله سفیدی را - که عدم وجود رنگ است - برجسته تر و پر رنگ تر نشان می دهد. رنگ سرخ را نیز اغلب برای نشان دادن سرخی لب یار، به کار برده است.

مقاله حاضر با رویکرد سبک شناسی رایانشی- پیکره ای به بررسی توزیع فراوانی و درصدی انواع زمان در دیوان حافظ می پردازد و بر این فرضیه استوار است که می توان با استفاده از متغیر زمان به برخی از مشخصه های سبکی مانند کاربرد انواع زمان دستوری، نقش زمان در روایت و جبنه هایی از صدای دستوری در دیوان حافظ دست یافت. مبانی نظری و کاربردی این نوشتار تلفیقی از دستور نظام مند هلیدی و دستور سنتی است. پیکره زبانی آن شامل 5561 فعل است که بر اساس روش نمونه گیری سیستماتیک انتخاب شده و 17 متغیر زمان در آن تحلیل شده است. یافته های این بررسی نشان می دهد که در دیوان حافظ بیش از 73% افعال به زمان حال اختصاص دارد که نشانگر گرایش حافظ به زمان حال است. عنصر نمود بسیار ناچیز است و زمان آینده از بسامد بسیار کمی برخوردار است که نشانگر نبود استمرار و نگاه به آینده است. یک پنجم افعال امر است که می تواند نشانه ای بر آمریت صدای دستوری حافظ باشد.

میرزا داراب بیگ، متخلص به جویا، از شعرای بنام سبک هندی و از شاگردان توانمند کلیم کاشانی و صائب تبریزی در عرصه شعر و شاعری به شمار می رود. دیوان جویا با تاسی از کلیم و صائب، سرشار از معانی و مضامین متضاد است، یعنی؛ جویا نیز همچون کلیم، صائب و دیگر شعرای سبک هندی، تحت تاثیر علل و عواملی همچون: علت قرار گرفتن در موقعیت های مختلف، عدم تعادل روحی و روانی، مضمون تراشی، دستیابی به معانی رنگین و در اصطلاح اهل ادب آن عصر، «معنی بیگانه»، نگاه متفاوتی به شخصیت های اساطیری، تاریخی، مذهبی و عناصر شعری و پدیده های محیط اطراف و طبیعت پیرامون خود داشته و به خلق معانی و مضامین جدید و متضاد از هم پرداخته است. منظور از معانی و مضامین متضاد، در اشعار سبک هندی آن است که شعرای این سبک، به جهت خلق مضامین جدید و پرهیز از مضامین کلیشه ای و تک بعدی رایج در هنجار ادبی فارسی (سبک عراقی)، با هنجارگریزی و آشنایی زدایی، سنت های شعری گذشتگان را در هم شکسته و با دادن بار معنایی کاملا جدید به کلمات، از زوایای دید گوناگون، به عناصر و پدیده های محیط اطراف خود نگریسته و یک موضوع و پدیده ثابت و متعارف شعری را در دو معنای متضاد از هم (مثبت و منفی یا ستایش و نکوهش) به کارگرفته اند. نگارنده در این پژوهش معانی و مضامین متضاد را از کل غزلیات جویای تبریزی استخراج کرده و به ترتیب حروف الفبایی مورد بررسی قرار داده و هر جا که لازم و ضروری به نظر رسیده، از اشعار شعرای دیگر؛ بخصوص شعرای هم سبک شاعر، نظیر: کلیم، صائب و دیگر شعرای سبک هندی نیز اشعاری به عنوان شاهد مثال در پی نوشت مقاله آورده است. نتیجه این که پرداختن به معانی و مضامین متضاد در شعر جویا، از طریق هنجار گریزی، و با تاسی از شعرای نامدار سبک هندی از بسامد بالاتری برخوردار است.

نویسندگان این پژوهش برآنند تا ضمن معرفی شهنشانامه اثر فتحعلی خان صبا که در شرح جنگ های فتحعلی شاه و عباس میرزا به نظم درآمده است، چگونگی تاثیرپذیری آن را از شاهنامه فردوسی بیان کنند و نکات اشتراک آنها را بسنجند. به همین منظور مضامین (اخلاقی- عرفانی، سیاسی و اجتماعی)، واژه ها، اسامی شخصیت ها، ادوات جنگی، نکات دستوری و بلاغی مشابه استخراج و تحلیل شد و ثابت شد که در مورد تمامی نکات بررسی شده، شباهت های زیادی میان این دو کتاب وجود دارد؛ این مساله تقلیدی بودن کار صبا (شاعر قرن 13 ه‍. ق) را تایید می کند با این همه او نیز نتوانسته است در این راه با فردوسی همقدم شود.

