سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1398 | دوره:12 | شماره:3 (پی در پی 45) |تعداد مقالات:20

در این مقاله قصد نویسندگان بررسی دوبیتیهای عامیانه هرات است این دوبیتیها زمانی تقریبا چهارصد ساله را در بر میگیرد. روش بررسی به این صورت است که ابتدا حدود سیصد دوبیتی انتخاب و استخراج گردیده و تحلیل بر مبنای آن صورت پذیرفته و سپس این نتایج به صورت مختصر در این مقاله ذکر شده اند. از اصل دوبیتیها در متن مقاله به دلیل محدودیت؛ بعضی دوبیتیها گزینش شده است.

ادبیّات دوره ی مشروطه با همه ی تحوّلاتی که در محتوا و فرم و قالب شعر فارسی ایجاد کرد، وامدار گذشته ی خود است. از آن جا که ماهیّت انقلابی و پرشور شعرِ این دوره بیش از هر چیز نیازمند تقویت همگرایی جمعی و ملّی و برانگیختن احساس میهن دوستی و بیگانه ستیزی ایرانیان بوده، خصایص حماسی-اعمّ از صوری و محتوایی-و ظرفیّتهای انگیزشی شاهنامه ی فردوسی، یکی از بهترین زمینه ها برای دستیابی به این اهداف آرمانی به شمار می آمده است. مقاله ی حاضر با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از نظریه ی بینامتنیّت در پی آن است که اثرپذیری دو تن از شاعران بزرگ دوره ی مشروطه یعنی ادیب الممالک فراهانی و فرّخی یزدی را از شاهنامه ی فردوسی بررسی کند و مناسبات موجود میان اشعار آنها را در مؤلّفه های گوناگونِ محتوا (بهره گیری از تلمیحات شاهنامه ای و موازی سازی و شبیه سازی تاریخی) و صورت (زبان، تصاویر بلاغی و مؤلّفه های موسیقایی) تحلیل نماید. بر اساس نتایج پژوهش، این اثرپذیری یک تقلید صِرف نبوده و این دو شاعر الگوهای جدیدی را به ویژه در زمینه ی دگردیسی شخصیّتها و موازی سازی و شبیه سازی تاریخی ایجاد کرده اند. همچنین روابط بینامتنی اشعار این دو شاعر با شاهنامه از نوع بینامتنیّتِ قوی است؛ زیرا در هر دو سطحِ محتوا و صورت از شاهنامه تأثیر پذیرفته اند.

در پژوهش حاضر، ویژگیهای اوزان 4350 غزل سه شاعر شاخص به لحاظ تفاوتها و تشابهات وزنی و ارتباط با مضامین و معانی آنها مقایسه شده است. چنانکه بسامد اوزان نشان میدهد که بحر "رمل و مجتث" در غزل سعدی و حافظ و بحر "هزج و مضارع" در غزل مولوی بیشترین بسامد را دارند. اوزان غزل سعدی و حافظ که در دو سده متفاوت میزیستند مشابهت بیشتری دارند تا اوزان غزل سعدی و مولوی، که هم عصر بوده اند. رایجترین اوزان غزلیات سه شاعر، شامل 30 وزن است که 15 وزن آن بیشتر از سایرین بکار رفته اند. سعدی و حافظ اوزان ابداعی ندارند، در حالیکه نوآوریهای وزنی در اوزان متناوب و تکراری مولوی بیشتر مشاهده میشود که چه بسا، مجالس سماع و وجد و اشتیاق اصحاب خانقاه درخلق آنها موثر بوده است. بیشترین کاربرد مختص اوزان بحور متفق الارکان است که بالاترین بسامد را در شعر سه شاعر نشان میدهد. هرچند برخی از تحقیقات اوزان و معانی آنها را بای یکدیگر مرتبط میدانند، مضامین غزل سعدی؛ مولوی به اوزان خاصی مرتبط نیستند و انواع مضامین نظیر شادی و اندوه و عشق و فراق و وصال و امورعرفانی بدون توجه به وزنی خاص بیان شده اند.

