کتاب قیم
سال:1395 | دوره:6 | شماره:14 |تعداد مقالات:8

در تاریخ تفکر، فلسفه و ادیان، «عقل» موضوع بحث های زیادی بوده است. در قرآن کریم واژه «عقل» بسیار به کار رفته و از آن سخن گفته شده است. بنابراین یکی از سوال مهم آن است که «عقل» در جهان بینی قرآنی، چه معنایی دارد؟ حوزه معنایی عقل، در قرآن، شامل چه مولفه هایی است و چه رابطه ای بین عقل و سایر مولفه ها وجود دارد؟عقل در قرآن همراه با مفاهیم نزدیک به آن، حوزه معنایی خاصی تشکیل داده که بخشی از جهان بینی قرآنی را به نمایش می گذارد. در این جهان بینی برخلاف رویکرد اکثر فلاسفه، عقل به معنای موجودی مستقل وجود ندارد و این حوزه معنایی، شامل مولفه هایی چون آیه، تفکر، تذکر، تفقه، هدایت، ایمان و... است. بین این مفاهیم و عقل، رابطه همنشینی و جانشینی ویژه ای برقرار است، از جمله آنکه مهم ترین ارتباط، میان عقل و ایمان برقرار شده است. این نوشتار می کوشد چگونگی کاربرد عقل در قرآن و نیز مولفه های حوزه معنایی آن در جهان بینی قرآنی را بر اساس اصول زبان شناسی استخراج نماید.

شناخت شناسی و دلالت های تربیتی آن یکی از مهم ترین مباحث فلسفه تعلیم و تربیت است. این تحقیق با هدف بررسی و تبیین شناخت شناسی و دلالت های تربیتی آن از دیدگاه قرآن کریم -عالی ترین منبع استخراج موضوعات مرتبط با فلسفه تربیتی اسلام و تعلیم و تربیت اسلامی- انجام گرفته است. نتایج تحقیق پیش رو که با روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته، مبین آن است که قرآن کریم جایگاه فوق العاده ای برای علم و شناخت قائل است، به همین دلیل معلمان را مورد تکریم قرار داده و شاگردان را می ستاید. قرآن کریم، ضمن اشاره به حواس و قلب به عنوان ابزارهای شناخت، حواس را در صورت به کارگیری صحیح، زمینه ساز تصفیه قلب دانسته و در این راستا بر روش های آموزشی که منجر به تقویت و به کارگیری بیشتر این ابزارها می گردد، تاکید کرده است. این تحقیق، تفکر را زیربنای روش های آموزشی قرآن کریم می داند.

یکی از راهکارهای مناسب در نقد آرا متفاوتی که از آیات قرآن برداشت شده، استناد به تحلیل ادبی آیه است، لذا توجه به نقش آرا ادبی در تفسیر آیه، اهمیت ویژه ای دارد. عبارت ﴿انی جاعل فی الارض خلیفه﴾ از جمله آیاتی است که از یک سو تحلیل های مختلف ادبی درباره آن ارائه شده و از سوی دیگر با توجه به اختلاف دیدگاه عالمان مسلمان در مقام خلافت الهی، تعابیر مفسران در ذیل آیه متفاوت گشته است. از این رو، پژوهش حاضر قصد دارد با بررسی آرا ادبی در آیه فوق، نمود این اختلاف را در برداشت های تفسیری قدما و معاصران در تبیین «خلیفه»، «مستخلف عنه» و «جعل خلیفه» دنبال کند. در نهایت با تحلیل ادبی مناسب با ظاهر آیه، تبیین خواهیم کرد که این آیه از جمله آیات ولایی است که می توان در اثبات الهی بودن انتصاب به مقام خلافت الهی به آن استناد جست.

از دیرباز، تواتر قرآن از جمله مسائل بنیادین علم قرائت بوده که به دلیل طرح پاره ای مسائل پیرامونی، کیفیت آن به خوبی فهم نشده است، برخی در مسیر دفاع از قرآن و انگیزش مذهبی، قائل به تواتر قرائت ها شده و بعضی نیز تواتر قرآن را به میزان معینی از آیات محدود نموده اند. همچنین در دوران معاصر، برخی از مفسران و محققان تنها قرائت حفص از عاصم را متواتر و شایسته اعتنا قلمداد نموده و به سایر قرائات وقعی ننهاده اند.پژوهش حاضر در راستای تبیین این مساله، کاربرد تواتر را در سه حیطه تواتر نص قرآن، تواتر قرائت های هفت یا ده گانه و نیز تواتر قرائت حفص از عاصم مطرح نموده و کوشیده است با نگاه تاریخی- تحلیلی و با طرح و نقد دیدگاه های مختلف، تصویر واضحی از تواتر قرآن و چگونگی آن ارائه نماید. در نهایت با تاکید بر لزوم تواتر قرآن، این نتیجه به دست آمده که منظور از این تواتر، تواتر سیاهه قرآن است که مهم ترین ضابطه پذیرش هر قرائت بوده و منحصر به قرائت حفص از عاصم نیست.

