مسکن و محیط روستا
سال:1391 | دوره:31 | شماره:139 |تعداد مقالات:7

زلزله سال 1382 بم از جمله سوانح مخربی است که باعث کشته و مجروح شدن قریب به 50 هزار نفر و ویران شدن کامل نزدیک به 80 درصد مناطق شهری و روستایی بم و بروات شد. پس از زلزله، بازسازی بم در دستور کار مسوولان قرار گرفت. تلفات قابل توجه، گستردگی خسارات وارده، پیچیدگی و هزینه فراوان بازسازی منطقه و عوامل متعدد دیگر سبب شد تا حضور و مشارکت مردم (آسیب دیدگان) در بازسازی بم امری مهم و قابل تامل به شمار آید. در مقاله حاضر به بررسی مصادیق و چگونگی مشارکت مردم در بازسازی پس از زلزله 1382 بم پرداخته شده است. در همین راستا، این تحقیق با استفاده از مطالعات اسنادی و کتابخانه ای (جهت تدوین چارچوب مفهومی) و مطالعات میدانی (با حضور در شهر زلزله زده بم و مصاحبه با مردم و عوامل و نیز مدیران ارشد بازسازی)، انجام گرفته است. از آنجا که تحقیق حاضر ماهیتی توصیفی - تحلیلی دارد، بنابراین مبتنی بر شیوه ای کمی و کیفی و با استفاده از پیمایش به سرانجام رسیده است. در این مطالعه، در روش کمی جهت تعیین میزان قابلیت اعتماد و پایایی پیمایش، از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است. مقدار آلفای کل پرسشنامه برابر با 0.98 است. جهت تعیین روایی پرسش نامه، از روش اعتبار صوری و با مشاوره افراد ذیصلاح که در این زمینه آگاهی داشته اند، استفاده گردیده است. نتیجه بررسی نشان می دهد که مدیریت بازسازی با ارائه مدلی مبتنی بر حفظ هویت معماری و استحکام بم با محور قرار دادن مشارکت مردم، تلاش نمود تا مدیریت کلان بازسازی را به نحوه نسبتا مناسبی انجام دهد. عمده ترین محورهای مشارکت در آواربرداری، طراحی نقشه واحدهای مسکونی و ارائه مصالح ساختمانی تجلی یافت. در این میان، در آواربرداری و تهیه نقشه های ساختمانی بیشترین مشارکت صورت گرفته است و در سایر موارد، میزان مشارکت نسبتا متعادل بوده است. اگرچه مدل بازسازی بم بستر مشارکت بسیار فعال تری نسبت به سایر بازسازیهای قبلی فراهم ساخت اما با مشارکت به معنای واقعی فاصله داشت. دستیابی به این آرمان نیازمند ظرفیت سازی و توانمند سازی تمامی بازیگران عرصه بازسازی است.

