مسکن و محیط روستا
سال:1391 | دوره:31 | شماره:138 |تعداد مقالات:9

نوشتار پیش رو، به طبقه بندی ترکیب شکلی مسکن بومی در نمونه کرمان و نیز چگونگی پیکره بندی فضایی در ارتباط با عرصه بندی فضای مهمان در خانه های سنتی کرمان پرداخته است. در این پژوهش، فرض بر این است که عرصه بندی فضای مربوط به مهمان با طبقه بندی ترکیب شکلی خانه ها مرتبط است. این تحقیق از گونه پژوهش موردی با شیوه تحقیق ترکیبی شامل روشهای توصیفی، تحلیلی و در نهایت استدلال منطقی می باشد. به این ترتیب موضوع پژوهش با استفاده از مشاهده و برداشت میدانی، مطالعات کتابخانه ای، شبیه سازی به وسیله نرم افزار تخصصی نحو فضا و مقایسه تطبیقی، مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که تفاوت در طبقه بندی شکلی خانه ها به معنای تفاوت در چگونگی عرصه بندی فضای مهمان در تمامی طبقه بندی ها نمی باشد؛ اگر چه در طبقه بندی دو یا چند حیاطه و نیز ترکیب شکلی چهار طرف حجم در طبقه بندی یک حیاط، در عرصه بندی فضای مهمان نسبت به سایر طبقه بندی ها تفاوت وجود دارد. همچنین حیاط های تحلیل شده در طبقه بندی خانه های یک حیاطه درون گرا با حجم در چهار طرف حیاط، دارای میزان بالایی از ارتباط نسبت به سایر انواع می باشد، به همین ترتیب اتاق هایی که به عنوان عرصه خصوصی در خانه عمل می کنند، دارای بیشترین میزان عمق و کمترین میزان هم پیوندی هستند.

منظر بر مفهومی بسیار وسیع دلالت دارد. این مفهوم بر اساس دیدگاه های گوناگون به موضوعات بسیار متنوعی از جمله فضا، محیط، منظره، مکان، زمین و مفاهیم بسیار دیگر پیوسته است. این مطالعه بحثی است نظری و تلاشی است برای وضوح بخشیدن به مفهوم منظر و ویژگیهای بنیادین و وجوه گوناگون آن. ویژگی های فیزیکی فضا در منظر فقط یکی از ابعاد آن است. مفهوم فضا در منظر و در معماری منظر به ندرت مورد بررسی جامع قرار گرفته و همچنین ابهام در مورد تمایز مفهوم منظر از مفاهیمی چون محیط در بحث های نظری وجود دارد. مفهوم منظر با محیط تفاوت داشته و معانی تخصصی و خاص خود را دارد. فضا در ذات منظر وجود دارد و معماری منظر، رشته ای فضایی است. منظر با مکانها و ویژگیهایشان در هم تنیده و هویت مکانها را در روستاها، شهرها و مکانهای طبیعی بیان می کند. زمان مندی و گشودگی فضا در ذات منظر است و فضا در منظر از طریق حرکت، تغییر، رشد و تعامل با آن درک می شود. آمیختگی فرایندهای طبیعی با فضا در منظر، جنبه ای از زمانی بودن منظر است که وجه تمایز آن با مصنوعات فضایی چون ساختمان ها و آثار معماری است. محصوریت های فیزیکی و فضای امتدادی در منظر در مقایسه با نقشی که تراکمات نیروهای طبیعی و فرهنگی در شکل گیری مکان ها ایفا می کنند کم اهمیت تر است. تحت تاثیر دوگانه اندیشی های گوناگون چون فرهنگ و طبیعت، علم و هنر، منظر، تحت تنش های گوناگونی قرار داشته است. مطالعه حاضر تاکید دارد که امروزه منظر به عنوان مفهومی جامع، توان آن را دارد که میان این مفاهیم دوگانه میانجیگری نموده و بین آن ها آشتی برقرار کند و در این راه از دیدگاه های زیباشناسی اکولوژیک و طراحی اکولوژیک به عنوان پارادایم هایی که شیوه اندیشیدن و نگاهی متفاوت نسبت به رابطه فرهنگ و طبیعت ارائه می کنند، بهره جوید. منظر محصولی فرهنگی و بازنمود شیوه اندیشیدن انسان در مورد طبیعت و چگونگی رابطه او با محیط و سکونت و نیز پیوندگاه فرهنگ و طبیعت است.