زبان فارسی با عربی تنیده شده است و بسیاری از واژه های دخیل عربی از ادوار کهن تا به امروز در شمار شهروندان لغوی زبان فارسی در آمده و در متون مختلف ادبی و علمی استعمال شدند. از سوی دیگر به واسطة حنبة اعجازی قرآن کریم و اهمیت قرائت و درک صحیح این عطیة الهی و مخزن اسرار نبوی، ایرانیان دغدغة تعلیم و تعلم زبان عربی را در همة ادوار تاریخی داشته اند. یکی از مراجع بسیار مهم در آموزش زبان، لغت نامه های دو زبانه است که اهم واژه های پرکاربرد و ضروری را فهرسا و معنی کرده باشد. از زمرة این واژه نامه های متقدم که در خارج از ایران تصنیف شده باید از فرهنگ عربی به فارسی مشکاة المصابیح یاد کرد. اثر مذکور نگاشتة مصطفی بن قباد لاذقی است. احوال وی در هاله ای از ابهام قرار دارد و از مطاوی آثار رجالی و تراجم نیز مطلبی در باب وی مستفاد نمیشود. مشکاة المصابیح بر اساس روش باب و فصل تبویب شده است. این اثر به لحاظ مطالعات زبانشناسی عربی و فارسی و اختصاصات رسم الخطی حائز بررسی و ارزش فراوان است.

کاوش در ساختار صوری و معنوی چند شطح بحث برانگیز قرون اولیه ی تصوّف و سایر شطحیاتی که از قرن ششم تا قرن یازدهم در آثار عرفانی دست به دست گشته اند، نشان میدهد که هر چه از سَده های نخست میگذرد، شطح گویی به تقلید و ابتذال متمایل گشته و از ویژگیهای معروف و مرسوم شطح حقیقی فاصله میگیرد. این پژوهش پس از بیان مبانی نظری شطح و ویژگیهای آن، دوران شطح گویی را بنابر منابع موجود، به سه دسته تقسیم میکند؛ بعد از بررسی شطح هر دوره با محوریّت ویژگیهای قراردادی شطح، به نقد و بررسی دوره ها پرداخته و نشان میدهد شطح حقیقی تنها در دوره های اوّل تصوّف از زبان بایزید و خَرَقانی و حلّاج شنیده شده است و پس از آن هر چه هست؛ یا تقلید و تکرار، و یا دریافتهای عرفانی است که به تعبیر نادرست و به عنوان شطح، در آثار صوفیه ضبط شده اند.

فتوت نامه ها یکی از منابع مهم در شناخت فرهنگ و اندیشه اهل فتوت به شمار می آیند. ریشه و اساس فتوت را در آیین مهری مییابیم که در آن سربازان میترا ملزم به طی مراحل دشوار، رعایت وفا و صداقت، پایبندی به عهد و دشمنی با دروغ و تقلب بودند. از سویی دیگر، این اندیشه با آیین زردتشتی نیز پیوند داشت. پس از اسلام و در پی رونق اندیشه های اسلامی این فرهنگ با آیین اسلام ادغام شد؛ اما به دنبال دوری خلفا از مبانی اسلام و رواج دورویی و تزویر، گروهی از صوفیه در پی اخلاص در عمل و اجتناب از ریا بر آمدند. فتوت کم کم با اندیشه های اسلامی در هم آمیخت و بن مایه های عرفان اسلامی را شکل داد و از قرآن و حدیث بسیار بهره برد. اهل فتوت حضرت علی (ع) را سردمدار فتیان نامیدند و به روایت داستانهایی پرداختند که وجود این مسلک را از دورة آدم (ع) تا زمان حضرت علی (ع) اثبات میکرد. سهروردی با شناخت کامل ریشة فتوت در آیین زردشتی در پی احیای مسلک و عرفان اسلامی بر آمد و در این زمینه دو فتوت نامه نگاشت. میر سید علی همدانی که سالکی مسافر بود در طی سفرهایش این مسلک و آیین را رونق بخشید. در این مقاله در پی آن هستیم که با بررسی محتوایی و سبکی هر دو اثر، این نکته را در یابیم که آنها از چه منظری مشترکاتی دارند و تفاوت دیدگاهاشان در چیست.

