پژوهش های دانش زمین
سال:1397 | دوره:9 | شماره:35 |تعداد مقالات:13

شهر-منطقه های چندمرکزی همچون یکی از انواع سیستم های فضایی که محصول فرایندهای شتابنده ی رشد فضاهای اختصاص یافته به فعالیت های انسان هستند، دارای ویژگی های منحصر به خودشان بوده و متناسب با ماهیت و چیستی خود در رویارویی با فرایندها و روندها، رفتارهایی مختص به خود را بروز می دهند. در بسیاری از تجربه های جهانی؛ به ویژه در جوامع کمتر توسعه یافته ای که دارای سیستم و سازوکار برنامه ریزی و مدیریت شهری کارآمد نیستند، درک نادرست از ماهیت این فضاها و شیوه هدایت و مهار مبتنی بر این درک نادرست، مانع دستیابی به توسعه فضایی درخور چنین سیستم هایی است. رهیافت ها و رویه های سنتی توان رویارویی با چنین فضاهایی را ندارند و با تداوم به کارگیری این رویه ها، ساختارهای فضایی شهر-منطقه ها رها شده و هدایت و مهار نشده و انباشتی از مشکلات ناگشوده برجا می مانند. این مقاله به پشتوانه نگاه سیستمی به پدیده های فضایی و در نظر آوردن یک شهر-منطقه چندمرکزی همچون یک سیستم، در پی اثبات صلاحیت رهیافت برنامه ریزی فضایی راهبردی همچون شیوه ای پاسخ گو به چالش های شهر-منطقه های چندمرکزی است. پژوهش پایه ی این مقاله از نوع پژوهش تبیینی است که با اختیار رویکردی توصیفی-تحلیلی در پی تشریح رویدادها و تبیین چگونگی ارتباط میان آن ها در یک چهارچوب مبتنی بر تفکر سیستمی است. دستاورد اصلی این مقاله، تحلیل مشخصه های منحصربه فرد «شهرمنطقه های چندمرکزی» و دستیابی به مدل نظری هدایت و مهار آن ها با به کارگیری ابزار برنامه ریزی فضایی راهبردی است.

به منظور بررسی تأثیر رشد شهر بر پارامترهای دما و بارش ایستگاه بابلسر در بازه زمانی 1968-2008 و نشان دادن تفاوت ها، دو نوع ایستگاه شهری و غیرشهری انتخاب شد. براساس معیار فاصله حداکثر 500 متر از مرز شهر، ایستگاه هواشناسی بابلسر به عنوان ایستگاه شهری و ایستگاه نوذرآباد براساس معیار حداقل 2 کیلومتر فاصله با نزدیک ترین شهر، غیرشهری در نظر گرفته شد. برای سنجش توسعه شهری از شاخص گسترش شهری و آنتروپی شانون و بررسی تغییرات پارامترهای اقلیمی از آزمون من-کندال استفاده شد. نتایج وضعیت کالبدی بابلسر نشان دهنده توسعه چشمگیر به صورت توسعه فیزیکی پراکنده است. تحلیل روند پارامترهای دما نشان داد، شاخص های میانگین دما و میانگین کمینه دمای روزانه از روند معناداری برخوردارند و شیب روند تغییرات آن ها، در ایستگاه شهری بابلسر نسبت به ایستگاه غیرشهری نوذرآباد بیشتر و مشخصتر است. میزان تاو کندال تغییرات دما نشان می دهد، دادههای اقلیمی ایستگاه بابلسر تحت تأثیر خرد اقلیم شهری و محیط اطراف ایستگاه هستند. با توجه به اینکه ایستگاه هواشناسی بابلسر درگذشته در خارج از محدوده شهری بوده و با توسعه شهر به یک ایستگاه شهری تبدیل شده و گسترش شهری بابلسر موجب تغییر در دمای آن شده است. از این رو داده های این ایستگاه در اثر رشد شهر در اطراف آن کمی با واقعیت موجود در شرایط غیرشهری تفاوت خواهد داشت.