طی چند دهه گذشته مباحث فرهنگی در پژوهشهای معماری حضور بیشتری داشته اند. این نکته سبب شده است تا شاخه ای از این تحقیقات محور فعالیتهای خود را به این موضوع اختصاص دهند. اما نکته مهم آن است که با توجه به گستردگی مباحث فرهنگی و تنوع حوزه های نفوذ آن در معماری، محققین مختلف با توجه به نوع دیدگاه خود در خصوص فرهنگ و معماری و همچنین نوع نیازی که احساس کرده اند، به شیوه های متفاوتی سعی در ایجاد ارتباط میان این دو مقوله مهم نموده اند. همین امر سبب شده تا برخی پژوهشگرانی که قصد ورود به این حیطه از تحقیقات را دارند در استفاده از پژوهشهای پیشین خود با سردرگمی مواجه شوند. بنابراین بررسی چگونگی توجه به ارتباط میان فرهنگ و معماری در پژوهشهای مربوطه ضروری به نظر می رسد. تعدد مفاهیم مطرح در فرهنگ و تنوع نوع ورود این مفاهیم در معماری سبب شده تا محققین روشهای متعددی را در نوع بررسیهای خود انتخاب نمایند و شناخت آن روشها می تواند در پژوهشهای آینده مورد استفاده قرار گیرد. این مقاله بیش از همه به دنبال آن است که با شناخت کلیتی از راهکارها و نوع نگاه پژوهشگران به مقوله های فرهنگی و معماری، به سیاستهای متداول در بررسیهای مورد نظر دست یابد. جهت این امر با انتخاب چند نمونه از تحقیقاتی که در این زمینه انجام پذیرفته اند، به حیطه مورد اشاره آن ها در معماری و نوع نگاهشان به فرهنگ اشاره می شود و سپس روش انتخابی ایشان در انجام پژوهش مورد نظر مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. از این بررسی اینگونه می توان نتیجه گرفت که در هر تحقیق، محقق با در نظر گرفتن بعد خاصی از معماری و محدود نمودن فرهنگ به تعریفی خاص، سعی در رسیدن به نتیجه مطلوب خود نموده است و به عبارتی نوع مقوله بندی ارائه شده از فرهنگ و معماری نشان دهنده هدف و نوع نتیجه می باشد. به عبارتی دیگر در تحقیقات مربوط به فرهنگ و معماری، اولین گام مهم تعیین حیطه مورد بحث در هر یک از دو موضوع می باشد. در مقاله حاضر با استفاده از این روش می توان به چارچوب کلی در تعریف تکنیک مورد استفاده در پردازش اطلاعات مرتبط با حوزه های فرهنگ و معماری، با توجه به نوع نگاه به فرهنگ و حیطه مورد نظر در معماری، دست یافت.

اجرای روش های مناسب در طراحی ساختمان که با اقلیم محل هماهنگی داشته باشد همواره مورد توجه معماران ساختمان قرار گرفته است. توجه به نیروهای طبیعی و زوال ناپذیر همچون آفتاب، باد و بهبود بخشیدن به شرایط حرارتی فضاهای زیستی از دیرباز در کشور ما معمول بوده است. استفاده از این نیروها در ساختمان سبب صرفه جویی در مصرف سوخت و مهم تر از آن ارتقای کیفیت آسایش و بهداشت محیط های مسکونی و سالم سازی محیط زیست می شود. در این چهارچوب، تاکنون میزان انطباق نمای ساختمان ها در جهات مختلف جغرافیایی، با شرایط اقلیمی مورد مطالعه قرار نگرفته است تا تاثیرگذاری آن بر میزان مصرف انرژی و هزینه های آن را مورد بررسی و سنجش قرار دهد. لذا محققان به بررسی میزان مصرف انرژی، هزینه های مصرفی و سطح رضایت مندی از درجه حرارت فضای داخلی مساکن با جهت جغرافیایی نمای منازل پرداخته اند. روش تحقیق مبتنی بر بررسی منابع اسنادی، بررسی های میدانی و تکمیل پرسش نامه بوده است. اطلاعات جمع آوری شده با استفاده از نرم افزار SPSS تجزیه و تحلیل شده اند. نتایج به دست آمده تفاوت معناداری را بین نمای ساختمان ها و میزان مصرف انرژی نشان می دهد. بدین ترتیب ساکنین منازل دارای نمای جنوبی کمترین میزان مصرف انرژی، روشن بودن وسایل گرمایشی و سرمایشی و پایین بودن هزینه های مصرفی کل خانوار را در بین منازل با جهات مختلف دارند. در نقطه مقابل منازل رو به شمال با بیشترین مصرف انرژی و هزینه قرار دارند. میزان رضایت مندی از گرمایش و سرمایش فضای داخلی منزل در فصول سرد و گرم نیز به عنوان مولفه های ذهنی مورد بررسی قرار گرفت. خانوارهای دارای نمای منازل رو به جنوب بیشترین سطح رضایت مندی و بالعکس خانوارهای دارای نمای رو به شمال کمترین سطح رضایت مندی را ابراز نموده اند.

