مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1390 | دوره:2 | شماره:5 |تعداد مقالات:10

در دهه های اخیر و با تحولات عمیقِ کالبدی و اجتماعی شهرهای کشور، بازار به عنوان کانون اقتصادی و اجتماعی شهر سنتی ایرانی دچار دگرگونی و تغییرات قابل توجهی شده است. در بیشتر موارد، بازار از کانون پر جنب و جوش با مرکزیت قوی، به عنصری نسبتا حاشیه ای بویژه در ارتباط با عملکرد شهری بدل شده و بخش عمده آن با افت ارزش و پویایی اقتصادی و اجتماعی و کالبدی روبه رو بوده است. این مساله باعث شده که بخش چشمگیری از بازار، بویژه عناصر جانبی و جدا از راسته های اصلی آن دچار رکود و تخریب شوند. در نوشته حاضر با تکیه بر بررسی مطالعات کتابخانه ای، بررسی میدانی و تطبیق نقشه ها، سعی شده است تحولات صورت گرفته در ساختار و کالبد بازار شهر کرمانشاه و نیز عوامل موثر بر این تحولات و روند آن مورد بررسی قرار گیرد. شهر تاریخی کرمانشاه با توجه به موقعیت خود همواره دارای اهمیت تجاری بوده و بازار با رونقی داشته است. بنابر اسناد موجود، بازار کرمانشاه در اواخر دوره قاجار در اوج رونق و شکوه بود. پس از آن با توجه به رشد شتابان شهری و روند فزاینده نوسازی، بازار نیز چون دیگر عناصر و اجزای شهری، تحولات عمیقی را تجربه کرد و تا حد زیادی از لحاظ کارکردی و کالبدی رو به تحلیل رفت. به طور کلی، علل اصلی این تحولات را می توان در دگرگونی شیوه های تولید و مصرف، نوسازی و نوگرایی معاصر، ورود خودرو و خیابان کشی های جدید، برنامه ریزی شهری جدید و تغییر در نقش و عملکرد شهر کرمانشاه جستجو کرد.

یکی از ویژگی های معماری مسلمانان، بهره گیری از تعادل در کل بنا و اجزای آن و همچنین یافتن روش های دستیابی به عدالت در معماری است. عالم هستی به دست آفریدگاری توانا بنا نهاده شده که تعادل و عدالت را بین تمام کائنات مایه آرامش قرار داده است. از آن جایی که انسان، خلیفه و جانشین خدا در زمین است، شرط این خلافت و جانشینی، تعهد فعل و عمل خلیفه به صفات الهی است. در گذشته ای نه چندان دور، تعادل در آثار معماران مسلمان هویدا بود و این امر آرامش را برای ساکنان و بهرهمندان از بناها و فضاهای معماری، به ارمغان داشت. این مقاله در پی یافتن شاخص های تعادل در کل بنا و اجزای آن در معماری مسلمانان است که توانسته چنین معماری ارزش مندی را ایجاد کند. مقاله حاضر با استفاده از روش تحقیق «موردپژوهی و راهکارهای ترکیبی»، ضمن بررسی ادبیات موضوع، به تجزیه و تحلیل مولفه های موثر در ایجاد تعادل در بنای مسجد جامع عتیق اصفهان در دوران اسلامی پرداخته است. بدین منظور فضاهای اصلی مسجد مورد بررسی قرار گرفته و عوامل ایجاد کننده تعادل در این فضاها بیان شده است. شاخص های موثر در شکل گیری تعادل در معماری مسلمانان را می توان مولفه هایی مانند تقارن، تناسب و مقیاس، سلسله مراتب، ریتم، مصالح همگن و سازه، فن ایستایی و تزیین های طبیعی دانست.

این مقاله درصدد بررسی و تحلیل طرح های کاربندی به کاررفته در تیمچه های بازار سنتی شهر تبریز است. روش پژوهش بر مبنای مطالعه پیمایشی و جمعیت آماری مشتمل بر 22 تیمچه بازار سنتی شهر تبریز بوده است که پنج تیمچه به دلیل عدم استفاده از طرح کاربندی و تجدید بنای کلی طرح ساختمان آن، از جمعیت آماری کنار گذاشته شده و نمونه گیری از 17 تیمچه باقیمانده صورت گرفته است. به دلیل ثبت جهانی بازار سنتی شهر تبریز و مطالعات پژوهشی بر آثار معماری سنتی ایرانی، چنین پژوهشی الزامی به نظر می رسد. نتایج حاصل از پژوهش، بیانگر آن است که بیشترین استفاده از زمینه مستطیل در طرح ساختار کاربندی تیمچه ها صورت گرفته است. تعداد کاربندی های 16 ضلعی در انواع مختلف، بیشتر از کاربندی های سایر اضلاع است و در سردر تیمچه ها اغلب از نیم کاربندی های 20 ضلعی استفاده شده است. از سایر کاربندی ها با ساختار 6، 8، 10، 12، 14، 20، 24 و 28 تایی حداقل یک نمونه به کار برده شده است. اما در هیچ دو تیمچه ای از یک طرح یکسان استفاده نگردیده است.

