مطالعات تطبیقی هنر
سال:1394 | دوره:5 | شماره:9 |تعداد مقالات:12

سابقه نوشتن درباره هنر در مغرب زمین به روزگار یونان و روم باستان می رسد؛ اما نوشتن تاریخ هنر در دوره رنسانس و در سده شانزدهم با کتاب جورجو وازاری آغاز شد. در این تحقیق، مقدماتی که موجب پیدایی تاریخ هنر در غرب شد، پی گرفته و نخستین تلاش ها برای تاریخ نویسی هنر دنبال شده است. از پرسش های موردنظر تحقیق آن است که نخستین تاریخ نامه های هنر در ایران زمین و مغرب زمین از چه زمانی آغاز شده و بر چه محوری سامان یافته اند. بررسی های این تحقیق بنیادی، که به روش تاریخی انجام شده است، نشان دهنده آن است که نخستین تاریخ هنر در مغرب زمین بر محور هنرمندان سامان یافته و تا سده ها الگوی تاریخ نویسی هنر بوده است. تامل در اینکه با محور گرفتن هنرمند در تاریخ نویسی هنر چه چیزهایی از تاریخ هنر برجسته تر می شود و چه چیزهایی مغفول می ماند، اندیشمندان را به پیشنهاد محورهایی دیگر برای تاریخ هنر کشید؛ ازجمله اندیشه تاریخ هنر بدون نام کسان. ازسوی دیگر، در ایران نیز نوعی از نوشته که میشود آن را به تسامح تاریخ هنر خواند، در سده دهم هجری، مقارن با سده شانزدهم میلادی، پیدا شد. تاریخ هنر در ایران در قالب رساله های آداب و تذکره ها و دیباچه های مرقعات خط و نقاشی بود. بسیاری از این نوشته ها نیز بر محور نام کسان، بهویژه هنرمندان، سامان یافت. تاروپود تاریخ هنر در این رساله ها شبکه ای است حاصل از محور طولی سلسله استادان و شاگردان و محور عرضی طبقات شاگردان که با داوری نقد هنر، ذکر آداب هنرورزی و توجهی اندک به سیاق اجتماعی و هنری، همراه است. هرچند میان نخستین تاریخ نامه های هنر در مغرب زمین و ایران زمین شباهت هایی دیده می شود و مهمترین شان سامان یافتن آنها بر محور هنرمندان است؛ این نوشته ها تفاوت های فاحشی باهم دارند که از نگاه آنها به جهان و انسان و هنر و گذشته و حال برمی آید.

تحقیق حاضر به مطالعه نسبت کنش های اجتماعی و رفتار نوازنده یا خواننده موسیقی با کیفیت و چگونگی بداهه پردازی او در حوزه موسیقی می پردازد. بدین منظور با بهره گیری از روش تحلیلی و مطالعه میدانی، دیدگاه دو گروه از پرسش شوندگان را در قالب دو جامعه آماری مجزا بررسی کرده است. نمونه آماری اول، شامل مدرسین و استادان مطرح موسیقی در دهه های 60 و 90 شمسی است که با بهره گیری از نتایج پرسشنامه یک به رفتارشناسی نوازنده از منظر خود شخص پرداخته است. نمونه آماری دوم، شامل دانشجویان دانشکده موسیقی و هنرجویان کلاس های آزاد موسیقی بوده که به وسیله پرسشنامه دو کنش های اجتماعی و رفتار نوازندگان موسیقی را از منظر شاگردان و دانشجویان آن مطالعه کرده است.پژوهش حاضر به دنبال تایید این فرضیه است که بداهه پردازی، هنری ذاتی است و وابستگی شایان توجهی به ویژگی های شخصیتی نوازنده و خواننده موسیقی دارد. تجزیه و تحلیل و مقایسه پاسخ های دو نمونه آماری موردبحث مشخص نمود که کنش های اجتماعی، رفتار بداهه پرداز موسیقی، ادبیات گفتاری و همسان سازی اجتماعی بداهه پرداز، ارتباط معناداری با کیفیت و نحوه پردازش بداهه نوازنده و خواننده موسیقی دارد. همچنین تحلیل یافته های نمونه آماری مشخص نمود، تفاوت معناداری بین ویژگی های شخصیتی بداهه پردازان با گروه نوازان موسیقی وجود داشته و در آموزش موسیقی علاوه بر آموزش فنون عمومی نوازندگی هنرجویان موسیقی باتوجه به ویژگی های شخصیتی و توانمندی ذاتیشان می بایست به دو گروه، تکنوازان و گروه نوازان تفکیک شده و هر گروه روند آموزش ویژهای را طی نماید. هدف اصلی هم، شناساندن رابطه رفتار اجتماعی بداهه پرداز با توانایی خلق درزمان واقعی موسیقی و به کارگیری آن در روند آموزش علمی هنرجویان و دانشجویان موسیقی است.