در بسیاری از نقاط جهان، خشت به عنوان مصالح ساختمانی، در بافت های شهری و روستایی، کاربرد فراوان دارد. بنابراین مقاوم سازی سازه های خشتی بسیار ضروری به نظر می رسد که می بایست مورد بررسی قرار گیرد. استفاده از مصالح خشتی بومی به همراه تثبیت کننده های طبیعی می تواند اثرات بسیار مهمی را در شکوفایی این روند، از خود به نمایش بگذارد. با توجه به اینکه درصد زیادی از مساحت ایران را مناطق گرم و خشک و کویری تشکیل داده است موضوع حذف خشت و بناهای خشتی روش درست و مناسبی به نظر نمی رسد. امروزه راه حل های مناسبی برای استحکام بخشی بناهای خشتی ابداع شده است. با توجه به کمبود منابع انرژی در جهان، خشت می تواند برای بسیاری از مناطق مناسب باشد. خشت را می توان به سادگی و با قیمت ارزان تولید نمود. از معایب اصلی خشت خام، شکست یک دفعه آن پس از ورود نیروهای فشاری و خمشی است که در هنگام زلزله فرصت کافی، برای نجات جان ساکنین خانه های خشتی را فراهم نمی نماید. در حالی که با استفاده از مصالحی نظیر الیاف نخل خرما می توان گام های موثری را در این زمینه برداشت. آهک نیز می تواند زمان نرم شدگی در برابر آب را افزایش دهد. همچنین آهک باعث می شود تا در هنگام خشک شدن و انقباض خشت، ترک ها کاهش یابد. در این تحقیق، بیش از 350 نمونه مکعبی خشتی با درصدهای مختلفی از آهک و الیاف نخل خرما جهت تقویت خشت تهیه شد. این نمونه ها که حاوی خاک شهرستان زاهدان بودند در شرایط محیطی با رطوبت 35 درصد، عمل آوری و در معرض بارهای فشاری و خمشی قرار گرفتند؛ میزان نرم شدگی در آب، زمان نفوذ آب به تمام حجم نمونه خشتی، درصد رطوبت بهینه و وزن واحد حجم خشک نمونه ها نیز ثبت شد. پس از پایان آزمایشات مذکور و بررسی نتایج مربوط به مشخصات مکانیکی نمونه ها، نمودارهای مقاومتی آن ها ترسیم و در نهایت بهینه ترین نمونه خشتی تثبیت شده با مصالح طبیعی (بر حسب درصدهای موجود رس و سیلت، ماسه، الیاف نخل خرما و آهک)، انتخاب گردید. نتایج حاصل نشان داد که با وجود 1 درصد الیاف نخل خرما و 15 درصد آهک، برای شرایط محیطی 35 درصد رطوبت، بهترین حالت ممکن برای نمونه های خشتی تثبیت شده با آهک و الیاف نخل خرما به وجود می آید.

