مسکویه
سال:1388 | دوره:3 | شماره:10 |تعداد مقالات:16

با استقرار حاکمیت قاجاریه، آشنایی با علوم جدید در شکلی جدی آغاز گردید، زیرا این دوران مقارن با ترقی شگفت آور ملل مغرب زمین بود که قدرت آنها به دلیل بهره گیری از علم و صنعت جدید روز به روز شکوفاتر می گردید؛ ضمن آنکه با بروز تحولات شگرف در اروپا، رقابتی میان دول اروپایی در اروپا پدید آمد که این رقابت پس از اندک زمانی به سایر نقاط جهان، از جمله آسیا، کشانیده شد. در این میان، ایران به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و سوق الجیشی خود ناخواسته به عرصه بازی های سیاست جهانی گام نهاد. نتیجه رقابت دول اروپایی و ارتباط تنگاتنگ میان ایران و آنها آن بود که ایران در مسیر آشنایی با عناصر تمدن غرب قرار گرفت و موج دانش نو به سوی دروازه های ایران پیشروی نمود. این دیپلماسی حاکم بر روابط دول اروپایی با یکدیگر و با ایران، چنانکه خواهیم دید، ناخواسته راه هایی را برای آشنایی ایرانیان با مدنیت غرب و علوم جدید و انتقال آن به ایران گشود. در این مقاله، نویسنده می کوشد نحوه نخستین آشنایی جدی ایرانیان را با علوم جدید و اینکه آشنایی اولیه با علوم و فنون غربی از چه راه هایی تحقیق پذیرفت، بررسی کند.

تاکنون، با وجود کتاب ها و مقاله های متعدد و در همان حال ناکافی که از دیدگاه ها و سمت گیری های مختلف فکری در خصوص آیین و جنبش مزدکی توسط مورخان و نویسندگان ایرانی، مسلمان و خارجی-قدیم و جدید-به تحریر در آمده است، از جمله مسایل مربوط به این جنبش که چندان مورد بررسی قرار نگرفته، مساله پر اهمیت پایگاه اجتماعی-طبقاتی آن است. در این باره، نه در منابع قدیم و نه در تحقیقات جدید، توصیف و تحلیل درخوری صورت نگرفته است. این ضرورت، نگارنده را بر آن داشت، ضمن مباحثی چند، مساله مهم مذکور را مورد کاوش قرار دهد، بدان امید که با این فتح باب، پژوهندگان دیگر نیز در تعمیق بیشتر بحث مذکور بکوشند. باری، به ایجاز، تحلیل حاضر، بر خلاف نظر پژوهنده ای ارجمند، بر این فرضیه استوار است که در خیزش فراگیر مزدکی نه تنها برزگران (یا دهقانان کم مایه)، بلکه تمامی طبقات و گروه های تهی دست جامعه-چه روستایی و چه شهری-شرکت داشته اند.

میرزا آقاخان اعتمادالدوله نوری یکی از شخصیت های منفی در حافظه جمعی ملت ایران است. او را معمولا به عنوان کسی که مسوول عقد معاهده صلح پاریس بین ایران و بریتانیا بود، به خیانت کاری توصیف کرده اند که هرات یکی از تاریخی ترین نقاط میهنش را دو دستی به بریتانیا واگذار کرد. زندگی و شخصیت میرزا آقا خان صدر اعظم نوری، بیشتر به خاطر اینکه پس از امیرکبیر صدر اعظم گردید و همچنین به علت درگیری وی در سقوط امیرکبیر، دستخوش قضاوت ها و برداشت های گوناگون بوده است. ایران در زمان صدارت میرزا آقاخان نوری قربانی درمانده دسیسه های خارجی دو کشور استعمارگر آن زمان، یعنی بریتانیا و روسیه، بود. کشورهای روس و بریتانیا مصادف با دوره قاجار سیاست استعماری و جهان خواری خود را در ایران هم پی جویی می کردند خواه ناخواه ایران هم به بازی بزرگی که بین آنها شروع شده بود، خصوصا بریتانیا، وارد شد؛ اصلی که از طرف محققان و مولفان تاریخ پنهان باقی مانده و همیشه نظر بر این بوده که دیپلماسی ایران ناکارآمد یا فاسد بوده است؛ در حالی که نگرش ژئوپلتیک آن دو کشور نادیده گرفته شد و همچنین حق کاپیتولاسیون که بریتانیا و روس بارها و بارها از آن سو استفاده می کردند. در زمان صدارت میرزا آقا خان نوری، وی برای اینکه سنگ تعادلی در مقابل روسیه و بریتانیا برقرار سازد، دست به ایجاد رابطه با دول اروپایی و آمریکایی زد. در واقع، از دوره وی بود که پای کشورهای خارجی به ایران کشانده شد. در این مقاله، روابط ایران و روس و نقش ایران در جنگ کریمه مورد بررسی قرار گرفته است.