تعیین نوع ادبی در ادبیات فارسی به دلیل عدم وجود سابقه و تازگی موضوع از دشواریهای زیادی برخوردار است. نیاز به محلی سازی الگوهای غربی از یکسو و ضرورتهای جهانی سازی ادبیات محلی از سوی دیگر، دو نیاز متناقض امروز ادبیات فارسی است. از اینرو پرسش اصلی این است که آیا میتوان الگویی ارائه نمود که ضمن رعایت استانداردهای جهانی نیازهای ادبیات فارسی را نیز پوشش دهد. مقاله حاضر تلاشی در این راستاست: اول در تعیین انواع ادبی از انواع پایه (حماسی، غنایی، تعلیمی) که در سطح جهانی مورد قبول است استفاده گردیده است. دوم برای تعیین نوع، از سه متغیر اصلی به نامهای محتوا و مضمون، لحن و شیوه ارائه به همراه زیر متغیرهای آنها استفاده شده است. محتوا و مضمون شامل 29 زیر عامل از جمله قهرمانی، عیاری، عاشقانه و. . . . لحن شامل بیش از 40 مولفه از جمله صمیمانه، ناصحانه، آمرانه و. . . که از سه عنصر منطق، هیجان و احساس متاثر شده اند و شیوه ارائه که به سه زیر عامل روایی، خطابی و خویش گویی تقسیم شده است. در نهایت با استفاده از این سه متغیر وجه غالب اثر تعیین میشود.

پژوهش حاضر میکوشد تا سیر معنایی زلف و مترادفات آنرا در سبکهای مختلف شعر فارسی بررسی کند. برای دستیابی به این هدف، اشعار لامعی(قرن پنجم) را به عنوان نماینده ی سبک خراسانی، نظامی(قرن ششم) وجلال طبیب شیرازی (قرن هفتم و هشتم) و امیرخسرو دهلوی برای سبک عراقی و صائب تبریزی(قرن یازدهم) به عنوان نماینده ی سبک هندی گزینش کردیم. همچنین درفحوای بحث به عنوان نمونه از اشعار شاعران دیگر نیز بهره گرفتیم. در مجموع «زلف»، «مو»، «گیسو»، «طره» و. . . از جمله ی موضوعاتی است که همواره در غزل فارسی هرگز تحولی نداشته و دارای معنای ایستا هستند. عشق مهمترین مضمون غزل است که در دو قِسم عشق آسمانی و عشق زمینی حضور داشته و غزل فارسی را غنی و دلنشین ساخته است. بیان مضامین و موضوعات عاشقانه مستلزم بیان رابطه ی عاشق و معشوق است. معشوق قطب غزل است، و تصویری که از او ارائه میشود، نشان دهنده ی دیدگاه غزل پرداز نسبت به عشق و معشوق است. یکی از این تصاویر شاعرانه در غزل فارسی مبحث زلف و موی یار است. در سنت شعر فارسی، معشوق زلف سیاه درازچون کمندی دارد که پشت پای وی را میبوسد. زلف یار پریشان است، اما در همین آشفتگی است که آرامش را به عاشق ارزانی میدارد. زلف یار حتی خوشبوتر از عنبر، نافه، مشک است. دل عاشق در خم زلف دوتای معشوق اسیرو درسلسله است.

آفرینش و خلق صورخیال که محصول تأثرات روحی و مکاشفة شاعر است، جوهر مشترک اغلب آثار ارزشمند ادبی برای تسخیر ذهن، تخیل و احساسات مخاطب است و شیوه های متنوع شاعران در آفرینش تصاویر نیز، همواره مورد توجه و تأمل منتقدان و صاحبان ذوق بوده است. قالب غزل در سالهای اخیر با موضوع دفاع مقدس فرصتی برای هنرنمایی شاعران این حوزه است که بررسی و درک زیباییهای آن از نظر اهل فن دور نمانده است؛ امّا این پژوهش که به شیوة تحلیلی-توصیفی انجام شده است، از دریچة دیدگاه ساختارگرایان به بررسی تصویر در شعر دفاع مقدس میپردازد. پس از بررسی و تحلیل ساختاری تصویر در غزل شاعران برجستة این حوزه چون؛ حمید سبزواری، موسوی گرمارودی، سیدحسن حسینی، پروانه نجاتی و سعید بیابانکی، با تکیه بر اصالت و اهمیت واژه ها و ارتباط آنها در متن، به درک و دریافت وجوهی از زیبایی که حاصل دقت در ساخت است، دست یافتیم؛ همچنین از نتایج این پژوهش دریافت و استخراج دو ساخت کلی برای آفرینش و چینش تصویر و سازه های آن در بافت سخن است.