کلانشهرهای امروزی، در نقاط مختلف دنیا به دلایل متعدد همواره در معرض آسیب ناشی از مخاطرات طبیعی قرار دارند، که افزایش خسارات جانی و مالی را نیز به دلیل تراکم بالای جمعیت و تأسیسات به همراه دارد. این امر نوعی چالش را از لحاظ مخاطرات شهری برای برنامه ریزان در پی خواهد داشت. منطقه یک کلان شهر تهران با قرارگیری در معرض دامنه ارتفاعی متفاوت، گسل ها و رودخانه های شمال تهران و کاربری شهری مستعد و تشدیدکننده خطر، دارای مخاطرات و محدودیت های ژئومورفولوژیک متنوعی است که لازم است به منظور کاهش آن اقدامات اولیه ای صورت پذیرد. در این مطالعه سعی گردید با بکار گیری از داده های حاصل از مدل سازی معیارها و لایه های موثر محیطی با روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و طبقه بندی با روش فازی تحلیل گردد و به کمک تحلیل فضایی بالای سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) میزان آسیب پذیری محیطی ناحیه مورد توجه قرار گیرد و پهنه بندی گردد. بنابر نتایج حاصل از محاسبات انجام شده میزان آسیب پذیری منطقه دو کلان شهر تهران با مدل ترکیبی AHP-Fuzzy بر مبنای وزن های محاسبه شده تعیین شد. نواحی 3، 8 و 4 آسیب پذیرترین بخش های شهر در برابر مخاطرات طبیعی است؛ در صورتی که نواحی 1 و 2 کم ترین آسیب پذیری را در برابر وقوع مخاطرات محیطی دارند. نقشه پهنه بندی آسیب پذیری نشان می دهد که 22/28 درصد از کل منطقه تحت تأثیر آسیب پذیری با رده زیاد است که بیشترین مساحت این رده در ناحیه 3 واقع شده است و محلات گلابدره، دربند و تجریش را بیشتر در بر می گیرد این در حالیست که منطقه یک کلان شهر تهران به علت ساخت و ساز شهری غیر اصولی بدون توجه به شبکه زهکشی طبیعی با افزایش سطوح با نفوذ ناپذیر کم و غیر قابل نفوذ باعث کاهش نفوذ آب حاصل از بارش و افزایش رواناب گردیده است.

وقوع سرمای شدید و یخبندان باعث خسارات فراوان به محصولات کشاورزی و تأسیسات می شود. واکاوی همدیدی آماری این یخبندان ها به پیش بینی وقوع آنها کمک می کند. در این پژوهش به منظور واکاوی همدیدی امواج سرمای غرب کشور، آمار دمای حداقل روزانه ایستگاه های همدان، خرم آباد، سنندج و کرمانشاه طی دوره ی آماری 1961 تا2010 تهیه شد سپس با استفاده از شاخص های آماری میانگین و انحراف معیار بلندمدت، آستانه عددی امواج سرمایی بدست آمد؛ و براساس آن 56 روز توأم با امواج سرما شناخته شد. به منظور استخراج و واکاوی الگوهای فشار سطح زمین و ارتفاع ژئوپتانسیل به ترتیب از داده های HGT و SLP اقدام به خوشه بندی سلسله مراتبی به روش ادغام ward شد. نتایج واکاوی خوشه ای نشان داد که یک الگوی گردشی جوی عامل اصلی امواج سرمای منطقه است. در این الگو در تراز سطح دریا هسته مرکزی پرفشار با فشار مرکزی بیش از 1032 هکتوپاسکال بر روی شمال غرب و غرب کشور قرار دارد که با گردش واچرخندی-خود باعث ریزش هوای بسیار سرد عرض های بالا بر روی منطقه شده است. در تراز 500 هکتوپاسکال نیز قرارگیری قطاع غربی ناوه عمیق بر روی مناطق غربی ایران که موجب نصف النهاری شدن جریان بادهای غربی و شمالی شدن جریانات مذکور و در نتیجه نزول هوای سرد عرض های شمالی از طریق فرود بلند می گردد، نقش بسیار مهمی در وقوع فرارفت و وزش دمایی سرد دارد که نتیجه آن رخداد امواج سرمایی در منطقه شده است.

گرمایش جهانی در طول چند دهه گذشته دگرگونی چشمگیری را در چرخه های آب و هواشناسی از قبیل افزایش بخار آب موجود در هواسپهر، افزایش فرین های بارشی و کاهش مقدار متوسط بارش به همراه داشته است. این پژوهش با هدف مدل سازی روند بارش منطقه غرب آسیا تحت واداشت دگرگونی های آب و هوایی نگاشته شد. به این منظور داده های بارشی منطقه غرب آسیا برای دوره 1961-2015 و 2016-2045 تحت سناریو A1B مدل HADCM3 از مرکز دگرگونی آب و هوایی کانادا (CCCSN) تهیه و مدل رگرسیونی آن به دست آمد. در گام بعدی آماره های R2 و RMSE نشان داد مدل سازی از دقت مناسبی برخوردار بودند. شیب روند بارش نشان داد که در ماه های ژانویه، فوریه، ژولای و آگوست بارش مقدار افزایشی و در بقیه ماه های سال کاهشی خواهد بود. سری زمانی بارش نیز نشان داده است که غالب روند در طول سال کاهشی است و مقدار افزایشی بارش تنها مربوط به بارش های فرین و 24 ساعته خواهد بود. هم چنین نتایج این پژوهش نشان داد که بارش در مسیر سامانه های مدیترانه ای و سودانی در حال افزایش است و این مقدار افزایشی دورنمای مناسبی برای شرایطی آبی منطقه نخواهد داشت چراکه مناطقی با روند افزایشی در دوره گرم سال باعث تبخیر بارش دریافتی محل از سطح و افزایش بارش در فصل سرد سال نیز باعث بروز فرین های آب و هوایی همچون سیل خواهد شد.