رویکرد زاهدانه، یکی از کهن ترین جریان های فرهنگی و اجتماعی دوره اسلامی است که چندان که باید نتوانسته خود را از سایه تصوف اسلامی بیرون کشد و ابعاد خود را آن چنان که شایسته است بشناساند. بدین منظور، این مقاله به واکاوی گوشه ای از تاریخ و فرهنگ دوره اسلامی پرداخته است. شناسایی پیوندهای زهد و تصوف و توجه به ویژگی های رویکرد زاهدانه، که نشان دهنده سیالیت این جریان عظیم فرهنگی و اجتماعی است، بیان می دارد که چگونه دنیاگریزی و ساده زیستی همراه با ترس از عذاب الهی به عنوان رویکرد نخستین این جنبش، آرام آرام و به اقتضای تغییرات سیاسی-اجتماعی حاکم بر جامعه، جای خود را به گفتمان اعتراضی و پویا در نقد انحراف از مبانی اسلام در دوره اموی داد. پس از این سرفصل مهم و در پاسخ به نیازهای بنیادین فکری و فرهنگی، بر اساس رویکرد تغییر و تکامل، شرایط برای پذیرش خصلت های عرفانی مهیا گردید.این مقاله با روش توصیفی ابعاد و کارکردهای این جریان فرهنگی را مورد بررسی قرارداده است.

مهاجرت تعداد زیادی از ایرانیان به آسیای صغیر، که با فتح بزرگ آلب ارسلان در ملازگرد بسیار پررنگ تر گردیده بود، از قرن هفتم به بعد و با شروع حملات مغول گستردگی بیشتری پیدا کرد. شکل گیری دولت سلجوقیان روم به زودی آناتولی را نه تنها به عنوان پایگاه جدید قدرت و رفاه، بلکه به عنوان کانون تحولات فرهنگی مطرح کرد که در آن رواج محسوس عنصر ایرانی بیش از همه جلب نظر می کرد.مساله اساسی در تحقیق حاضر بررسی چگونگی حضور این مهاجران ایرانی و میزان تاثیر آنان در توسعه فرهنگ ایرانی در آسیای صغیر است. نگارنده با استفاده از روش تاریخی با رویکرد توصیفی و تحلیلی، به بررسی منابع و اطلاعات موجود پرداخته و حتی الامکان سعی نموده است منابع تحقیقی و پژوهش های صورت گرفته را با منابع اصلی مقایسه کند و در صورت وجود اختلاف، به بررسی و نقد آنها بپردازد.یافته های این پژوهش بر این نکات تاکید دارند که ایرانیان به همراه خود فرهنگ، آداب و رسوم و نشانه های بارزی از علم و هنر و دانش رایج در ایران عصر سلجوقی را رواج دادند و آثار علمی و هنری و ادبی بسیاری خلق کردند. در این میان، تعامل میان ایرانیان و حاکمان سلجوقی روم و شرایط مناسب فراهم شده توسط آنان نیز زمینه را برای رشد و شکوفایی فرهنگ ایرانی ایجاد کرد.مقاله حاضر، ضمن تحلیل مشاغل این دوران، به چگونگی حضور ایرانیان درسه منصب پروانگی، وزارت و قضاوت پرداخته و نشانه های فرهنگ ایرانی را در دستگاه اداری سلجوقیان روم جستجو نموده است.