تداعی تصویری ذهنی از فرمی مبهم و بی شکل، ممکن است برای هر شخصی اتفاق افتد اما تبدیل آن به فرمی عینی به صورت رسامی در حیطه توانایی های یک هنرمند است. در این پژوهش رابطه بین تداعی های تصویری ترسیم شده از یک قطعه مقوایی بی هدف به عنوان الگو توسط هنرمندان، با نوع شخصیت و میزان خلاقیت آنها بررسی می شود. نمونه پژوهش شامل 80 هنرمند در مقاطع تحصیلی کارشناسی، ارشد و دکترای دانشگاه هنر اصفهان و انجمن هنرمندان نقاش اصفهان بوده است که به صورت نمونه گیری تصادفی در دسترس، انتخاب شده اند. به افراد، یک قطعه سفید مقوایی با فرمی بی هدف و یکسان داده شده و از آنان خواسته شد تصویر تداعی شده در ذهن خود را روی آن ترسیم کنند. سپس، به سوالات یک پرسش نامه محقق ساخته به همراه آزمون شخصیت بزرگسال آیزنگ و آزمون خلاقیت عابدی پاسخ دهند. این پژوهش، از نوع کمی با روش همبستگی (رابطه ای) است که داده های آن با روش های آماری- توصیفی و استنباطی با استفاده از نرم افزار spss تجزیه و تحلیل شدند. نتایج به دست امده حاکی از آن است که بین ابعاد شخصیتی و خلاقیت افراد با تداعی تصویری رابطه معنی داری وجود دارد. بدین گونه که افراد دارای خلاقیت بالا از حساسیت های شخصیتی بیشتری برخوردار بوده و نسبت به افرادی با خلاقیت کمتر برون گراتر هستند. همچنین نتایج نشان داد که بین مضامین مختلف حاصل از تداعی های تصویری افراد از قطعه مقوایی فقط تجسم چهره کلاه به سر با فرم قطعه رابطه معنی داری دارد. به طوری که افراد خلاق تر، بیشتر موضوعات متفرقه و متفاوت را ترسیم کردند و افراد کمتر خلاق به ترسیم موضوع چهره کلاه به سر، بیشتر تمایل داشتند. همچنین، افراد برون گرا بیشترین تعداد را بین آزمون گران داشتند. بیشترین تفاوت برون گراها و درون گراها در تداعی و ترسیم موضوع چهره کلاه به سر بود که تعداد برون گراها بیشتر بود. بین احساس حرکت و تداعی های تصویری مختلف نیز رابطه معنی دار وجود داشته و احتمالا ناشی حالت یا فرمی است که قطعه داشته است.پس می توان گفت بین ابعاد شخصیتی (درون گرایی- برون گرایی) و خلاقیت با تداعی های تصویری بین هنرمندان، رابطه معنی داری وجود دارد.

سرفصل دروس از ارکان اساسی هر نظام آموزشی است و رابطه معنی داری بین سرفصل دروس کارآمد و فارغ التحصیلان توانمند وجود دارد. این مقاله سرفصل دروس کارشناسی طراحی گرافیک را در ایران با سرفصل دروس همان رشته و مقطع در ده دانشگاه هنری جهان با روش مطالعات تطبیقی بررسی و تحلیل می کند. تحولات سال های اخیر در حوزه طراحی گرافیک، رهیافت های تازه ای را پیشروی آموزش طراحی گرافیک قرار داده است؛ این مهم بازنگری در سرفصل دروس کارشناسی رشته طراحی گرافیک و به روزکردن آنها را ضرورتی انکارناپذیر می نمایاند. سوال اصلی پژوهش حاضر این است که سرفصل فعلی دروس دوره کارشناسی طراحی گرافیک در ایران تا چه اندازه ای با سرفصل دانشگاه های دیگر جهان در این رشته و مقطع، مطابقت دارد. هدف این نوشتار، یافتن شباهت ها و تفاوت های سرفصل دروس دوره کارشناسی طراحی گرافیک در ایران و دانشگاه های موردمطالعه است تا درصورت نیاز به اصلاحات، عواملی که در بازنگری و اصلاح آنها باید مدنظر قرار گیرد، بیان شود. این پژوهش ازنظر هدف کاربردی- توسعه ای و ازنظر روش، توصیفی- تحلیلی- تطبیقی با رویکردی کیفی و کمی است. اطلاعات آن هم، به شیوه اسنادی با مراجعه به کتاب ها، مقالات، سرفصل وزارت علوم و سایت دانشگاه های موردمطالعه، گردآوری شده است.تحلیل ها و بررسی های آماری نشان می دهد که به دلیل تفاوت های بارز ازجمله تخصیص بیش از نیمی از سرفصل دروس به مباحث غیرکارگاه های تخصصی گرافیک در ایران، نگاه تخصصی به دروس طراحی گرافیک کم رنگ تر است و سرفصل فعلی انسجام لازم را برای تربیت طراح گرافیک توانا ندارد. ازاین رو، بازنگری در آنها ضروری است و باید باتوجه به سه عامل اساسی انجام گیرد:- ضرورت اجتناب از ارائه دروس غیرتخصصی طراحی گرافیک و تمرکز بر آموزش دروس تخصصی در این حوزه.- توجه به مباحث و دروس تئوری در زمینه طراحی گرافیک.- توجه به تکنولوژی های جدید در فرایند تولیدات گرافیکی و گرافیک فضای مجازی.

