بهارستان سخن (ادبیات فارسی)
سال:1389 | دوره:6 | شماره:16 |تعداد مقالات:10

عاشق شدن پادشاه بر کنیزک، نخستین داستانی است که مولانا آن را حسب حال ما خوانده، و بعد از عشق نامه مثنوی (سی و پنج بیت نخست) سروده است؛ طرح داستان به گونه ای است که مولوی توانسته پاره ای از اصول عرفانی و عقاید خود را، به مناسبتهایی در ضمن آن بیان کند جز آن که در فرجام آن، در دفاع از کار پادشاه و حکیم در کشتن زرگری بی گناه، گرهی در کارش افتاده، و ناگزیر برای تاویل آن به استفاده از تمثیل و استناد بر آیات و روایات چنگ زده و با شدت و حدت از آن دفاع کرده است؛ با این همه، حالت بهت و حیرت خواننده را از کار حکیم الهی ترک نمی کند؛ به همین مناسبت نگارنده بر آن شد که مستندات مولوی را در آن مورد، از دیدگاههای مختلف بررسی کند تا شاید توفیقات حق - تعالی – دستگیرش شود و راه به جایی ببرد، و یا حداقل طرح مساله؛ خود انگیزه ای گردد بر مثنوی پژوهان، برای تحقیقات بیشتر در این زمینه.

جستار حاضر به بررسی و تحلیل داستان "سندباد بحری" می پردازد که خود از هفت داستان تشکیل شده و از مشهورترین قصه های هزار و یک شب است. از اوایل قرن بیستم گروهی از دانشمندان علوم انسانی روسیه شروع به تحلیل ساختاری متن های ادبی کردند و خود را فرمالیست نامیدند. مشهورترین این افراد، ولادیمیر پراپ نام داشت که بر روی مجموعه قصه های پریان روسی که آفاناسیف گردآوری کرده بود، تحلیل ساختاری را انجام داد. او شیوه و اسلوب کار خویش را ریخت شناسی نامید، به معنای مطالعه اجزای تشکیل دهنده قصه و روابطی که بین آنها وجود دارد. با توجه به اینکه کار پراپ کامل نیست و قابل تطبیق بر هر گونه داستانی نمی باشد، در این پژوهش، سعی شده شیوه ای جدید و ابداعی به کار گرفته شود. بدین ترتیب که داستان را ابتدا به ساختار افقی که نمایان گر دید جزئی نگر خواننده است تجزیه می کنیم، سپس کنش گر های اصلی داستان، مشخص شده و در آخر داستان به ساختار عمودی که نمایان گر دید راوی یا دانای کل است تجزیه می شود. تا به این ترتیب به شیوه ای کامل تر، هدف اصلی پژوهش که مطالعه اجزای قصه است، حاصل گردد.

آذربایجان در عصر ایلخانان، دوره زرین فرهنگ و دانش را می پیمود که این امتیاز حاصل درایت و دانش و میهن دوستی کسانی چون خواجه نصیر الدین توسی، شمس الدین محمد جوینی، علاالدین عطا ملک جوینی، خواجه رشید الدین فضل اله همدانی، و دیگر دانشمندان و فرهیختگان این دوره است. یکی از فرهیختگان و پرورش یافتگان و دانشمندان این عصر ابوالمجد محمدبن مسعود تبریزی است که گنجینه «سفینه تبریز» دستاورد دانش دوستی و ذوق استوار اوست. در این مجموعه دو رساله فارسی عروض با نام های «مختصر» و «الکافیه»، نخستین از حاج امین الدین بله از دانشمندان قرن هفتم و هشتم و از استادان ابوالمجد تبریزی و دیگری از خود ابوالمجد است که بیشترین تاثیر را در ساختار و دسته بندی بحور و اوزان شعر فارسی از «معیارالاشعار» خواجه نصیر داشته است. در رساله های مذکور همچنین از «خسروانی ها» و «لاسکوی ها» سخن به میان آمده، که با تحلیل نظریات و دیدگاهها، چنین تشخیص داده شد که می توان آنها را نخستین نمونه های پیوند شعر و موسیقی و اجداد «تصنیف» در ایران دانست. در این مقاله دو رساله عروضی مذکور معرفی و با دو اثر مشهور این فن، یعنی «معیارالاشعار» و «المعجم» تطبیق داده شده است.