سلسله صفویه به کمک طوایف موسوم به قزلباش ایجاد شد. شاهان این سلسله، از سال 905 الی 1135 هـ.ق. به طور مستمر سلطنت کردند. پس از درگذشت شاه تهماسب اول به سال 984 هـ.ق.، اختلاف بر سر جانشینی وی میان فرزندانش در گرفت ولی عهد رسمی او، حیدرمیرزا، به دست طرفداران اسماعیل میرزا که بیش از نوزده سال در قلعه قهقهه زندانی بود، کشته شد و اسماعیل میرزا با عنوان شاه اسماعیل دوم بر تخت نشست و در مدت کوتاه زمام داری خود، بسیاری از شاه زادگان و سرداران قزلباش را یا از دم تیغ گذراند و یا کور کرد و عاقبت نیز مسموم گردید و درگذشت. بعد از درگذشت شاه اسماعیل دوم (985 هـ.ق.)، برادرش به نام شاه محمد بر تخت سلطنت نشست. در زمان سلطنت وی بود که دو تن از سرداران طوایف شاملو و استاجلو به نام علیقلی خان و مرشد قلی خان با شاه محمد از در مخالفت درآمدند، و عباس میرزا پسر نوجوان وی را به سلطنت خراسان برگزیدند. پس از آن بین دو سردار یاد شده اختلاف و رقابت شدید پیش آمد که نهایتا مرشد قلی خان بر علیقلی خان پیروز شد و شاه عباس را مجددا در کوه سنگی مشهد بر تخت سلطنت خراسان نشانید و خود را نیز وکیل السلطنه خواند. پس از مدتی با شاه عباس از خراسان راهی قزوین شدند و بدون خون ریزی وارد دولتخانه گردیدند و شاه عباس بر سریر سلطنت نشست و مرشد قلی خان نیز به عنوان وکیل السلطنه فرمان روای مطلق ایران گردید.در آن وقت شاه عباس جوانی هوشمند و مدبر و با اراده بود و اساسا وجود سرداران مقتدر و صاحب نفوذ قزلباش را منافی و مانع استقلال سلطنت و حکومت مطلق خویش می دانست. به همین سبب، دست مرشد قلی خان را در از بین بردن مخالفان باز گذاشت و وی نیز به بهانه های مختلف ارکان دولت قبلی را از میان برداشت. شاه عباس که به دست مرشد قلی خان همه گردن کشان قزلباش را نابود کرد، در فرصت مناسب در چمن بسطام با دسیسه ای که قبلا آماده شده بود، به عمر مرشد قلی خان نیز خاتمه داد (دهم رمضان سال 997 هـ.ق.).

یکی از سیاستمداران برجسته و صاحب نام دوره قاجاریه، میرزا حسن مستوفی الممالک است که به طور متناوب مسوولیت های وزارت و صدارت عظمی را بر عهده داشته است. خاندان مستوفی به صورت مستمر سمت مستوفی گری و سامان دهی امور مالیه را در اختیار داشته اند. تقوای سیاسی و میانه روی مستوفی الممالک، مورد توجه سیاست گذاران کشور بود و لذا نه تنها در دوران قاجار و مشروطه، بلکه در آغازین سال های پادشاهی نو پای پهلوی نیز باعث به دست گرفتن سکان هدایت دولت توسط مستوفی شد. نویسنده این مقاله می کوشد تا ضمن بررسی کارنامه سیاسی مستوفی در عصر قاجار، آخرین کابینه او در دولت پهلوی را نیز مورد بحث قرار دهد؛ تحلیلی که در ره یافتن به درک چگونگی رویکرد دولت مدرن پهلوی به طبقه روشن فکر سنتی موثر خواهد بود.

تمیشه از شهرهای باستانی و مهم خطه طبرستان و در مرز طبرستان و گرگان بوده که از آن به عنوان اقامتگاه فریدون پادشاه اسطوره ای آریاییان یاد شده، شهری که انوشیروان ساسانی (579–531م) مدتی در آنجا اقامت کرد و دستور ایجاد باروی مهم آن را به منظور ممانعت از تاخت و تاز ترکان و قبایل شرقی داد. این شهر در بعد از اسلام در لشکر کشی های سرداران خلفا بارها مقاومت کرد و تخریب شد و مردم آن قتل عام گردیدند. در عصیان مازیار و در کشاکش نبردهای خاندان های محلی نیز یک چند دستخوش حملات گردید تا آنکه با هجوم مغولان و تیموریان آسیب زیاد دید و از صفحه روزگار پاک گردید.