امروزه با تولید مصالح ساختمانی گوناگون و فراهم شدن امکانات جابه جایی و حمل و نقل آن ها به روستاها؛ مصالح بیشتر و متنوع تری برای ساخت بناهای روستایی در دسترس روستاییان قرار گرفته است. در کنار نکته مثبت و مفید این مساله یعنی آزادی عمل بیشتر برای طراحی و حضور گزینه های متنوع تر قابل انتخاب، مشکلاتی نیز حاصل شده است. عدم مطابقت مصالح با استانداردهای معمول، نبود مهارت کافی معماران محلی و کارگران بومی در استفاده و به کارگیری مصالح جدید، آسیب های به وجود آمده بر سیمای یکپارچه و هماهنگ روستا، عدم سنخیت مصالح انتخابی با آب و هوا و شرایط اقلیمی روستا، نمونه هایی از این دست است. این شرایط اهمیت شناخت دقیق تر مصالح ساختمانی و ضرورت داشتن ملاک هایی برای انتخاب آن ها را پدیدار می سازد.مقاله پیش روی با نیت برداشتن قدمی هر چند ناچیز در راه فوق به ارائه اطلاعاتی مبادرت می ورزد. برای نیل به این هدف، ابتدا به ذکر عواملی چند در تغییر رویکرد از مصالح بوم آورد و محلی، به مصالح غیر بومی می پردازد. تغییر ساختار اقتصادی روستاها، شهری شدن روستاها بر اثر انفجار شهرها و تحولات ناشی از خود کم بینی روستاها در برابر شهر، از زمره عوامل دست اندر کار بدون برنامه و اتفاقی، و اجرای برخی برنامه های نسنجیده در غالب طرح های روستایی و به وسیله برخی از مدیران و طراحان و برنامه ریزان در زمره دیگر عوامل موثر در این امر بیان شده اند. در بخش دیگر مقاله، به آسیب های حاصل از عدم توجه به مصالح بومی روستا، توجه می گردد. تخریب هویت و اصالت معماری روستا، وارد شدن خدشه به سیمای یکپارچه و منظر زیبای روستا، ناسازگاری مصالح جدید با شرایط اقلیمی روستا، عدم هماهنگی با بافت طبیعی و محیط پیرامون روستا، ناآشنا بودن روستاییان با مصالح غیر بومی و شیوه های ساخت آن ها، مشکلات حمل و نقل و هزینه های تهیه آن ها، از جمله موارد بر شمرده شده در این زمینه است. در انتها مقاله به ذکر ملاکهایی برای انتخاب مصالح می پردازد.

روستای خور واقع در استان خراسان جنوبی، دارای آب و هوای گرم و خشک است. همین امر ضرورت توجه به امر سرمایش را در این منطقه تقویت می کند. خانه های قدیمی موجود در روستا، دارای بادگیرهایی در مسیر بادهای اصلی این منطقه هستند. این بادگیرها درایام گذشته نقش سیستم سرمایشی بناها را به عهده داشتند. امروزه با ورود تکنولوژی و تغییر سبک زندگی ساکنین و همچنین افزایش میزان گرد و خاک تولیدی در منطقه، عملکرد بادگیرها مختل شده و بسیاری از ساکنین جهت سرمایش خانه خود، به استفاده از روش های جدید مانند به کارگیری کولر آبی و گازی روی آورده اند.در این مقاله که از نوع کاربردی است و به روشی ترکیبی از نمونه های موردی و تحقیقات پیمایشی میدانی و جمع آوری اطلاعات از اسناد کتابخانه ای نگاشته شده است، پس از توضیحات مقدماتی درباره موقعیت و شرایط روستای خور، به بررسی هر یک از سیستم های سرمایشی متداول (بادگیرهای سنتی، کولرهای آبی و گازی) به علاوه یک سیستم تلفیقی پیشنهادی و مقایسه کمی و کیفی بین آن ها پرداخته می شود. در بررسی کمی این روش ها، با شناخت نحوه سازوکار هر سیستم ومیزان مصالح و نیروی کار، می توان هزینه های هر سیستم را در طول چرخه عمر آن – در این مقاله مدت 20 سال- به دست آورد و در نهایت آن ها را در نموداری مقایسه کرد. با توجه به نتایج به دست آمده، کولر گازی پرهزینه ترین سیستم در این روستا محسوب می شود. کولر آبی و بادگیر تلفیقی جدید، از نظر هزینه در رتبه های بعدی قرار دارند و بادگیر سنتی موجود در روستا کمترین هزینه را دارا می باشد. از نظر کیفی، با وجود شرایط مطلوب آسایشی و بهره برداری در کولر گازی، بادگیرهای بهینه شده ارزش بالایی در ارتقای سطح مطلوبیت معیارهای تعریف شده کیفی نشان می دهد.