نگرش هر نویسنده ای درباره ی مضامین تعلیمی نقش برجسته ای در کیفیت بیان و انتقال این مضامین به مخاطب دارد. از آنجا که تاکنون درباره محتوای اخلاقی و تعلیمی نثر ادبی دوره پهلوی، مقاله و تحقیق مبسوطی به صورت مستقیم صورت نگرفته است، در این پژوهش، بر اساس روش کتابخانه ای و سندکاوی، محتوای اخلاقی و تعلیمی برخی آثار ادبی دوره ی پهلوی در چارچوب تحلیل و دسته بندی، بررسی میشود. سؤال اصلی این تحقیق، این است که بسامد محتوای اخلاقی و تعلیمی در نثر ادبی دوره ی پهلوی بر چه اساس است و بیشترین تأکید این نویسندگان بر چه مضامین تعلیمی است؟ یافته های تحقیق نشان میدهد که در نثر دوره ی پهلوی اوّل و دوم، بیشترین تأکید نویسندگان متعهّد، بر تعلیمات دینی است ولی در دیگر تعلیمات، این بسامد، متفاوت است؛ با این توضیح که نویسندگان دوره ی پهلوی اوّل، بعد از تعلیمات دینی، تعلیمات اجتماعی سپس تعلیمات انسانی را مدّنظر قرار داده اند در حالی که نویسندگان دوره ی پهلوی دوم، بعد از تعلیمات دینی، تعلیمات انسانی و در نهایت اجتماعی را در نثر خود متجلّی کرده اند.

شهریار، صور خیال را برای تفهیم افکار و سلاست شعر خود در حد معمول بکار برده است. او به نیروی ابتکارش، بین عناصر موجود در جهان هستی از طریق تشبیه ارتباط بر قرار کرده نکات ظریفی آفریده است لذا توجّه به عناصر حسَی، بویژه طبیعت، بعد از بیان اوصاف انسانی در قالب مشبّه، بیشترین مضامین تشبیهات شهریار است. بخش عظیمی از اوصاف انسانی شعر شهریار نیز، ناشی از درونمایه ی عاشقانه ی اوست حکایات عاشقانه ای که دیگر شاعران راوی آن هستند شهریار آن را تجربه نموده لذا تصاویر، افکار و عواطف او حاصل زندگی خاص و تجربه های ویژة اوست و از انتحال بری است. با توجه به کثرت اشعار، تنوع مضامین و قالبهای شعری شهریار، گاه تصویرهای شعری، اندیشه های مختلف شاعر را برای خوانندگان نشان میدهد. از میان انواع تشبیه، تشبیه مفرد به مفرد و بلیغ اضافی بیشترین بسامد شعری دارد. این پژوهش، به شیوه ی تحلیلی توصیفی، انواع تشبیهات را از لحاظ شکلهای هشتگانة تشبیه، محتوا (خیالی و وهمی)، ارکان، مرکب و مفرد، طرفین تشبیه (حسّی و عقلی) و درونمایه در تمامی دیوان شهریار مورد بررسی قرار داده است و تحلیل آماری و علمی از هر یک از تشبیهات ارائه خواهد نمود تا معیارهای اساسی زیباشناسی شعر شهریار تبیین گردد.

مثنوی معنوی، اثرِ جاودانة مولانا جلال الدّین محمّد بلخی، از زمانِ تصنیف تا کنون همواره مورد توجّه و تحقیق و تدقیقِ عارفان و دانشوران و ادیبان بوده است و چون کتابی دیریاب است، ناگزیر دانشوران و عارفان و ادیبان، هریک فراخورِ حال خویش و در حدّ توان، به شرحِ غوامض آن پرداخته اند تا راهروان، بیشتر و بهتر، از این خوانِ گستردة آسمانی بهره ور گردند. یکی از کسانی که به این کار همّت گماشته است علامه ملا حامد کاتبِ بیسارانی، عالم، عارف و شاعر قرن سیزدهم هجری است. ملا حامد شاید تنها کسی است که مثنوی را دو بار شرح کرده است. بیسارانی، فقیه و متکلّم بوده و بر علوم اسلامی و آثارِ عارفان تسلط داشته و افزون بر اینها خود سالها مشغول سلوک بوده و بدین سبب شرح وی حائز اهمیت است. از وی علاوه بر شرح مثنوی آثار ارزشمند دیگری به یادگار مانده. از شرحِ نخست بیسارانی بر مثنوی تنها یک نسخه موجود است اما از شرح دوم، نسخ متعددی وجود دارد. این مقاله به معرّفی بیسارانی و چهار نسخه از شرح دوم او بر مثنوی و بررسی سبکی و محتوایی آن میپردازد.