استعاره از مباحثی است که از گذشته دور ذهن متفکران حوزه های مختلف علوم بشری را در سراسر گیتی به خود مشغول داشته است. در حوزه ادب، از آنجائی که استعاره بزرگترین کشف هنرمند و عالیترین امکانات در حیطه هنری و از کارآمدترین ابزار تخیل و به اصطلاح نقاشی در کلام است، مورد توجه ویژه ادیبان و ناقدان برجسته بوده و هست. از جمله ناقدان و بلاغت دانان برجسته اسلامی عبدالقاهر جرجانی (متوفی 471 ق) است که با تلاش های روشمند خود موفق شد به افق های بی سابقه ای در مطالعات ادبی و زبانی از جمله استعاره دست یابد که تا آن زمان سابقه نداشت. در میان بلاغت دانان و ناقدان غربی نیز آیور آرمسترانگ ریچاردز (1965-1893 م) یکی از چهره های سرشناس و تاثیر گذار در حوزه نقد ادبی و بلاغت است که نوآوریها و اصلاحاتی در حوزه بلاغت خاصه در نظریه استعاره ارائه داده است. این مقاله بر آن است که ضمن بیان گزیده ای از پژوهش های استعاری پیشینیان این دو متفکر به مقایسه تطبیقی آرای ایشان درباره استعاره بپردازد. بنابراین ضمن مطالعه و بررسی منابع مربوطه و توصیف و تحلیل اطلاعات حاصله، به تطبیق دیدگاه دو اندیشمند و استخراج اشتراکات و اختلافات میان آن دو پرداخته شده است. نتیجه حاصله حاکی از آن است که برخی از نوآوری های مستند به پژوهش ریچاردز درباره استعاره را عبدالقاهر جرجانی صدها سال قبل از او به شکلی مبسوط و نیکو بیان کرده است.

بیان مساله سنت و مدرنیته در قالب داستان حاکی از اهمیت بنیادین موضوع است که جامعه و فرهنگ جامعه درگیر آن اند. داستان «طعم گس خرمالو» زویا پیرزاد بازگو کننده روایت گذر از سنت به مدرنیته است که در آن، جریان برخورد «خانم»، شخصیت اصلی داستان، با دنیای جدید و چگونگی آشنایی او با پدیده مدرنیته نشان داده شده است. چگونگی ورود او به مدرنیته نمایانگر درک کلی مردم جامعه از مدرنیته است؛ یعنی، تلقی آنها از مدرنیته را نشان می دهد؛ اینکه مردم جامعه مدرنیته را در چه سطحی فهم کرده اند؟ و اصلا دریافت آن ها از مدرنیته چگونه است؟ در داستان با سه مرحله مرتبط با موضوع سنت و مدرنیته روبرو هستیم. نخست: برخورد سنت و مدرنیته که به سنت گریزی و تجدد خواهی می انجامد. دوم: در مدرنیته و همگام با دستاوردها و یا مدهای مدرنیته به سر بردن است. در این مرحله است که فرد به بی هویتی و بحران شخصیتی دچار می شود. سوم: مرحله بازگشت به سنت و باورهای مذهبی است که به عنوان راه حل نجات فرد از پیامدهای مدرنیته مدنظر قرار گرفته است. آنچه در این نوشتار بیان شده است تمام مفهوم مدرنیته نیست، بلکه قرائت خاصی از آن است که متناسب با داستان می باشد.