پرداختن به شیوه های گنبدسازی، شناخت انواع آن، بررسی عملکرد سازهای، شیوه های ترسیم، سبک شناسی، روش های اجرایی و مسائل مرتبط به آن همواره از دغدغه های معماران ایرانی بوده است. در این بین به معماری گنبد اورچین که از شاخصه های بناهای آرامگاهی در بخش های جنوبی ایران است، توجه نشده و اطلاعات اندکی از آن در تاریخ معماری ایران وجود دارد. در این پژوهش به ریشه لغوی و معنایی گنبد اورچین اشاره شده و خواستگاه معماری این گنبد، متعلق به دوره سلجوقی، معرفی شده است. سپس روابط هندسی میان زینه های آن تحلیل شده و انواع این نوع گنبد شامل کوکبی و کثیرالاضلاع ترسیم شده اند. با بررسی گونه شناسی نمونه های موجود در ایران و عراق، نکات قابل تاملی در مورد روابط هندسی، ارتفاع، شکل گنبد و تعداد زینه های آن ارزیابی گردید. عواملی همچون عملکرد تارک، نحوه ساخت، پوشش گنبد، نحوه توزین بار در ساختار گنبد مشخص گردیده است. در نهایت به این نتیجه خواهیم رسید که علت اصلی وجودی آن، عملکردی نمادین و سمبولیک است، نه نمادی مذهبی صرف؛ چرا که به تنهایی و یا در همجواری و تلفیق با فضاهای مذهبی در گذر زمان به خوبی نقشی تاثیرگذار و کاربردی داشته است. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی است و بر حسب نیاز در قسمت های مختلف پژوهش از تحلیل های تطبیقی، مطالعات گذشته نگر و روش های میدانی استفاده شده است.

«باززنده سازی» بافت های فرسوده در شهرهای ایران، نیازمند آشنایی با روشها و الگوهای مختلف و متفاوتی است. به کارگیری نظریه اصالت بخشی، که برای ارتقای زندگی شهری بر جابه جایی طبقه متوسط به بالا با افراد فقیر، تاکید می کند، یکی از راهبردهایی است که می توان در راستای نوسازی شهری در ایران مورد آزمون قرار داد.هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی اثرات اجرای نظریه اصالت بخشی، با تاکید بر اثرات جابه جایی جمعیت در شهر تهران برای پاسخگویی به این پرسش است که «باززنده سازی بافت های فرسوده شهر تهران با عنایت به نظریه اصالت بخشی چه اثرات احتمالی در نواحی همجوار و سایر مناطق شهر خواهد داشت؟» برای پاسخ به این پرسش، یکی از محله های واقع در منطقه 13 شهر تهران، به نام «مفت آباد» با استفاده از مطالعات میدانی و پرسشگری از ساکنان، مورد بررسی قرار گرفت. یافته ها حاکی از آن است که با باززنده سازی بافت های فرسوده شهر، با استفاده از نظریه اصالت بخشی، گرچه ممکن است مشکل بافت فرسوده هر نقطه از شهر مرتفع شود، اما پراکنده شدن جمعیت فقیر در شهر، می تواند به بازتولید فضاهای مشابه در سایر مناطق آن منجر شود.

الگوی شهرهای کهن ایرانی ـ اسلامی در گذشته با اتکای بر دو عامل اساسی شکل گرفته است. در جایگاه نخست، اسلام به عنوان نظام کمال یافته اجتماعی، فرهنگی، ارزشی و تعالی بخش انسان ها و در جایگاه بعد معماری ایرانی به منزله تجلی گاه کالبد فرهنگ ایرانی در ساختارهای فیزیکی قرار دارد. این شهرها با توجه به ویژگی های کارآیی اقتصادی، پویایی اجتماعی و تعالی فرهنگی در کنار آسیب های اندک زیست محیطی تا حدودی شکل شهر پایدار توسعه یافته را ارتقا داده اند. هر چند در این مجموعه ها تفاهمی چون حقوق شهر و شهروندی به دلیل استقرار حکومت های غیر مردمسالار و غیر اسلامی مورد غفلت واقع شده است. شهر تهران در سال های اخیر (به خصوص از دوران حکومت پهلوی) به علت تمرکز خدمات در آن با رشد شتابان جمعیت و به تبع آن با افزایش مهاجرپذیری مواجه بوده است. از پیامدهای این گسترش نسنجیده می توان به افزایش و تراکم توده های ساختمانی و سازه های انسان ساخت و در نتیجه غلبه بافت مصنوع بر عرصه های بدیع و بکر طبیعی و بلعیدن عناصر ارزشمند تاریخی و طبیعی به درون خود اشاره نمود. توسعه غیر منسجم شهر تهران در این تغییر، روند سالهای اخیر و رشد ناموزون برخی از مولفه ها به خصوص مولفه اقتصادی در کنار به هم ریختن آرامش اجتماعی و آسایش زندگی، افزایش آلاینده های محیطی و زیست محیطی، بروز و تشدید آسیب های اجتماعی و رونق گرفتن الگویی از معماری فاقد هویت (بدون در نظر گرفتن ضرورت بازآفرینی عوامل موثر بر جذابیت قبلی شهر تهران) این شهر را به سمت ناپایداری سوق داده است. در این میان، بازآفرینی عناصر طبیعی از دست رفته به خصوص روددره های درون شهری در جهت نقش آفرینی پایدار زیرساخت های سبز در ساختار شهر و تجهیز آنها به زندگی جمعی از نقش اساسی برخوردار است. مقاله حاضر روددره مقصود بیک را به عنوان یکی از اندام های اکولوژیک شهر تهران مورد مطالعه قرار داده است و با انجام مطالعات میدانی و بررسی مدارک، بر اساس امکانات و فرصت ها، محدودیت ها و تهدیدها، راهبردهایی را به منظور بازآفرینی پایداری آن ارائه داده است.

