مرمت و معماری ایران
سال:1391 | دوره:2 | شماره:3 |تعداد مقالات:10

اقدامات شهرسازی شاه عباس اول اوج فعالیت های عمرانی در سده های متاخر اسلامی ایران است. یکی از این اقدامات، احداث راه اصفهان - فرح آباد ساری بود. از عناصر شاخص معماری در طول این مسیر اقامتگاه های شاهی بود که به دستور شخص شاه بنا شدند و شاهان این سلسله در سفرهای خود به نواحی شمالی در این منازل میان راهی اقامت می کردند.با بررسی و مکان یابی این اقامتگاه های شاهی در نواحی شمالی اصفهان این سوال به ذهن می رسد که چرا برخی از این اقامتگاه ها به تدریج توسعه یافتند و به مراکز شهری بزرگ و مهمی تبدیل شدند در حالی که برخی دیگر از اواخر عصر صفوی کم کم بلااستفاده، متروک و تخریب گردیدند؟در این مقاله، ابتدا سه اقامتگاه شاهی دوران صفوی در شمال اصفهان معرفی و ساختار فضایی و بافت پیرامون آنها تحلیل شده است. سپس دلایل تبدیل اقامتگاه شاهی دولت آباد به شهری بزرگ و موثر در مناسبات فرامنطقه ای اصفهان و علل عدم رشد و توسعه دو اقامتگاه علی آباد ریگ و دمبی و تخریب آنها، از منظر باستان - زیست بوم شناسی مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیق در این مقاله میدانی - تاریخی - تحلیلی است؛ بدین ترتیب که ابتدا مطالعات تاریخی به ویژه در سفرنامه های دوران صفوی و پس از آن صورت گرفته است تا بتوان درباره مسیرهای ارتباطی و منازل میان راهی آن دوران آگاهی کسب کرد. سپس بررسی پیمایشی به روش مکان نگاری برای شناسایی و ثبت آثار صورت گرفته و یافته های بررسی پیمایشی میدانی با اطلاعات حاصل از منابع مکتوب (تواریخ، کتب جغرافیایی و سفرنامه ها) مطابقت داده شده است و اقامتگاه های مورد اشاره مستندسازی شدند. پس از بررسی میدانی در محل آثار مورد اشاره و مطالعات تاریخی، نگارندگان به تحلیل عوامل اثرگذار بر روند شکل یابی و تخریب این آثار پرداخته اند. بر این اساس در فاز مکان یابی و شکل گیری این اقامتگاه ها، متغیرهای بوم شناختی فضا، ماده و تنوع نقش، اثرگذاری داشته اند؛ در حالی که در فاز تخریب، دو متغیر فضا و انرژی دارای بیشترین نقش بوده اند.