کتاب های داستانی- تصویری، شکل ویژه ای از هنر هستند که از پیوند متن و تصویر هستی یافته اند. رابطه متن و تصویر در این گونه ادبی ناهمسان و گوناگون است و تاثیر ناهمسانی بر مخاطب می گذارد؛ اما پژوهش های اندکی در این زمینه انجام گرفته است. این پژوهش، برآن است تا انواع رابطه ها را باتوجه به عناصر داستانی، در کتاب های داستانی- تصویری برگزیده ایرانی و اروپایی- آمریکایی معاصر، واکاوی و مقایسه کند. نگارندگان، در بررسی این نمونه ها، به واژه، جمله، پاراگراف، تکگستره، دوگستره، متن، تصویر، جلد و کل داستان توجه دارند. پژوهش پیشرو، برپایه نظریه ماریا نیکولایوا و کارول اسکات بنا شده اما راه خود را برای گشایش افقی تازهتر، بازگذاشته است. ازاینرو، درکنار رویکرد توصیفی- تفسیری، به رویکرد تفسیری- تجریدی نیز نزدیک شده و در بررسی آثار، هر دو راه تحلیل محتوای کیفی یعنی قیاسی و استقرایی را به روش تعریفی میرینگ (2000)، پیموده است. درپی چنین خوانشی، مبانی نظری مقوله های یادشده را پرداخته تر کرده و برای نخستینبار به چند یافته مهم و اثرگذار در سازوکارهای کتاب های داستانی- تصویری دست یافته که برخی از روش های فراتنیدگی متن و تصویر را در این گونه ادبی، به جامعه ادبیات کودک یادآوری میکنند.این پژوهش نشان داد، داستان های ایرانی و اروپایی- آمریکایی معاصر، ازنظر رابطه متن و تصویر، تفاوت های چشمگیری دارند؛ رابطه متن و تصویر در داستان های اروپایی- آمریکایی معاصر، با ساختاری هنرمندانه و سنجیده، پویا و نیرومندتر است. درمقابل در داستان های ایرانی، با رابطه متن و تصویر نه چندان ماهرانه و روایت ساز، آسیب هایی وجود دارد که به نظر می رسد بیشتر برایند جدااندیشی نویسنده و تصویرگر باشد. همچنین در میان این آثار، همسانیهایی ازجمله استقلال زبانی متن و تصویر یافت شد که شاید بتوان آن را بیانگر ویژگی های کلی و بنیادین رابطه متن و تصویر در کتاب های داستانی- تصویری دانست.