سکونت، بیانگر برقراری پیوندی پرمعنا بین انسان و محیط مفروض است که از تلاش برای هویت یافتن (به مکانی حس تعلق داشتن) ناشی گردیده است. انسان زمانی بر خود وقوف می یابد که مسکن گزیده و هستی خود را تثبیت کرده باشد. از این رو، مفهوم سکونت همواره در طول تاریخ، ذهن اندیشمندان را به خود مشغول داشته است. این مقاله با هدف ساختارشناسی مفاهیم سکونت و مسکن از نگاه اندیشه ورزان و سپس دیدگاه قرآن، تنظیم گشته است. روش پژوهش از نوع توصیفی ـ تحلیلی است و با انتخاب نمونه مسکن های سنتی در اقلیم گرم و خشک ایران انجام شده است. در مسکن سنتی اقلیم گرم و خشک ایران، با توجه به اقلیم سخت و طاقت فرسای کویری، همواره سعی بر این بوده تا علاوه بر توجه به مفاهیم معنوی، شرایط مناسب زیستی را در داخل خانه فراهم آورند. روش جمع آوری اطلاعات از نوع کتابخانه ای با مطالعه اسناد سخت و نرم و میدانی با مشاهده خانه های سنتی اقلیم گرم و خشک و در نهایت ترسیم دیاگرام تحلیلی از آنها است. نتایج پژوهش نشان می دهد که مسکن سنتی به علت جوابگویی به نهاد کمال مطلوب با انسان عجین است. از این رو، مسکن سنتی ـ اسلامی را نمی توان تنها به لحاظ کالبدی، هندسی و شکلی توصیف کرد، بلکه معانی ورای آن از اهمیت بیشتری برخوردار است، این معانی در انتهای مقاله به عنوان الگویی برای احداث مسکن مطلوب معاصر بیان گردیده اند.

با توجه به تفاسیر متفاوتی که در مورد «شهر و شهرسازی اسلامی» ارائه می شود، شناسایی شخصیت شهر اسلامی می تواند در تحلیل شهرسازی اسلامی موثر واقع شود. مفهوم شهر اسلامی که شرق شناسان به کار برده اند، مبتنی بر این فرض است که اسلام یک نظام ارزشی کامل است و تمام الگوها و رفتار سازمان اجتماعی را تعیین می کند. در این مقاله سعی شده است با تکیه بر روش توصیفی ـ تحلیلی و از شیوه های تحقیق مرور متون، منابع و اسناد تصویری به تحلیل شخصیت شهر اسلامی پرداخته شود. به همین جهت، با تبیین ویژگی هایی که برای شناخت و تعریف هر پدیده لازم است، مقاله حاضر بر آن خواهد بود تا این ویژگی ها را برای شهر اسلامی استنتاج نماید و با تبیین پیدایش و توسعه شهر اسلامی و عوامل موثر در شکل گیری آن، بنیاد و ماهیت کالبد شهری را بررسی کند. در این باره به مولفه های کالبدی (اجزای ثابت) شهر اسلامی اشاره شده است. علاوه بر بررسی ساختار کالبدی، نحوه مواجهه با اشکال و مدل های شهر اسلامی که در تحلیل شخصیت شهر اسلامی از اهمیت و منزلت خاصی برخوردار است، مورد توجه قرار گرفته است. در ادامه، تاثیر اسلام بر شیوه زیست و هویت ساکنان شهر با در نظرگرفتن کلیه جوانب زیست شهری، بررسی شده است. نتیجه این مقاله گویای آن است که اصطلاح شهر اسلامی، بیانگر هویت ویژه فرهنگی، اجتماعی و تاریخی خاص ساکنان آن است. فضای کالبدیِ بیشتر شهرهای اسلامی متاثر از ویژگی های سرزمینی و جغرافیایی آن است که وجود روح مشترک و منتج از مکتب الهی را در آنها تایید میکند. تداوم سیر تاریخی و اصیلِ اولیه، راهبردی است که میتواند در تبلور مجدد مفاهیمی همانند مفهوم شهر اسلامی راهگشا باشد.