زبان و ادب فارسی
سال:1388 | دوره:1 | شماره:1 |تعداد مقالات:8

استاد ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن بن عبدالملک بن طلحه قشیری (465-376 ه) از عارفان و عالمان قرن پنجم هجری است. در حدیث، تفسیر، کلام و فقه سرآمد اقران بود و در دوران خود آوازه اش تا اقصی نقاط عالم اسلامی رفته بود. یکی از آثار او کتاب ارزشمند «الرساله القشیریه» است. این کتاب دو بار در گذشته (قرن های پنجم و ششم ه.ق) به زبان فارسی برگردانده شده است. برگردان های این اثر ارجمند دارای نواقص فراوانی است که فهم و دریافت متن را با دشواری بسیار مواجه کرده است.نگارنده، در این مقاله، با تطبیق باب سوم برگردان فارسی با دو متن عربی، نواقص و کاستی های ترجمه ای آن را استخراج و سعی کرده ترجمه دقیق تری به دست دهد.

نظیره گویی، اقتباس و استقبال سرایندگان از سروده های یکدیگر در ادب پارسی، از پیشینه دیرینه ای برخوردار است. یکی از سرایندگانی که سروده هایش مورد توجه و اقتباس و نظیره گویی سرایندگان بعد از خود قرار گرفته و مورد توجه آنان واقع گشته خاقانی شروانی (520-595 ه.ق) شاعر کرد عراقی است. در این پژوهش ضمن مقایسه این دو سروده، تاثیر سروده خاقانی بر شعر بیخود در دو حوزه فرم و محتوا مورد توجه قرار می گیرد. نتیجه نشان می دهد با این بررسی می توان به شناخت بهتری از تاثیرگذاری سروده های خاقانی و اهمیت آنها از دیدگاه سرایندگان دیگر دست یافت.

در زبان و ادب فارسی صنعت تجرید را به «خطاب النفس» تعبیر و تعریف می کنند و در زبان و ادب عربی ضمن تاکید بر انتزاع موصوف دوم از موصوف اول که عبارت است از انتزاع شخصیت خیالی از شخصیت واقعی، صورت هایی بیش از صورت خطاب النفس از صنعت تجرید بدست می دهند.هدف این مقاله آن است که نشان بدهد: اولا؛ می توان در طرح موضوع شیوه ای مناسب تر برگزید؛ ثانیا؛ در زبان و ادب فارسی، تجرید منحصر به خطاب النفس نیست.

بی گمان سرودن کار آسانی نیست و شاعر بدون داشتن انگیزه ای درونی و شور و الهامی که وی را به سرودن برانگیزد نمی تواند شعر بسراید. در روانشناسی و نقد ادبی معاصر، سرچشمه این شور و انگیزه را در ناخودآگاه شاعر می دانند در حالیکه گذشتگان باور داشتند که شعر را موجوداتی دیگر از عالمی دیگر به شاعر الهام می کنند. یونانیان به خدایان هنر و شعر و موسیقی موزه می گفتند و تازیان نام این الهام گر را تابعه نهاده بودند و ایرانیان باستان با عناوینی چون سروش، دئنا و فروهر از آن نام می بردند.به دلیل آن که نخستین شاعران فارسی سرا خود به شعر و ادب تازی آشنا بودند و در آن دست داشتند، از آغازین روزهای پیدایش شعر فارسی دری، اعتقاد به تابعه نیز به شعر فارسی راه یافت. با وجود آن که عمعق بخارایی در اشعار باز مانده از خود صراحتا از تابعه نامی به میان نیاورده است اما حضور تابعه در جریان سرایش اشعار وی کاملا محسوس است و هر لحظه به شکلی ظاهر می شود؛ گاهی نسیم زلف یار است و گاهی خیال وی و زمانی نیز رسول بخت است. این تابعه، شباهنگام به سراغ شاعر می رود و او را از خواب بر می انگیزد و شاعر از زبان این تابعه شعر را شروع می کند و به پایان می برد. این شیوه را بعدها انوری در اشعار خود با اندکی تغییر به کار گرفت.

مثنوی الهی نامه، از آثار مسلم عطار نیشابوری است، در تذکره ها و کتب تراجم، وزن این مثنوی را هزج مسدس محذوف (مقصور) گفته اند، در این مقاله نویسنده، برآن است که با توجه به ارکانی که در این مثنوی بر وزن مفاعلتن، آمده است و با استدلال های علمی، ثابت کند که این مثنوی در بحر وافر معصوب مقطوف سروده آمده است.لازم به ذکر است که این دو بحر (هزج مسدس محذوف و وافر معصوب) بهم ماننده اند و این مانندگی موجب شده است تا در عرض پارسی و تازی این دو بحر با هم مشتبه گردند.