هنر پیکرتراشی در کهن ترین تمدن ها پیدایش یافته است. در ادوار گذشته، این فرایند بنابر دست یابی به مواد اولیه فراوان به ویژه در قالب سنگ و چوب، مجسمه ها و پیکره هایی باشکوه، سهم بسزایی در بازنمایی و انعکاس فرهنگ های گوناگون بشری داشته است. بوتکارا یک سایت باستانی است که طی قرون سوم قبل از میلاد تا دوم میلادی، در مرزهای شرقی ایران، بودائیان در دوره های حکومتی مختلف از آن استفاده کرده اند. بدون شک، اغلب سرزمین های همجوار ازنظر ارتباطات فرهنگی و هنری باهم تعامل داشته اند. با این تعابیر، میتوان به میزان ارتباطات فرهنگی و هنری محوطه بوتکارا و تمدن ایران بپردازیم. ازآنجائیکه مهمترین یافته های محوطه بوتکارا در سال های اخیر که به دست باستان شناسان کشف شده، استوپاها، نقش برجسته ها و پیکره های متعددی هستند، می توان با مطالعه دقیق آنها و همچنین تطبیق با هنر پیکره تراشی دوره تاریخی ایران، به میزان تعاملات فرهنگی و هنری این مناطق پیبرد. واکاوی این مهم، می تواند به تبیین بسیاری از ناگفته ها در زمینه ظهور، ارتباطات و گسترش ابعاد هنری و همچنین بسیاری از ابهامات در این محوطه باستانی منجر شود و درواقع، نگرش جدیدی را برای درک این موضوع ایجاد نماید. حال این پرسش مطرح است؛ چرا بااینکه محوطه بوتکارا تحت لوای حکومتی مستقل اداره می شده و نیز سبک های هنری آن، متاثر از تفکرات مذهبی بودا، یونان و دولت کوشانی بوده است؛ نمیتوانیم آن را از فرهنگ و هنر دوره تاریخی ایران جدا بدانیم. به نظر می رسد هرچند محوطه بوتکارا بیرون از مرزهای سیاسی ایران قرار گرفته اما همجواری آن با تمدن عظیم و کهن ایران، سبب شده است که هنرمندان و حاکمان این منطقه توجه وافری به فرهنگ این سرزمین داشته باشند. لذا این عامل باعث شده است که ایران سهم بسزایی در شکلگیری فرهنگ و هنر بوتکارا به ویژه هنر پیکرتراشی آن داشته باشد. البته به احتمال قوی، این ارتباط دوسویه بوده است. یافته اندوزی داده های این پژوهش به روش کتابخانه ای صورت پذیرفته است. هدف هم، تبیین میزان تعامل پیکره تراشی و نقش برجسته های محوطه بوتکارای پاکستان با سرزمین ایران در دوره تاریخی است.

شاهسون های مغان که وارثان فرهنگ و هنر آسیای مرکزی اند؛ در هنرها و صنایع دستی خود هم از اصالت های اجدادی خویش و هم از فرهنگ و تمدن های همجوار تاثیراتی را پذیرفته اند. آنها همگام با مهاجرت و گسترش سرزمین های ییلاقی خود از همکاری و همفکری هنرمندانی که با ایشان برخورد داشته اند؛ در تولید، پردازش و توزیع نقشمایه ها و آرایه های تزئینی بهره های فراوان بردهاند. به طوری که سهم هنرمندان هر سرزمین به وضوح در تولیداتشان دیده می شود. تبادلات فرهنگی شاهسون ها، در اواخر دوره قاجار وارد مرحله ای تازه گردید. این تغییرات در نحوه پرداختن به نقوش دست بافته ها به ویژه در زیراندازهای گلیمی، ملموستر از سایر حوزه های فرهنگی و هنریشان دیده می شود. تحقیق حاضر با مقایسه طرح محرمات کورگانی در گلیم های شاهسون با اقوام یکجانشین که در اواخر دوره قاجار و در سطح استان اردبیل بافته شده اند؛ درپی پاسخ به این پرسش اصلی است که خصلت های تصویری هریک از آنها چگونه است و دارای چه وجوه اشتراک و افتراقی هستند. لذا هدف نوشتار حاضر، شناخت و تحلیل ویژگی هایی است که موجب تمایز و تشابه این آثار شده است. تحقیق پیشرو، حوزه مطالعات کیفی را دربر می گیرد و باتوجه به ماهیت تطبیقی این پژوهش روش انجام آن، توصیفی- تحلیلی است. اطلاعات متن از دو طریق: اسنادی و میدانی گردآوری شده اند. تحلیل های تصویری نیز با اشاره به 8 نمونه شاخص و 16 نمونه تطبیقی از جزئیات نقش، صورت پذیرفته است.یافته های تطبیقی نقوش، بیانگر آن است که شاهسون ها درزمینه ترکیب بندی طرح و ساده سازی نقوش از یکجانشینان تاثیر پذیرفته اند. ازطرفی، تاثیرگذاری آنها بیشتر از حیث آذین گری و تزئینات پرکار بوده است. عوامل اقتصادی، اقلیمی، اجتماعی و مهاجرت های ایلی نقشی اساسی در چگونگی این دادوستدها داشته اند.