معیارهای سازنده کیفیت فضایی که امکان سنجش و ارزیابی سکونتگاه های انسانی و قضاوت در مورد خوبی و بدی و کارآمدی و ناکارآمدی آن ها را فراهم می آورند، در ادبیات طراحی شهری بسیار مورد بحث قرار گرفته اند و دیدگاه های متعددی پیرامون مولفه های سازنده کیفیت فضای شهری موجود می باشد. هرچند روستا نیز یک سکونتگاه انسانی می باشد، اما دارای ویژگی های کالبدی- محیطی، اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی خاص خود است که معیارهای اصلی موثر بر کیفیت در محیط های روستایی را، مورد سوال قرار می دهد. بر این اساس هدف این پژوهش دستیابی به معیارهای کیفیت در فضاها و سکونتگاه های روستایی است و از آنجا که نظریات مدونی در این زمینه در دست نمی باشد، جهت نیل به این هدف از نظرات متخصصان مطرح در زمینه طراحی شهری و همچنین طراحی منظر، در تکمیل دیدگاه های پژوهشگران عرصه طراحی روستایی در کشور کمک گرفته شده است.بنابراین با به کارگیری روش تحقیق توصیفی و تحلیلی سعی در تحلیل کمی و کیفی معیارهای کیفیت فضایی در دیدگاه های مختلف مطرح شده در این گفتار انجام گرفته است و نتیجه حاصله فهرستی سلسله مراتبی و طبقه بندی شده از معیارهای کیفیت در یک سکونتگاه انسانی مطلوب است که بر اساس تحلیل های کارشناسانه انجام گرفته، بسیاری از این معیارها در مورد فضاها و سکونتگاه های روستایی نیز صادق و واجد اهمیت بوده و برخی با شخصیت و محیط روستایی متناسب نبوده و مورد نقد واقع شده اند.

تسهیلات مسکن روستایی که تحت عنوان وام طرح ویژه بهسازی مساکن روستایی در اختیار روستاییان قرار می گیرد، محدودیتها و الزاماتی به لحاظ سطح زیربنا، نوع مصالح و نقشه این مساکن اعمال می کند که این مسکن ها را از مساکن سنتی روستایی کاملا متمایز ساخته است. بنابراین این وام از نظر اقتصادی، اجتماعی، زیستی و معیشتی دارای پیامدهای مثبت و منفی است و به نوعی شیوه زندگی و معیشت روستاییان را تحت تاثیر قرار می دهد. هدف این مقاله بررسی تغییر و تحولاتی است که در نتیجه اجرای طرح ویژه بهسازی مساکن روستایی و استفاده از تسهیلات مسکن روستایی در شیوه زندگی و معیشت روستاییان به وجود می آید. جهت مطالعه این هدف از روش تحقیق کیفی استفاده شده است. بدین منظور با استفاده از فنون مصاحبه، مشاهده مشارکتی و بررسی اسناد و مدارک به گردآوری اطلاعات پرداخته شده است. خانوارهایی از روستای آقبراز واقع در استان آذربایجان شرقی که از تسهیلات مسکن روستایی استفاده کرده اند، نمونه های مورد استفاده برای تحلیل را شامل می شود.نتایج تحقیق نشان می دهد که وام مسکن روستایی دارای نقاط قوت و ضعف بوده و تاثیرات کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در شیوه زندگی و معیشت روستاییان داشته است. بنابراین در تدوین یک برنامه جامع در بخش مسکن روستایی پیشنهاد می شود ویژگیهای خاص زندگی روستایی همچون شیوه معیشت، درآمد روستاییان، فرهنگ حاکم بر زندگی روستایی و غیره مورد توجه قرار گیرد.