بادگیر در مناطق گرم و خشک نه تنها یک عامل برای تنظیم شرایط محیطی که نمادی از معماری این اقلیم است. با توجه به کاربرد آن در تابستان، به طور کل بادگیرها در جبهه تابستان نشین و برفراز یا در پشت یا کنار ایوان جنوبی خانه ها مستقر هستند. در شهرهایی چون میبد، عقدا و اردکان که بادگیرها یک سویه است، همگی رو به سوی شمال دارند تا باد مساعد شمالی را دریافت کند.هدف این مقاله ردیابی ریشه های تاریخی بادگیر در معماری خانه های دشت یزد - اردکان است. در این بررسی قدیمی ترین خانه های برپای دشت که تاکنون شناسایی شده اند، متون تاریخی و قدیمی ترین بناهای یادمانی منطقه مورد استناد قرار گرفته اند.در خانه های دوره ایلخانی و تیموری (قدیمی ترین خانه های پابرجا) این حوزه با عنصر بادگیر به شکلی که برای ما شناخته شده است، مواجه نیستیم. تشکیلات نسری شامل ایوان رفیع و کم عرضی است که در پشت آن اتاق مجلل طنبی قرار دارد. در بناهای غیر مسکونی منطقه نیز، بادگیرها اصیل نبوده و بعدها الحاق شده اند. این در حالی است که در متون آن عصر، به کرات اشاره شده که افراد سرشناس و متمول، خانه ها و عمارات بادگیردار برپا نموده اند؛ حتی در متون کهن تر نیز به وجود بادگیر یا واژه های هم معنای آن چون بادغر و بادغس و بادغند و ... تاکید شده است؛ با این وجود، حتی در معدود خانه های عصر صفویه که دارای بادگیر هستند، بادگیرها در اعصار بعد به بنا اضافه شده است. با وجود اینکه این خانه ها نسبت به خانه های دوره های ایلخانی و تیموری از لحاظ تناسبات و چیدمان فضاها متفاوت می باشند، بادگیرهای آنها اصیل نیست. در خانه های دوره های زند و قاجار عنصر بادگیر به عنوان شاخص و معرف معماری کویر رخ نمایی می کند و به حدی فراگیر است که حتی آسمانه شهرهای منطقه را شکلی ویژه بخشیده است. به این ترتیب، از یک سو فقدان هر گونه عنصر مستقل معماری تحت عنوان بادگیر در خانه های قبل از زندیه و از سوی دیگر تاکید متون بر احداث و وجود بادگیر در خانه های مظفری منطقه پرسش مهم این پژوهش است. قدیمی ترین بادگیر تاریخ دار منطقه مورد مطالعه که در بنایی غیر از آب انبار ساخته شده و هم عصر خود بناست، بادگیر عمارت دولت آباد یزد متعلق به دوره زندیه (سال 1160 ه.ق.) است. به جز آن، بادگیرهای اصیل تنها در آب انبارهای منسوب به قرون هشتم و نهم هجری دیده می شود (مانند آب انبار چهارسوق شاهی یزد و آب انبار تفت) در حالی که در سایر انواع بناهای این دوره بادگیر اصیل دیده نشده است. به این ترتیب، شاید بتوان ریشه های پیدایش بادگیر را در آب انبارها یافت که بعدها به سایر انواع بناها نیز تسری پیدا می کند.

حفاظت و نگهداری از آثار کاغذی در مقابل عوامل آسیب رسان امری مهم و ضروری است. از آنجایی که نانوذرات دی اکسید تیتانیوم خواص منحصر به فردی در مقابله با عوامل آسیب رسان از خود نشان داده اند، از این نانوذرات به منظور حفاظت و نگهداری چندجانبه از آثار کاغذی بهره گرفته شد. بدین منظور ابتدا نانوذرات دی اکسید تیتانیوم سنتز و روی سطح شیشه لایه نشانی شدند. سپس با استفاده از این شیشه های لایه نشانی شده، محفظه ای جهت بررسی اثرات حفاظتی آن در مقابل عوامل آسیب رسان مختلف ساخته شد و نتایج حاصل از آزمایشات انجام گرفته روی این نمونه با محفظه ساخته شده از شیشه معمولی به عنوان شاهد مورد مقایسه قرار گرفت. از کاغذ صافی (واتمن) جهت بررسی اثر حفاظتی در هر دو محفظه استفاده شد. نتایج آزمایش های پیرسازی گرمایی، نوری و بیولوژیکی بر نمونه های کاغذ نشان دادند که نمونه های قرار گرفته در محفظه لایه نشانی شده نسبت به محفظه های معمولی مقاومت کششی دارند و میزان اکسیداسیون آنها نیز کمتر بود. همچنین در کاغذهای رنگی نیز، میزان رنگ پریدگی در برابر نور UV، در نمونه های محفظه لایه نشانی شده بسیار کمتر از نمونه های محفظه معمولی بود. نتایج آزمایش بیولوژیکی نمونه های قرار گرفته در این محفظه ها نیز نشان از کاهش رشد قارچ در نمونه های کاغذ مربوط به محفظه لایه نشانی شده داشت. با توجه به نتایج به دست آمده می توان بیان داشت که محفظه های لایه نشانی شده با نانوذرات دی اکسید تیتانیوم کارایی مناسبی جهت نگهداری آثار تاریخی ساخته شده از کاغذ برای مقابله با آسیب های بیولوژیک، نورUV  و عوامل محیطی از خود نشان می دهند.