در سنت نگارگری ایرانی میان ادبیات و نقاشی رابطه ای تنگاتنگ برقرار بوده است. این درحالی است که در دوره معاصر با ظهور جریانات نقاشانه نو، تلاش شد ادبیات و نقاشی به نحوی مستقل ازهم ظاهر شوند. اما برخلاف این پویه جدید در این دوره، ما همچنان در مواردی شاهد آنیم که ادبیات و نقاشی بار دیگر به هم پیوند می خورند و قرابت قدیم خود را به نمایش می گذارند؛ از آن جمله می توان به پیوند میان شعر نیما یوشیج و نقاشی بهمن محصص اشاره نمود. در این مقاله این پیوند و شباهت، به لحاظ معنایی و نیز وجود تجربه مشترک نهفته در آثار این دو هنرمند بررسی میشود. همچنین، از رهگذر بررسی مفهوم ساحل در این آثار به بنمایه های تجربه دو هنرمند نامبرده از مدرنیته، توجه می شود.روش به کاررفته در این مقاله، تطبیقی است که برمبنای مقایسه دو گفتمان شعر و نقاشی و تحلیل و تطبیق درونمایه های ادبیات موجود در این زمینه استوار است.در پژوهش حاضر می کوشیم تا نشان دهیم که ساحل به مثابه تجربه عمیقا زیسته شده ای برآمده از زیست بوم این دو هنرمند است که در دو رسانه متفاوت بازنمایی شده است. در توصیف و تحلیل این بازنمایی نشان داده میشود که تجربه های آفاقی و انفسی چگونه برهم انطباق می یابند. همچنین سعی میشود تا ساحل دریا استعاره ای تعبیر شود که معنای امر مدرن را از دو جهت در خود به همراه دارد. در نگاه نخست خواهیم دید که سیالیت به عنوان استعاره زندگی مدرن در آثار نیما یوشیج و بهمن محصص در تصویر ساحل و دریا نمایان است. از جنبه دیگر، تبیین خواهد شد که خط ساحلی به مثابه مرز بین دریا و خشکی، آب و خاک و مایع و جامد، شورشی علیه قطعیت دوگانه باور است.

آبگینه سازی ازجمله هنرهای مهم و روبه رشد در دوران اسلامی بوده است. این هنر در دوران سلجوقیان ایران و همزمان با آن در دوران فاطمیان مصر، تجلیگاه چنان ابتکارات بی بدیلی است که عصر شکوهمند تاریخ شیشه گری اسلامی در هر دو سرزمین محسوب می گردد. علاوه بر همزمانی این دو دوران، وجود روابط اقتصادی و فرهنگی بین دو ملت فرض وجود تاثیر و تاثرات را در هنر آبگینه سازی هرچه بیشتر به ذهن متبادر می کند. ازاینرو چنین سوالی مطرح میگردد که به چه میزان تشابهات میان آثار شیشه ای این دو سرزمین وجود دارد و کدامین مولفه ها می توانند راهگشای تفکیک و شناسایی آثار این دو سرزمین باشند. آیا نقوش روی آبگینه ها میتواند به عنوان یکی از گزینه ها موردتوجه و استناد باشد و وجوه تفاوت و شباهت در نقوش آثار آبگینه فاطمیان و سلجوقیان کدام است.ازاینرو هدف پژوهش حاضر، شناسایی وجوه اشتراک و افتراق نقوش آثار شیشه ای در دوران سلجوقیان و فاطمیان به منظور دستیابی به مولفه هایی در شناخت و تفکیک آبگینه ایران و مصر است. به همین منظور، نمونه هایی از آثار شیشه ای متعلق به این دو سرزمین در زمان حکمرانی سلجوقیان و فاطمیان طی سده های 5 و 6 هجری قمری، انتخاب و بررسی شد. این تحقیق، به روش تطبیقی- تاریخی با استناد به منابع کتابخانه ای همراه با رویکردی تحلیلی- توصیفی انجام شده است.درنهایت، نتیجه بررسی های انجام شده نشان داد که تا قبل از این دوران، کمتر از نقوش روی آثار شیشه ای استفاده می شد. وجه مشترک حضور روح اسلامی بر هنر این سرزمین ها سبب پیدایی نقوشی نوشتاری چون دعا برای صاحبظرف، نام هنرمند و سفارش دهنده روی آثار شیشه ای گردیده است. همچنین، تشابهات فرم و نقشمایه های تزئینات نمایانگر تاثیرات متقابل بین صنعت شیشه در دو سرزمین است. باوجود همه وجوه اشتراک، در مواردی تمایزات محسوسی وجود دارد که درنتیجه ویژگی های متفاوت سرزمین ها به وجود آمده است.