طبق نظر یونگ جایگاه آرکی تایپ در ناخودآگاه جمعی است و از آنجا که آثار ادبی نیز از ناخودآگاه آدمی نشات می گیرند، آثار ادبی را می توان تحلیل آرکی تایپی نمود. یکی از مهم ترین آرکی تایپ ها آنیما است که عبارت است از طبیعتی مادینه و روان زنانه مستتر در وجود مرد. آنیما دارای جلوه های متعددی است و می تواند در مظاهر مختلف آب، گیاهان، پرندگان، جلوه های زنانه مثل مادر، معشوق و... بروز کند. کارکردهای آنیما نیز در روان مرد گوناگون است و از جنبه شر و منفی تا سطوح ملکوتی را شامل می شود که در جلوه های متعالی تر، زمینه ساز تحقق «خویشتن» و «تولد دوباره» خواهد بود. در این مقاله نیز، چگونگی تجلی آنیما در قالب گیاهان و مظاهر مختلف آن، از قبیل درختان، گل ها، باغ، برگ، علف، شاخه و... مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

زبان از آن روی که قالب اندیشه ها و عواطف انسانی و ابزار انتقال این هاست، مهم ترین ابزار ارتباطی بشر به شمار می آید. بنابراین از رهگذر زبان هر کس، به ویژه اگر نویسنده یا شاعر باشد، می توان به دنیای تجربه ها و آفاق اندیشه ها و احساسات او راه یافت. جمال زاده، برای اولین بار در قصه نویسی فارسی، به جای استفاده از زبان رسمی و ناکارآمد عصر خویش، زبان پویای زندگی روزانه مردم روزگارش را به کار گرفت تا بتواند دریافته های تازه خود و مخاطبانش را بیان نماید. او برای ترسیم تصویری روشن از رویدادها و مفاهیم و تعابیر تازه عصر خود به زبان محاوره روی آورد و در نوشته هایش این «گونه» زبانی را به دلیل توانایی هایش، به زبان معیار ترجیح داد. اما در همه جا در کنار نقش ارتباطی زبان، بر نقش زیبایی آفرینی آن نیز تاکید ورزید. در این مقاله ابتدا زبان محاوره متن و ویژگی های بارز آن در ساختار جمله، فعل، صفت و اتباع نشان داده شده، سپس زیبایی های بیانی نویسنده را در مقوله های وصف، مانندگی، کنایه و رعایت تناسب میان زبان و شخصیت، با نمونه هایی باز نموده ایم.

طنز و شوخ طبعی، جهان شگفت انگیزی از واقعیت هایی است که همزمان به واقعیت و ضد آن می پردازد. به طوری که می توان از ضد واقعیت به واقعیت رسید. طنز (satire)، از شیوه های تاثیر گذار بیان است و در اصطلاح اهل ادب، عبارت است از شیوه های خاص بیان تند مفاهیم اجتماعی، اخلاقی، مذهبی و سیاسی و روشی برای افشای حقایق تلخ و بی رسمی های فردی و اجتماعی که دم زدن از آنها، به صورت عادی و جدی، گاه ممنوع و گاهی نیز دشوار است. یکی از شیوه های طنز در روزگار معاصر، استفاده از نوع ادبی کاریکلماتور است که جلوه هایی از آن را می توان در آثار نویسندگان و شاعران معاصر مشاهده کرد. گفتنی است «کاریکلماتور سخنان کوتاه حکیمانه و طنز واری است که گاهی به کلمات قصار نزدیک می شود؛ زیرا در آن نکته ای است.» از آنجا که شهریار شاعر برجسته قرن معاصر، از تاثیر سخنان خود بر ذهن و ضمیر مخاطبانش آگاهی داشته است، از همه امکانات بیانی برای بیان مقاصد و مطالب خود استفاده کرده است. یکی از این شیوه های بیانی مورد توجه این شاعر بلند پایه، طنز و شوخ طبعی می باشد که برای القای اصول اخلاقی و معنوی و جلب توجه مخاطبین و تاثیر گذاری بیشتر کلامش از آن بهره برده و کوشیده است در غزلیاتش برای القای مفاهیم طنز آمیز خود از شیوه کاریکلماتور سود جوید. در این مقاله، کوشش ما بر آن است تا نمونه های اشعار طنز آمیز و نحوه استفاده این شاعر نام آور معاصر از این نوع ادبی (کاریکلماتور) را مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم.