یکی از بهترین بسترهای شناسایی نشانگان فرهنگ عامه و مردم شناسی افراد اجتماع مطالعه ی تولیدات داستانی است. تابو نیز به معنای ممنوعیّت تقدّس یافته یکی از مهمترین نشانگانی است که در متون داستانی متجلی میشود. آنها، نخستین قوانین بشری هستند که بعدها ریشه ی منعیات اخلاقی و مذهبی شدند. ادبیات داستانی مبتنی بر عوامل متعددی از جمله تجربیات فردی، ذهنیّات شخصی و واقعیّات اجتماعی است و تابوهای یک اجتماع نیز برخاسته و موثر بر این عوامل است. در این مقاله ابتدا با بسط مفاهیم نظری تابو در جامعه ی ایرانی و ادبیات داستانی معاصر، تلاش شده که ویژگیهای برجسته و نهفتة جامعه ی ایرانی بررسی و شناسایی شوند. سپس مصادیق عینی آن در متون داستانی (1380-1320) تحلیل شده است. نتایج نشان میدهد که تابوهای جامعه ایرانی در سه گروه تابوهای قدرت، مسایل جنسی، و زبان بیشترین بسامد را داشته و همچنین تابوهای مادر، پدر، زن بودن، و حجاب از جمله تابوهای گسترده، از دیدگاه نویسندگان این دوره است. زبان داستانها و تابوهای مطرح شده در آنها ارتباط تنگاتنگی با جنسیت و طبقه ی اجتماعی نویسنده و قهرمانان داستان دارند. زمان خلق داستان نیز، از حیث حوادث اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و. . بر تولد یا مرگ تابوها موثرند.

علی بن عبدالمؤمن ملقب به عبدی بیگ یکی از شاعران قرن دهم هجری است، دارای دو تخلص عبدی و نویدی است و آثار فراوانی دارد که هنوز سرنوشت بعضی از نسخ خطی او روشن نیست. در این مقاله به تحلیل سبک شناسانه ی تشبیه و کاربرد «صوربیانی مضاعف» در چهار مثنوی او پرداخته ایم، یافته های ما نشان میدهد که او انواع تشبیه را با بسامد بالا، زینت بخش شعرش قرارداده است و نکته ی دیگر اینکه عبدی بیگ از گونه های مختلف «صوربیانی مضاعف» مانند: تشبیه در تشبیه، کنایه و مجاز در تشبیه، تشبیه در اضافه ی سمبلیک، تشبیه در استعاره، تشبیه در ایهام، تلمیح در تشبیه، تلمیح تشبیهی دینی، تلمیح تشبیهی اسطوره ای، تلمیح تشبیهی علمی و. . . هنرمندانه استفاده کرده است. در این پژوهش، با محوریت تشبیه، بر اهمیّت و زیبایی انواع «صوربیانی مضاعف» آشنا میشویم.

اَعلام، شامل جزئیاتی متنوّع، همواره حضوری مؤثّر در کیفیت سبک بلاغی ادبیات ملل؛ از جمله شعر فارسی داشته اند. درک مفهوم بسیاری از اشعار، با درک ساختار تصویریِ اسامی خاصّ آنها پیوند دارد. با توجّه به این اهمیّت، موضوع مقاله ی حاضر، بررسی کارکرد تصویریِ اَعلام اشخاص در غزلیات سنایی، عطّار و مولوی است. برای این پژوهش، آن دسته از اَعلام که یا در حکم تصویری کامل و یا به عنوان بخشی از یک فرایند تصویری، به انتقال ذهنیات شاعر مدد رسانده اند، بررسی شدند. در غزلیات سنایی 277، در غزلیات عطّار 182 و در غزلیات مولوی 433 تصویر با اَعلام اشخاص شکل گرفته است. این سه شاعر، چنان به ساخت تصاویر ادبی با اَعلام تشخّص داده اند که میتوان آن را از مختصّات سبکی شعر آنها دانست. در این راستا، سنایی از نماد، تلمیح، تشبیه، استعاره و کنایه؛ عطّار و مولوی نیز از تلمیح، تشبیه، نماد، استعاره و کنایه بیشترین بهره را برده اند. جنبه ای دیگر از یافته ها نشان میدهد، بیشترین کارکرد محتوایی موضوعیِ اَعلام اشخاص در غزل مولوی، در زمینه ی عارفانه روی میدهد. در غزل سنایی و عطّار نیز تلفیقی از کارکرد عارفانه و عاشقانه دیده میشود که ظرایف هر یک را در متن خواهیم دید.