مسکن از نیازهای اولیه انسان و سکونتگاه از نیازهای اساسی اجتماعات انسانی است. برآوردن مناسب این نیازها از دیرباز جزو آمال انسانها بوده، تا جایی که اجتماعات انسانی را همواره به چالش کشانده و تغییر و تحولاتی در ابعاد گوناگون آن ایجاد کرده است. این تغییرات در شکل، طراحی، مصالح و دانش ساخت و ساز سکونتگاه قابل بررسی است. هدف تحقیق بررسی انطباق ساخت و سازهای جدید با معماری بومی و نیز بررسی میزان رضایتمندی مردم از معماری جدید بوده است. لذا در تحقیق حاضر، مولفه های 6 گانه اقتصادی، بهداشت، استحکام، فرهنگی، کارکردی و کالبدی در هر دو نوع الگوهای مسکن بومی و جدید، در راستای رسیدن به هدف تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است. جامعه آماری تحقیق شامل روستاهای بخش مرکزی شهرستان دلفان می باشد و تعداد 17 روستای بالای 50 خانوار که در آن ها ساخت و ساز جدید صورت گرفته است به صورت تصادفی انتخاب شده اند. هم چنین با استفاده از فرمول کوکران حجم نمونه 133 سرپرست خانوار انتخاب شد. در راستای بررسی انطباق ساخت و سازهای جدید با معماری بومی و نیز بررسی میزان رضایتمندی مردم از معماری جدید از آزمون T و آزمون ویلکاکسون و از مدل تحلیل مسیر برای بررسی تاثیرگذاری مستقیم و غیر مستقیم مولفه ها بر معماری جدید استفاده شد. نتایج تحقیق که از آزمون ویلکاکسون حاصل شده اند نشان می دهد در تمام گویه ها به جز گویه سازگاری با موقعیت اجتماعی خانوار از مولفه فرهنگی در ساخت و سازهای جدید و معماری بومی انطباق وجود ندارد. همچنین نتایج حاصل از آزمون T نشان می دهد مردم در ساخت و سازهای جدید از مولفه های کالبدی، استحکام و بهداشت رضایتمندی دارند اما از مولفه های فرهنگی، اقتصادی و کارکردی رضایتمندی ندارند و در آخر آزمون تحلیل مسیر نشان می دهد مولفه فرهنگی بیشترین تاثیر مستقیم و مولفه اقتصادی بیشترین تاثیر غیرمستقیم بر ساخت و سازهای جدید داشته اند.

امروزه طرح هادی روستایی، به عنوان نخستین تلاش سازمان یافته و فراگیر ملی برای ساماندهی فضایی روستاهای کشور، مهم ترین ابزار مدیریت توسعه روستایی محسوب می شود. طرح هادی روستا از جمله طرح های عمران روستایی است که می تواند نقش بنیادی و زیربنایی در توسعه یکپارچه نواحی روستایی داشته باشد. لذا با توجه به ادامه روند اجرای این طرحها، ارزیابی اثرات آن ها، موضوع مهمی است که می تواند از یک سو پیامدهای اجرای طرح را در روستا مشخص کند و از سوی دیگر با شناسایی قوتها و ضعف های موجود، اطلاعات لازم را برای مدیریت بهتر طرح ها فراهم نماید. در این راستا تحقیق حاضر با هدف بررسی اثرات اجرای طرح هادی بر بهبود کیفیت زندگی روستائیان انجام شده است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی می باشد و جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی (پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده) صورت گرفته است. جامعه آماری تحقیق تمامی روستاهای دهستان کرانی می باشد که از هر گروه از روستاهای دارای طرح و فاقد طرح هادی، سه روستا به صورت نمونه گیری احتمالی طبقه بندی شده، سپس با استفاده از جدول مورگان، 274 نفر به عنوان نمونه آماری انتخاب شدند. داده های به دست آمده با استفاده از آزمون t، مان ویتنی و تحلیل مسیر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. نتایج به دست آمده نشان می دهد که در مجموع، اجرای طرح هادی تاثیرات مثبت و معناداری را بر ابعاد کالبدی داشته است ولی در ابعاد محیطی، اجتماعی و اقتصادی موفقیت چندانی حاصل نشده است.