مساله جبر و اختیار، نه تنها یکی از پیچیده ترین مباحث علم کلام است، بلکه از مسایلی است که از محدوده حوزه های درس و بحث مدرسی، فراتر رفته؛ و از گذشته های بس دور، فکر بشر را به خود مشغول داشته، و عارف و عامی را در اندیشه فرو برده است. تعابیر و اصطلاح هایی همچون: بخت و اقبال و تقدیر و سرنوشت، حاکی از گونه ای باور فطری به سیطره جبر، بر زندگی انسان است، و از طرف دیگر وجود تدبیر و اندیشه و انتخاب عمل در انسان، که بازتاب قدرت اختیار است، از ویژگی های ذاتی بشر است.مولانا جلال الدین محمد بلخی هم، که یکی از ژرف اندیش ترین چهره های ماندگار بشری است، به سادگی از کنار این مساله نگذشته؛ و در مثنوی شریف خود در داستان های گوناگون و به مناسبت های مختلف آراء متضارب اهل کلام را در مساله جبر و اختیار، به بهانه بحث و جدال میان بازیگران داستان ها، به میان کشیده، و نظریه های مخالف و متضاد آنها را، به گونه ای با آیات و احادیث و استدلال های عقلی و تاریخی، مستدل ساخته، که گاهی خواننده مثنوی را چنان در حیرت فرو می برد که در ترجیح یکی از نظریه ها بر دیگری فرو می ماند، و حتی نمی داند که بالاخره خود مولانا کدام نظریه را بر دیگری ترجیح می دهد.در این مقاله، سعی شده است که: موارد مختلف بحث جبر و اختیار در مثنوی مولوی، بررسی شده، با دیدگاه های کلامی اهل سنت (اشاعره و ماتریدیه)، و معتزله، منطبق گردد؛ و دیدگاه خاص مولانا در این مساله توضیح داده شود.

اسرائیلیات از موضوعاتی است که در حوزه فرهنگ اسلامی از جایگاه مهم و قابل تاملی برخوردار است و در بسیاری از تفاسیر قرآن کریم راه یافته است. در این مقاله به بررسی پیوند خلقت عددی اسرائیلیات با اسطوره آفرینش پرداخته ایم. در این بررسی روشن شده که اسطوره به شکل های مختلف در روایت های دیگر تغییر شکل می یابد در مواردی که این روایت های تغییر شکل یافته، از زبان راویانی نقل شده که غالبا پرورش یهودی داشته اند با نام اسرائیلیات مشهور شده است، در حالی که همین روایت ها سابقه قبل از یهود دارد و جزو اندیشه های تورات و یهود محسوب نمی شود. در نتیجه این پژوهش، از برخی تلاش ها در اثبات صدق حقیقی یا اسلامی بودن این روایت ها جلوگیری می شود همچنان که زمینه انکار مطلق آنها نیز بر طرف می گردد.

در این نوشتار به شیوه تحلیلی - توصیفی، مبحث رایزنی و مشاوره، در گروه شخصیت های منفی موجود در آثار حماسی زبان فارسی، یعنی ضدقهرمانان، مورد بررسی قرار گرفته است.مشورت ضدقهرمانان اصلی و در برخی موارد سپهدار با مشاوران در امور مهمی که تعیین کننده سرنوشت جنگ و یا آینده زمامداری شاه است، صورت می پذیرد. بر این اساس کارکرد مشاوران ضدقهرمان در دو دسته معین بررسی شده است:1. ارائه راهکار در شیوه رویارویی و نبرد ضدقهرمان با قهرمان و سپاه او. 2. تعبیر خواب و پیش بینی. بر اساس مطالعات صورت گرفته، مشاوران ضدقهرمان اصلی عبارتند از: وزیران، موبدان، منجمان و فال گویان، سپهسالاران، افراد نزدیک به ضدقهرمان اصلی (برادر، فرزند و ...)، متحدان و در برخی موارد لشکریان، که هر کدام با ابراز آرای خود ضدقهرمان اصلی را در اتخاذ تصمیمات کشوری و به خصوص لشکری یاری می رسانند.