با پیشرفت های صنعتی، افزایش جمعیت و گسترش رفت و آمد میان شهرها و روستاها و رواج وسایل ارتباطات جمعی، با بررسی ساخت و سازهای روستایی دوران معاصر با نمونه های متعددی از طرح ها یا ساختمان های روستایی احداث شده مواجه می شویم که دچار انواع نابسامانی در طرح، انتخاب سیستم ساختمان، اندام ها، عناصر عملکردی و کیفیت ساخت و اجرا است، نابسامانی هایی که در هنگام بهره برداری ساکنان به شدت بروز پیدا می کند و موجب ناخرسندی آنان و همچنین عامل به وجود آمدن شرایط نامناسب اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در آینده می گردد. معماری به مثابه ظرفی که تمامی ابعاد زندگی انسان را تحت نظر دارد در اینجا با نمودی نامناسب، باعث ناخشنودی است. بخشی از این نابسامانی ها که آثار آن در مرحله بهره برداری بیشتر نمایان می شود، بی توجهی یا کم توجهی به اهداف و اصول صرفه جویی در مصرف انرژی و طراحی همساز با محیط و اقلیم است که علاوه بر پیامدهای اقتصادی، تاثیر چشمگیری بر سطح آسایش و بهداشت ساکنان می گذارد و از لحاظ اجتماعی بر آداب، رسوم، سنن و روش زندگی روستائیان موثر خواهد بود. این ابعاد از تاثیرگذاری ها، در نهایت پایداری را دچار خسران می نماید و در پی آن روستا متضرر خواهد شد.توسعه پایدار روستایی با رویکردهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی، در صورت تجمیع تمامی ابعاد روستا میسر خواهد بود. به منظور بروز پایداری در روستا باید از جزء به کل نگریست و گام برداشت، با توجه به موضوع این پژوهش؛ مسکن به عنوان یک جزء می تواند به عنوان کلیتی عمل کند که در صورت اجرا و طراحی صحیح از مصداق های پایداری بوده و گامی مناسب به سوی توسعه پایدار باشد. این مقاله که با مطالعات و بررسی های لازم و اسناد موجود در دسترس تالیف شده است، سعی دارد عوامل موثر بر تغییرات ساخت و ساز مسکن روستایی و چگونگی عملکرد صحیح آن در توسعه روستا را روشن سازد و با ارائه راهکارهایی مناسب در راستای تداوم معماری مسکن روستایی گام برداشته و به عنوان یک جزو اساسی موجبات پایداری در روستا را فراهم آورد.

روش رایج رفتار با موضوع پسماند و زباله مناطق روستایی باعث ایجاد مسائل زیست محیطی مانند آلودگی هوا و آبهای سطحی و زیرزمینی، اخلال در طبیعت، انتقال بیماری ها مسری در جامعه انسانی و در برخی موارد آسیب به اراضی کشاورزی می شود. بنابراین رهیافت جدید باید جایگزین رهیافت موجود شود. در رهیافت جدید زباله ها در یک مکان بهینه که بر اساس معیارهای مختلف تعیین می گردد، دفن می شود. هدف تحقیق حاضر تعیین مکان بهینه برای دفع، انباشت و دفن پسماندهای جامد در روستای فیل آباد شهرستان فارسان استان چهار محال و بختیاری می باشد. در این تحقیق رهیافت تلفیقی پرموتاسیون و منطق بولین استفاده شده است، از منطق بولین برای تعیین «مکان های مجاز و آلترناتیو» و از تکنیک پرموتاسیون، برای انتخاب «مکان بهینه از میان مکان های مجاز (آلترناتیو)». برونداد مرحله منطق بولین، سه مکان مجاز می باشد که در مرحله پرموتاسیون یک مکان بهینه از میان سه مکان مجاز، به عنوان مکان انباشت پسماند انتخاب شده است. سایت منتخب، مکانی است که اکثر فاکتورهای زیست محیطی در آن لحاظ شده است؛ همچنین سکونتگاه های همجوار نیز می توانند زباله های خود را به آن سایت انتقال دهند و با این کار زمینه برای استقرار تجهیزات بازیافت زباله، فراهم شده و می تواند در آینده به یک فعالیت اقتصادی تبدیل شود.