یکی از موضوعاتی که دانشمندان و مفسران، از گذشته تا امروز، بر سر آن بسیار بحث کرده اند و شاعران نیز آن را توصیف نموده، داستان معراج پیامبر اکرم (ص) است. نظامی گنجوی اولین شاعری است که به طور جدی به آن پرداخته است و به دنبال آن شاعران دیگر این واقعه عظیم و عجیب را در شعر خود منعکس کرده اند؛ یکی از این شاعران کلیم کاشانی است. کلیم در دیوان خود سخنی از معراج نیاورده اما در مثنوی «پادشاهنامه» خود که در هندوستان در وصف فتوحات شاهجهان سروده، بعد از حمد و ستایش الهی و نعت پیامبر در اشعاری غرا معراج پیامبر را توصیف کرده و در ضمن تعریف داستان، از دیدگاه نجومی و اعتقادات مذهبی و باورهای قدما به آن توجهی خاص داشته و آن ها را با اشعاری نغز و دلنشین همراه با تصاویر زیبای بدیعی و بیانی به رشته نظم کشیده است. طرح داستان از نظر صوری و محتوایی مطابق با قرآن و روایات و از نظر علمی با مستندات فیزیک روز بر اساس نظریه نسبیت انشتین قابل تامل و تفکر است. معراج یک داستان نیست بلکه واقعه ای متافیزیکی و ماوراء طبیعی و انجام آن در لامکان و لازمان است، چشم دل باز کردن بر نادیدنی هاست، که فهم و باورداشت آن هر چند که باشد هدایت گر و تکامل بخش است. در این مقاله سعی شده معراج نامه کلیم با حفظ جوانب مختلف بررسی گردد.

موسیقی شعر نتیجه عوامل متعددی است که در کنار هم قرار گرفته و آهنگی خاص را ایجاد می کند. این مقاله به نقش یکی از این عوامل موسیقی ساز می پردازد که می تواند در آهنگی که از شعر شنیده می شود موثر باشد. عامل مورد نظر، طول جملات و جای تمام شدن جمله در شعر است و به طور خاص همراه شدن درنگ پایان جمله با درنگ های وزنی است که در برخی اوزان عروضی می تواند بسیار موسیقی ساز باشد. به این منظور ابتدا بحور متفق الارکان و مختلف الارکان از این جهت بررسی شده و سپس با ارائه نمونه های شعری به تاثیر این عامل در موسیقی شعر کلاسیک پرداخته می شود و در پایان به تاثیر این عامل در شعر نیمایی اشاره می شود.

نار یا آتش یکی از مباحث کلیدی و مهم آثار مولاناست که در معانی مختلف در مثنوی و کلیات شمس به کار رفته است. در شعر مولانا، نار از جنبه های مختلفی مورد بررسی قرار گرفته و تحت تاثیر آیات قرآنی و احادیث و روایات، با عنایت به تفاوت نار و نور، از دو منظر به آن پرداخته شده است: یکی نار حسی که از عناصر اربعه است و از ویژگی های آن سوزانندگی و نابودکنندگی است و نار نفس که نماد دوزخ وجود انسان است و همان ویژگی را داراست و دیگری نار معنوی است که در اثر ریاضت نفس حاصل می شود و خاصیت پاک کنندگی دارد و سوزاننده صفات رذیله در نفس انسان است. از این رو نار در شعر مولانا گاه نشانه قهر خداوندی است و گاه مظهر لطف اوست و یا لطفی است که در پس پرده قهر او نهان است.در این مقاله به تبیین معانی به کار رفته در مورد نار پرداخته شده و با استناد به آیات و احادیث، مفاهیم به کار رفته د باره نار مورد بررسی قرار گرفته است.

مولوی یکی از شاعران مشهور در عرصه عرفان است که در مثنوی، در ضمن حکایت ها و داستان های گوناگون، راه های رهایی از کالبد جسمانی و تن فانی و سیر در عالم ملکوت و راه های وصول به مراتب عشق و معرفت و لزوم پیروی از پیر و مراد در این وادی و همین طور نایل شدن به مراتب عالی عرفانی همچون فقر، فنا، بقا و ... را به مدد و راهنمایی پیر در قالب تمثیل های زیبا، نغز و بدیع به رشته نظم در آورده است. اشعار مولوی به سبب ارجاعات برون متنی از قابلیت های زیاد تاویلی برخوردار هستند؛ به همین سبب در این مقاله به تاویل داستان های دفتر چهارم پرداخته و کوشش شده است که منظور و هدف غایی و اصلی شاعر از سرودن ابیات این داستان ها استخراج و بیان شود.