در گذر زمان، از چفدهای گوناگونی برای ساخت پوشش های تاق آهنگ ایرانی بهره جسته اند؛ یکی از متداول ترین این چفدها، چفد پنج او هفت است. شیوه کشیدن و پیاده سازی این چفد ریخت های گوناگونی را پدید آورده است که همگی به نام چفد پنج او هفت خوانده می شود. هر کدام از این چفدها ویژگی های هندسی و ریاضی گوناگونی دارند. یکی از مسائل مهمی که منجر به تالیف کتاب مفتاح الحساب توسط غیاث الدین جمشید کاشانی در قرن نهم هجری شد، محاسبه مصالح به کار رفته در تاق ها و گنبدها بود. روش های ارائه شده در این مقاله ادامه ای است بر روش های محاسبات فوق. با به دست آمدن طول کمان هر چفد می توان با توجه به شیوه آجرچینی آن و ارتفاع ملات مابین آنها با تناسبی ساده تعداد آجر (یا هر مصالح دیگری که تاق با آن اجرا شده است) را محاسبه کرد. همچنین می توان از این محاسبات برای بارگذاری و سایر اندازه های مورد نیاز در آنالیز استاتیکی و دینامیکی سازه های ازگ (azag) به ویژه سازه های سنتی بهره برد. این مقاله به شیوه های گوناگون کشیدن و آنالیز ریاضی و هندسی آنها پرداخته، فرم های پدید آمده را با هم مقایسه کرده است. با بررسی های انجام شده، مشخص شد که نه تنها این چفدها که نام یکسان دارند از لحاظ بلندا و دیگر ویژگی های هندسی مانند مرکز سطح و جرم همانند نیستند، بلکه از لحاظ ریاضی (طول کمان، مساحت و ...) نیز دارای ویژگی های متفاوتی هستند.

معماری از نظر ذاتی دارای ابعاد مختلفی است که مهمترین آنها ابعاد هنری و علمی آن است. در بعد هنری آن، بعضا معماری جایگاه خاص دارد. به نظر می رسد که دیدگاه فکری که آموزش در آن صورت می پذیرد و به تبع در ساختار یک نظام آموزشی خود به خود آموزش معماری تحت تاثیر نوع نگاه به فرایند آموزش معماری که خود واجد معنی ناشی از بینش است، آشکار می شود. در مدرسه های معماری این سرزمین دو دیدگاه در آموزش معماری وجود دارد که به دانشجویان تدریس می شود: «دیدگاه سنتی» و «دیدگاه مدرن».دیدگاه سنتی: در این دیدگاه معماری هنر آفرینش است و ارتباط مستقیم با هستی شناسی دارد، آفرینشی زیبا لازمه وجود حقیقی است.دیدگاه مدرن: در این دیدگاه مفاهیم در فضای فکری تحت تاثیر خرد محض حاکم بر دنیای مدرن دچار دگرگونی شناختی شده است.در این مقاله سعی شده است از منظرهای مختلف نقش آموزش معماری در نظام های فکری مبتنی بر «سنت گرایی» و «مدرن گرایی» و پرورش معمار و تاثیرات آن بر سیمای شهرهای تاریخی مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. ضمنا روش تحقیق بر اساس استنتاج منطقی و مقایسه ای انتخاب و در نهایت نشان داده شد که در معماری سنتی بر خلاف معماری مدرن، بین صورت و محتوا رابطه وجود دارد. بنابراین هدف هنر و معماری در تمدن های سنتی این است که انسان را متوجه معنی و عالم بالا کند، هواهای نفسانی را در وجود او کنترل کند و تمایل به کمال جویی را که از خصایص فطری انسان است، پرورش دهد. همچنین، معماری از دیدگاه معماران مدرن نیز واجد بعد هستی شناسی و دارای خاصیت تعالی گرایی است. معماری مدرن که نمی تواند با گذشته پیوند یابد، برای رفع این نقیصه به حال و آینده تکیه می کند. تکیه بر زمان حال یعنی «به روز بودن» و این پیروی از اصل «نو بودن» از اصول مدرنیته است.