همزمان با تحولات اساسی در عرصه های گوناگون زندگی بشری در قرون اخیر و پس از رنسانس در غرب، مفهوم «متن» نیز دچار تغییرات بنیادین گشتهو پس از آنکه مختص آثار مکتوب بود، بر هر اثر قابل تفسیر و دارای پیامی برای مخاطب، تلقی گردید. برای بررسی متون، ضمن اکتفا به ساختار زبانی متن، از رویکردهای نقدی نوین معاصر همچون ساختارگرایی و شالوده شکنی استفاده شد. متن در تعریف امروزی با استقلال از نیت مولف خود، پذیرای خوانش های متعددی است که معانی مختلفی بر آن تحمیل می شود.این نوشتار می کوشد نظریه متن بودن قرآن به مفهوم امروزی آنرا رد نماید، اندیشه ای که توسط برخی از پیروان مکاتب غربی در جهان اسلام دنبال می شود. در این راستا، ویژگی های متن امروزی از منظر نظریه پردازان ادبی غربی معاصرو امکان تسمیه قرآن به متن را بررسی خواهیم کرد و ثابت کرده ایم نص قرآنی به دلیل صدور آن از جانب خداوند، معجزه استو همچنین هدف از نزولش که همانا هدایت است، در تعاریف جدید غربی از متن، نمی گنجد و لذا نمی توان با آن همچون سایر متون رفتار کرد و آرا غربی معاصر پیرامون متن را بر آن تطبیق داد.

حقیقت جویی و تلاش برای رسیدن به حقیقت، از جمله خصوصیات انسان است که او را به تحقیق در مبدا و معاد و باور به عالم پس از مرگ که یکی از اندیشه های دیرین بشر بوده است، وامی دارد. از همین رو، ادیان توحیدی پیروان خود را به روزی که به حساب همگان رسیدگی می شود، وعده داده اند.در کتب مقدس یهودیت و مسیحیت، از چگونگی معاد و کیفیت پاداش و عذاب و همچنین جزئیات حشر انسان ها بحث به میان آمده است. مساله زنده کردن مردگان، برپایی قیامت و بهشت و جهنم از موضوعاتی است که بحث هایی به صورت کلی در کتب عهدین به خود اختصاص داده است، اما بر خلاف عهدین، مساله معاد در قرآن کریم، گسترده تر و با جزئیات بیشتری بررسی شده است. در این پژوهش با استفاده از روش تحلیلی توصیفی، کوشیده ایم به این سوال پاسخ دهیم که عالم پس از مرگ در ادیان توحیدی، به چه کیفیتی است؟ برای این مقصود، آیات مربوط به معاد و قیامت در عهدین و قرآن استخراج شده و با یکدیگر مقایسه شده اند.

یادکرد از جانداران به ویژه حیوانات، از راه های ایجاد حیات و حرکت در تصویرآفرینی هنری و ادبی است. از این طریق می توان تصاویر را از رکود خارج کرد و اثربخشی و نفوذ آن را بیشتر نمود. بر همین اساس، یکی از کارکردهای نام بردن از حیوانات در نهج البلاغه، نقشی است که این مهم در خلق تصاویر بر عهده دارد. در این نوشتار که با روشی توصیفی تحلیلی به انجام رسیده، سی وسه گونه حیوان را در نهج البلاغه شناسایی کرده است. این نام بری دلایل متعددی داشته است، گاه به صورت حقیقی و از جهت خلقت و اوصاف، ماموریت داشتن، حقوق و احکام، بیان علم الهی و حشر و معاد بوده است. همچنین در برخی موارد، عناصر بیانی چون تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه مورد توجه بوده است. در نهج البلاغه، بسیاری از تصویرسازی ها از دنیا، فضائل و رذایل اخلاقی، گناه، تقوا، فرار از جنگ و امثال آن با استفاده از جنبه های مختلف حیوانات به تصویر کشیده شده است.

آموزه های دینی مهم ترین کمال انسانی را نزدیکی به خداوند و دست یافتن به ایمانی ناب، قرب الهی و رسیدن به رستگاری دانسته و در پیمودن این مسیر، میان زن و مرد تفاوت قائل نشده است. با این حال، وجود متونی که توان زن را در رسیدن به حقیقت ایمان، ناقص می داند یا زنان را ناتوان از درک معارف دینی معرفی می کند، با اصل پیش گفته ناسازگار است. از جمله این موارد، حدیث «اکثر اهل الجنه من المستضعفین النساء...» است که دربرخی از منابع کهن از جمله من لا یحضره الفقیه یافت می شود. گذشته از بحث سندی، برداشت های گوناگون و احیانا نادرستی از این روایت ارائه شده است. این نوشتار می کوشد ضمن بررسی منابع روایت، دلالت آن را نیز مورد مداقه قرار دهد. این مقاله که با روشی توصیفی تحلیلی نوشته شده است، در پایان به این نتیجه دست یافته که مقصود از مستضعفین، کسانی هستند که امکان رشد و تعالی از آنان سلب شده و راهی برای فرار از آن نداشته باشند.