ناصرخسرو در شعر فارسی جایگاه مهمی دارد. او در اشعار خود به طرح و شرح دغدغه های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ادبی خویش پرداخته و با توجه به باورهای ایدئولوژیکش، راهکارهای متعددی برای شکوفایی ظرفیتهای بالقوه ی نوع بشر ارائه داده است. در روانشناسی انسانگرا نیز، تحقیقات متعددی پیرامون آدمی و قابلیتهای مکنون آن انجام شده است. آبراهام مزلو، نماینده ی اصلی این مکتب با تبیین نظریه ی خودشکوفایی، گامهای استواری در زمینه ی معرفی انسان سالم و کامل برداشته است. در این تحقیق، با روش توصیفی – تحلیلی و مقایسه ای و بر مبنای نظرات مزلو، شخصیت ناصرخسرو و اندیشه ی انسانگرای او واکاوی شده تا به این سئوال اصلی پاسخ داده شود که شاخصه های خودشکوفایی در اندیشه و شخصیت او کدام است؟ بنظر میرسد که مؤلفه های «درک بهتر واقعیت و برقراری رابطه ی آسانتر با آن»، «پذیرش خود، دیگران و طبیعت»، «مسأله مداری»، «کیفیت کناره گیری و نیاز به خلوت و تنهایی»، «خودمختاری و استقلال فرهنگی»، «تجربه ی اوج»، «حس همدردی»، «روابط بینافردی»، «ساختار مَنشی مردمگرا»، «طنازی فلسفی و غیرخصمانه» و «مقاومت در برابر فرهنگ پذیری»، بهمان اندازه که در آزمودنیهای مزلو نمود داشته، در شخصیت و اندیشه ی ناصرخسرو نیز، برجسته بوده است.

پس از انقلاب سال 1357 توجه به مفاهیم دینی در جامعه گسترش یافت. بیشتر شاعران نیز به بازتاب آموزه های مذهبی و مضامین اسلامی در سروده هایشان توجه نشان دادند. شاعرانی چون شهریار، طاهره صفار زاده، علی موسوی گرمارودی از این گروه هستند. در سرودة این دسته از شاعران که در پیوند با انقلاب و جنگ هشت ساله سروده شده است، مضامینی چون: ارزشهای قرآنی، معارف اخلاقی، جهاد، شهادت، نهضت عاشورا و مهدویت بیشتر جلوه گری کرد. احمد عزیزی شاعر عصر انقلاب در عرصه ی عرفانی و حماسی، شاعری متعهد بحساب می آید. او در هماورد اندیشه و احساس برای خود رسالت و وظیفه ای بزرگ قائل است و بزرگترین رسالت خود را تربیت نسل انقلابی ایران میداند و دراین باره زبان شعر را به خدمت میگیرد. توجه فراوان او به ترکیب سازی و آفرینش ترکیبهای بدیع و ملیح در مثنویهایش برجوشش و طراوت شعرهایش میفزاید؛ ترکیب سازیهای احمد عزیزی بهره مند از آیات قرآن کریم و مضامین آیینی است. این مقاله به بررسی شکلی و محتوایی تصاویر خلق شده در شعر احمد عزیزی میپردازد. دامنه این پژوهش، بررسی استقرایی برخی از سروده های اوست. تاکنون اثری پژوهشی یا نگارشی در قالب مستقل و در زمینه صور خیال اشعار این شاعر نام آشنا، منتشر نشده است و میتوان این پژوهش را نخستین قدم در مسیر نقد و بررسی تصویر آفرینی ادبی در شعر احمد عزیزی دانست.