بلایای طبیعی در طول تاریخ جزو ناگریز زندگی انسان می باشد و زلزله از مخرب ترین این بلایای طبیعی به شمار می رود. ایران نیز بر روی کمربند زلزله واقع شده و گسل های فراوانی در آن وجود دارد، بنابراین فعالیت گسل ها و وقوع زلزله در ایران اجتناب ناپذیر است. یکی از اساسی ترین اقدامات انسان جهت تخفیف تلافات ناشی از وقوع زلزله، «مدیریت بحران» می باشد.نوع تحقیق در این پژوهش، «توصیفی-تحلیلی» می باشد که داده های آن بر اساس مطالعات میدانی گردآوری شده است؛ لذا با برداشت میدانی 35 شاخص کمی و کیفی تمامی قطعات مسکونی روستا-شهر اصلاندوز و با به کار بستن تحلیل استراتژیک SWOT؛ برترین استراتژی های مدیریت بحران؛ کاربری های مسکونی اصلاندوز ارائه شده و همچنین اولویت اجرایی راهکارهای پیشنهادی با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی AHP به دست آمده است. در پایان برای تشخیص اولویت های اجرایی راهکارها، از مدل میانگین رتبه ها استفاده می شود.نتایج نشان می دهد به منظور بهبود وضعیت موجود کاربری های مسکونی روستا-شهر اصلاندوز در ارتباط با کاهش آسیب های ناشی از زلزله؛ اجرای طرح های نوسازی در بافت های فرسوده، نظارت ارگان های فعال در امر ساخت و سازهای شهری به ویژه بنیاد مسکن، افزایش توان اقتصادی ساکنان بافت های فرسوده، اجباری کردن استفاده از مصالح سبک، ترویج فرهنگ سبک سازی و ارتقای آگاهی ساکنین در به کارگیری مصالح بادوام، مهم ترین راهکارهایی بوده که اولویت های اجرایی برتر می باشند.

رابرت چامبرز مجموعه ای از «عواملی که برای محقق شهرنشین مانع دریافت تصویر واقعی روستا می شود» را برشمرده است. وی سپس اشاره می کند که محققین بیشتر به روستاهایی مراجعه می کنند که دسترسی به آن ها از راه جاده سهل تر باشد و با روستاهای دور افتاده کمتر سروکار دارند. روستای پا قلعه با توجه به پتانسیل جذب توریست به دلیل قدمت تاریخی آن، قرارگیری غار تاریخی و روستای جدید الاحداث در یک مکان و همچنین قرارگیری آن در کنار مناظر زیبای دریاچه دز، بسیار حائز اهمیت است. روستای پا قلعه در حدود 35 کیلومتری شمال شهر دزفول در استان خوزستان است. این روستا بر اساس آمار سال 1384 دارای 210 نفر جمعیت است. روستای مورد مطالعه در بالای یک دره و در دامنه یک کوهپایه قرار گرفته است. در گذشته در بالای کوه، غاری تاریخی، شکل گرفته بود که سکونتگاه مردم تا دوره پهلوی بوده است و اکنون ساکنان آن غارها در روستای مورد مطالعه سکنی گزیده اند.از زمانهای دور، اهالی این دیار در درون غار بالای کوه به زندگی ادامه می دادند که این غار به شکل دفاعی و دارای دروازه ای بزرگ برای ورود به این غارها بوده که مطابق معماری قلعه ها بوده است. اما با اینکه (پا قلعه) به روستای فعلی نقل مکان کرده ولیکن روستا، مصالح خود را از مصالح بوم آورد محلی، جهت گیری بر اساس قراردادهای جغرافیایی و طراحی فضایی را بر اساس فرهنگ موجود پدید آورده است. در این پژوهش که با روش تحلیلی-توصیفی و با مطالعات میدانی در روستا و مصاحبه حضوری با ریش سفید و اهالی ساکن روستا و مطالعات کتابخانه ای است در نهایت به نتایج ذیل منجر گردید که در شکل گیری بافت روستایی موثرند: اول، تاثیر بوم طبیعی و مصنوعی در بافت. دوم، فرهنگ اجتماعی حاکم بر روستا. سوم، عوامل جغرافیایی موثر در شکل گیری بافت. چهارم، نقش سنت سکونت حاکم در منطقه که بدون توجه به هر یک از موارد فوق، طراحی بافت روستا امکانپذیر نخواهد بود.