تضاد و تعارض میان سران و سرداران قزلباش با صاحب منصبان ایرانی، فقط جلوه های خاصی بود که پس از فتح ایران توسط اعراب تا انقلاب مشروطه به صورت های گوناگون بروز یافت. همین تضاد هنگام به قدرت رسیدن شاه اسماعیل نیز وجود داشت. وی در پی تحکیم فرمان روایی خویش آگاهانه و در رویکردی توطئه گرانه، از این تضاد در راستای حفظ و استحکام قدرت خود بهره جست. تنش های قبیله ای قزلباشان در عصر شاه تهماسب ادامه یافت و در عصر محمد خدابنده با قتل ملکه، رویکردی نو به خود گرفت. عصر شاه عباس در واقع عصر تحدید قدرت قزلباشان و ایجاد مناصب جدید نظامی و جای گزینی نیروی سوم به جای قزلباشان بود. عصری که عنصر ترک و تاجیک در تقابل با گرجیان و ارامنه ظاهر گردید. گویی دشمنی این دو عنصر پایانی نداشت و تنش و تعارض در عصر شاه سلیمان و به خصوص شاه سلطان حسین ادامه یافت و با قتل لطفعلی خان و فتحعلی خان اعتمادالدوله، طومار سلسله صفویه با هجوم افغان در اثر تزلزل در ساخت اداری، در نوردید و عاملی شد برای انحطاط و فروپاشی دولت صفویه.

پس از محاصره اصفهان به سال 1134هـ.ق. توسط محمود افغان، به پیشنهاد محمد قلی خان شاملو-وزیر اعظم-و محمد آقای خواجه یوزباشی آقایان، چنین تصمیم گرفته شد که پسر سوم شاه سلطان حسین (تهماسب میرزا) به همراه اسماعیل آقای خواجه جبادار باشی (لله تهماسب میرزا)، محمد علی خان پسر اصلان خان، محمدعلی خان مکری تفنگ چی آقاسی، رجب علی بیک ناظر سابق، میرزا صادق واقعه نویس و جمعی از غلامان خاصه و آقایان خواجه و حاجی هاشم تبریزی به همراه دویست نفر از اهل تبریز، در شب بیست و دوم شعبان سال 1134 هـ.ق./ 1722 م، مخفیانه از اصفهان به سوی آذربایجان بیرون روند.تهماسب میرزا و همراهان، پس از عبور از کاشان، به قزوین وارد گشتند در عمارت دولتخانه این شهر اسکان داده شدند.می نویسند مردم قزوین با شوق و ذوق فراوان از شاه زاده صفوی، امید نا امیدی های خود، و همراهانشان، استقبال کردند، به این امید که مرهمی باشند بر زخم های فراوانی که در این برهه از تاریخ کشور از سوی دشمنان این آب و خاک بر آنها و سایر شهرهای ایران وارد شده بود؛ غافل از اینکه پس از استقرار تهماسب و همراهان بر اریکه های قدرت و اطلاع از سقوط قطعی اصفهان و تسلط محمود افغان غلزایی بر اصفهان و اطراف آن، در سی ام ماه محرم سال 1135هـ.ق.، به جای چاره جویی و فعالیت برای نجات ایران و مردم ستم دیده اصفهان و پیرامونش، با همراهان «... کور و کر ... خود مشغول به شرب خمر و انواع فسوق گردیده، امرای نمک به حرام مطلقا از مقدمه اصفهان و تصرف افغان، به خاطر نرسانیده، به همان [عادت گذشته] به لهو و لعب و فسق و فجور اشتغال داشته، سکه به اسم نواب میرزا زدند».محمود افغان پس از دریافت خبر جلوس بر تخت و اعلام پادشاهی تهماسب دوم در قزوین، اشرف را که عمو زاده اش بود، به همراه سردار معروفش امان اله خان، به منظور سرکوبی تهماسب و مردم قزوین، به این شهر اعزام نمود. تهماسب و همراهان، بدون اطلاع مردم شهر، شبانه از قزوین به تبریز فرار کردند و مردم بی پناه این شهر را به افغان ها تسلیم نمودند.در این یورش افغان ها، مردم قزوین غافلگیر شدند و ورود افغان ها را به شهر به اجبار پذیرا گشتند، ولی بر اثر ظلم و ستم آنان و حاکم افغانی این شهر-سیدال خان-بر آنها شوریدند و شبانه اکثر افغان ها را، که در منزل قزوین به زور ساکن شده بودند، به قتل رسانیدند و ما بقی افغان ها پس از اجبار، روز مقاومت، صف محاصره را شکستند و به سوی اصفهان عقب نشستند. قیام مردم قزوین در واقع الگو و سرمشق شورش های دیگر مردم ایران و اصفهان علیه افغان ها شد، که جرقه اش در ابتدا از قزوین آغاز شده بود و در نهایت به قتل محمود انجامید.نگارنده در نظر دارد درباره قیام دلاورانه مردم قزوین و نقش این شهر در سقوط دولت محمود افغان و روی کار آمدن اشرف، مطالبی ارایه دهد تا شاید قبول اهل نظر افتد.