در مقاله ی حاضر، با توجه به تاریخ کهنسال تاجیکستان، ابتدا به خاستگاه تاجیکان و پیشینه ی ادبی این سرزمین پرداخته شده است. سوال اصلی پژوهش، آن است که؛ مضمون عشق به وطن، در شعر معاصر این دیار (از انقلاب اکتبر1917م به بعد) با توجه به دگرگونیهای سیاسی-اجتماعی، دچار چگونه تحولاتی شده است؟ موضوع اخیر، با بررسی مضامین شعری از شاعران برجسته ی معاصر تاجیک، ارزیابی شده است. نتایج بررسیهای این پژوهش، که به شیوه ی تحلیلی-توصیفی فراهم آمده، نشان میدهد، در مضمون مورد نظر، با توجه به سیر تاریخی و دگرگونیهای سیاسی-اجتماعی در دوره های متفاوت ادبیات معاصر تاجیک، تحولات بسیاری ایجاد شده است، به عبارتی، مفهوم وطن در هر دوره از ادبیات معاصر این سرزمین، در حوزه ی معنایی خاصی قابل بررسی است. در دوره ی تسلط شوروی سابق، تحت تاثیر مکتب رئالیسم سوسیالیستی، مقصود از وطن، سرزمین بزرگ شوراها-اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی-است، به ویژه در دوره ی جنگ جهانی دوم (1945م-1941م )، اما مضمون فوق، پس از فروپاشی شوروی (از1991م) و از بین رفتن سانسورهای حکومتی، اندک اندک دارای مفاهیم گسترده تری شده است. مفاهیمی چون: ستایش سرزمین نیاکان-ایران-، ستایش وطن، همراه با اندوه و تاسف که ناشی از سرخوردگیهای سیاسی-اجتماعی ست و نیز انتقاد از سرگذشت تاریخی تاجیکان.

این مقاله کوششی است در به دست دادن ملاکهای کاربردشناسی برای تشخیص واژه های چندمعنا و متشابه. ذکر وجوه تفارق واژه های چندمعنا و متشابه از مباحث رایج در کتب و برخی مقالات معنی شناسی است امّا ملاکهایی که زبانشناسان در این زمینه مطرح کرده اند وقتی محک تجربه به میان میآید، چندان راهگشا نیست. شیوه ای که این مقاله پیشنهاد میکند مبتنی بر بررسی دوباره ی علل شکل گیری چندمعنایی در واژه هاست. چنان که با ارائه ی شواهد شعری از لغتنامه ی دهخدا تأکید میشود، روابط همنشینی واژه ها و بافتی زبانی که واژه درون آن جای میگیرد، از علل شکل گیری چندمعنایی در واژه هاست و از این رو، در بازشناختن واژه های چندمعنا از متشابه نیز از همین ملاکهای کاربردشناسی میتوان بهره برد. هرچند برخی معانی که مؤلفان لغتنامه ی دهخدا برای واژه ها آورده اند میتواند محلّ تردید باشد، شواهد شعری این لغتنامه برای بررسی و تحلیل روابط همنشینی و روابط معنایی یک واژه با واژه های همبافت گاه بسیار راهگشاست و ازین رو اساس قرار گرفته اند. به سبب گزینش واژه ها و شواهد شعری از لغتنامه، ارجاعی به متون داده نشده است.

چرا ساده ترین عناصر سخن سازی و سخن پردازی در کلام سعدی منجر به پیدایش هنری ترین گونه و ساخت ادبی میگردد؟ همانکه همه جا از آن با نام "سهولت و امتناع" و خصیصة بارز این شاعر و نویسنده و نظریه پرداز بزرگ قرن هفتم یاد میکنند. به رغم تکرار، مملّ و بر خلاف اصرار، مخلّ نیست! شاید در وهلة نخست، علّت این امر، بیش از به کارگیری واژه های ساده، ساده به کار گرفتن واژه ها به نظر بیاید، که به تفصیل در طی این مقال در باب آن سخن خواهیم گفت. در این پژوهش برآنیم تا به بررسی و گشودن یکی از رمزگانهای زبانی و شگردهای بیانی سخن سعدی؛ یعنی "تقابلهای دوشقّی" (binary oppositions) یا "دو انگاری" (binarisme) و تکرارهای نهان شده بپردازیم که از پرکاربردترین اسلوبهای سخنوری در زبان ادبی جهان به شمار میرود.