بررسی رویکردهای مداخله در بافت های شهری نشان دهنده وجود تحولات در آنها و تاکید بر احیای محلات به عنوان سلول های شهری در چهارچوب نظریه توسعه پایدار است. این تحولات در جهت تغییر دیدگاه های دوبعدی و نگرش صرف کالبدی به دیدگاه های اصلاح طلبانه و مبتنی بر ظرفیت های محیطی موجود است. دیدگاه های اصلاح طلبانه با ارائه رویکردهای جدید مداخله در بافت های ناکارآمد شهری درصدد استفاده از توان های بالقوه و بالفعل موجود در محیط برای توسعه و ادامه چرخه حیات محدوده های ناکارآمد شهری است. در این نوشتار که از نوع توصیفی - تحلیلی است، برای تدوین چهارچوب نظری از روش اسنادی استفاده شده است و به وسیله ابزار پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده سایر اطلاعات مورد نیاز از نمونه مورد مطالعه جمع آوری گردیده است. همچنین برای تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده، نرم افزار Spss و Excel مورد استفاده قرار گرفت. مقاله حاضر در قالب برنامه ریزی محله محور، اقدام به تدوین مدلی جهت شناسایی دارایی های محلی و مشارکت ساکنان در تهیه طرح نمود و با کاربست مدل پیشنهادی در محله باغ آذری طرح سامان دهی محله را پیشنهاد داد تا با تاکید بر ساختار فضایی پیشنهادی، زمینه بهبود تعاملات و روابط مناسب اجتماعی میان ساکنان و حفظ و ارتقاء دارایی های محله را فراهم آورد. بررسی ها نشان می دهد که ایجاد شبکه های اجتماعی قوی در قالب گروه ها و اجتماعات محلی و ایجاد زمینه ها و بسترهای لازم برای برقراری ارتباط میان ساکنان، می تواند به صورت بازخوردی موثر سبب حل مشکلات شهری و بهبود وضعیت ساکنان گردد.

در دوره قاجار، هم به واسطه علایق و خصوصیات قومی و هم به دلیل سنت های تداوم یافته دربار، باغ سازی مورد توجه فراوانی واقع شد. در تهران که در آن زمان پایتخت و محل حضور شاه، درباریان و شاهزادگان بود، باغ های پرشماری ساخته شد. باغ فردوس از جمله این باغ ها بود که پس از ورود محمدشاه قاجار به تهران، توسط یکی از درباریان در نزدیکی قلعه محمدیه پی ریزی شد. این باغ سالیان بسیاری مورد توجه بود و خاندان معیرالممالک و مالکان دیگر باغ در تکمیل و بهسازی آن می کوشیدند. اکنون از باغ جز عمارتی که توسط دوست علیخان معیرالممالک در آن ساخته شده و در حال حاضر به موزه سینما اختصاص یافته و قسمتی از باغ اطراف این عمارت چیزی باقی نمانده است.اگر چه بخش های گسترده ای از باغ منفک شده و تغییر کاربری یافته است، به نظر می رسد بنا به مجموعه اسناد و مدارک باقیمانده می توان ساختار اصلی باغ و شکل آن را بازیابی کرد. در این مقاله تلاش می شود با مطالعه متون و اسناد تاریخی و بررسی وضعیت باقیمانده باغ و بافت شهری پیرامون آن، محدوده باغ و ساختارهای درون آن بازشناسی شود. کنار هم قرارگیری اطلاعات توصیفی و تصویری به دست آمده و انطباق آنها بر وضعیت موجود شهری، خطوطی از چهره اصلی باغ فردوس را نشان می دهد. بهره گرفتن از خطوط باقیمانده در بافت موجود و حذف برخی عناصر متاخر برای نیل به نتیجه ضروری بوده است.نتیجه یافتن اطلاعات و قرار دادن آنها در نقشه امروزی نمایش ساختار فضایی باغ است، شکل مرکب آن را آشکار می سازد و تا حدودی سیر تغییر و تحولات آن را گوشزد می کند. این نتایج نشان می دهد که باغ فردوس به مرور در پهنه ای وسیع در محدوده شمیرانات و در قالب سه بخش باغ اصلی، باغ اندرونی و باغ قلمستان شکل گرفته است. باغ اصلی ساختارهای متنوعی داشته که یا همچون عمارت باقیمانده تغییرات وسیعی کرده یا مانند سردر شمالی به کلی تخریب شده است. نحوه عبور خیابان پهلوی (ولیعصر) از درون عرصه باغ و تبدیل فضای باغ به یک بافت شهری از دیگر نتایج طرح است.