سخن آسمانی پیامبر اکرم (ص) که فرمودند: «لارهبانیه فی الاسلام» مهر تاییدی بر اندیشه اجتماعی بودن سرشت بشر است که ایده دهکده جهانی پیشرفته ترین نمود آن است. اما آن چیزی که در این دهکده باید به عنوان اصل انکار ناپذیر قلمداد شود، همزیستی مسالمت آمیز ملت ها با یکدیگر است که در سایه آن، صلح و دوستی، سیاست، تجارت، سیاحت و… شکوفا می شود. به استناد شواهد تاریخی، ایران در این گونه مسایل در میان کشورهای جهان بی رقیب بوده است. حکومت فریدون از دوران پیشدادیان و هخامنشیان از دوران باستان و سامانیان در دوره اسلامی از بارزترین این شواهد است. یکی دیگر از این مستندات فرهنگی ارزشمند، آثار ادبی بی بدیل این مرز و بوم پهناور است که شاعرانی چون: فردوسی، سعدی، مولانا، حافظ و… را در دامن خود پرورانده است، سرایندگانی که پیام آوران فرهنگ صلح و دوستی هستند. با توجه به گستردگی آثار ادبی، در این مقاله، تنها به بررسی آرا و اندیشه های یکی از برجسته ترین این ادیبان که در حوزه نظم و نثر مورد توجه همگان می باشد؛ یعنی افصح المتکلمین، سعدی شیرازی اکتفا شده است، چرا که سعدی عصاره شاعران عارف و غیر عارف ایران است و در اندیشه و آثار او بیش از سایرین فرهنگ همزیستی مسالمت آمیز به چشم می خورد.

این گفتار بر آن است تا با پژوهشی خلاصه در چند کتاب دستوری رایج در مراکز دانشگاهی به پاره ای از تفاوت های ساختاری در تالیف این کتاب ها اشاره کند. از آنجا که تعداد تالیفات دستوری زبان فارسی از آغاز تاکنون فراوان بوده، مشخص است تحلیل این آثار و نشان دادن وجوه تمایز و تشابه آنها کاری بس طولانی و نیازمند تحقیقی مفصل، فراتر از این گفتار می باشد. اما با توجه به اینکه در اکثر مراکز دانشگاهی رشته زبان و ادبیات فارسی و همچنین رشته زبان شناسی دایر است، بنا به نیاز مخاطبان و همچنین برای توصیف زبان فارسی کتاب های دستوری تالیف می شوند؛ اما به نظر می رسد، عده ای از نگارندگان این کتاب ها بدون در نظر گرفتن نیاز مخاطبان دست به تحریر این نوع کتب می زنند. در حقیقت، در این پژوهش سعی بر آن است به این سوال پاسخ داده شود که آیا تالیفات زیاد در حوزه دستور زبان به نفع مخاطبی است که کتاب بنا به نیاز او تالیف شده است یا خیر؟ و آیا کتاب های دستوری توصیفی و آموزشی در رسالت خود مبنی بر توصیف زبان و آموزش مخاطب موفق بوده اند یا خیر؟ تعدادی از نتایج حاصل از این تحقیق به شرح زیر است. الف– آشفتگی ها و اختلاف نظرها در کتاب های دستوری به وفور دیده می شود. ب- بسیاری از این تالیفات بر مبنای یک نظریه دستوری و زبانی نوشته نشده اند. ج- هماهنگی بین مطالب در این کتاب ها ضعیف است. د- این تالیفات در شناساندن بسیاری از مباحث دستوری ناتوان بوده اند. ه- بسیاری از این کتاب ها در ارائه شواهد مثال و بسیاری در توضیحات و تعاریف ضعیف کار کرده اند.