مجموعه گرانیتوئیدی بروجرد به سن ژوراسیک میانی ( Ma20  167) بخشی از زون دگرگونی سنندج-سیرجان است. این مجموعه گرانیتوئیدی در شیست های دگرگون شده قدیمی تر نفوذ کرده و عامل ایجاد هاله مجاورتی دگرگونی در حد رخساره هورنبلند-هورنفلس تا پیروکسن-هورنفلس در واحد میزبان شیستی شده است. در بخش هایی از هاله مجاورتی دما بالا پدیده میگماتیتی شدن مشاهده می شود که شاهدی بر افزایش گرادیان زمین گرمائی در منطقه است که با ایجاد هاله دگرگونی مجاورتی در طی پلوتونیسم گرانیتوئیدی نفوذی ایجاد شده است. کانی های اصلی در بخش لوکوسم میگماتیت ها، شامل کوارتز و فلدسپار به همراه مقدار اندکی میکای سفید است. در بخش هایی از میگماتیت ها پاراژنز ارتوپیروکسن+ سیلیمانیت+ گارنت+ کردیریت+ کروندم مشاهده می گردد که بیانگر فشار و دمای بالاتر از رخساره پیروکسن-هورنفلس و معادل با مرز پائینی رخساره گرانولیت است. در طی مطالعات ترمومتری براساس تبادلات کاتیونی زوج کانی، گارنت-بیوتیت، دمای تشکیل حدود 720-635 درجه سانتی گراد به دست آمد. در بخش های دما فشار بالای هاله دگرگونی، مطالعات دما-فشارسنجی انجام شده براساس فشار دما سنج GASP بیشترین تطابق را با فشار به دست آمده از منحنی های تعادلی چندگانه محاسبه شده در این سنگ ها دارد بیش از 720 درجه و حداکثر تا 4 کیلوبار فشار تخمین زده می شود. این دما و فشار بالاتر از دگرگونی های مجاورتی معمولی است و به نظر می رسد باعث تبلور کانی های دمای بالا و شار متوسط نظیر کرندوم شده است.

مقدار کل کربن آلی یکی از پارامترهای مهم در ارزیابی ژئوشیمیایی سنگ های منشا و مدل سازی سیستم های نفتی در یک حوضه رسوبی است. در این مطالعه از یک روش سه مرحله ای برای بدست آوردن این پارامتر از داده های لاگ و مدل سازی آن استفاده شده است. در مرحله اول با استفاده از پیرولیز راک-ایول مقدار کل کربن آلی مربوط به تعداد محدودی از نمونه های مغزه و خرده حفاری بدست آمده است. در مرحله دوم شبکه-های عصبی هوشمند با الگوریتم پس انتشار خطا برای پیش بینی این پارامتر از نمودار های چاه نگاری در محدوده هر چاه مورد استفاده قرار گرفتند. ضرایب تعیین بین داده های محاسبه شده و داده های مطلوب توسط مدل بهینه در مراحل آموزش، اعتبارسنجی و تست به ترتیب برابر با 90%، 88% و 91% بوده که نشان از کارآمدی و دقت بالای این روش در برآورد میزان کل ماده آلی دارد. در مرحله سوم به منظور بررسی چگونگی توزیع جانبی و قائم مقدار کل کربن آلی، از علم زمین آمار و مدل سازی استفاده شده است. روش مورد نظر همراه با مثال موردی از بزرگترین مخزن گازی غیر همراه جهان، میدان گازی پارس جنوبی در حوضه خلیج فارس ارائه گردیده است.

محدوده کانسار آهن خاک سرخ در حدود 42 کیلومتری غرب شهر یزد قرار گرفته است. این کانسار در بخش میانی زون ارومیه-دختر قرار گرفته و رخنمون های پیرامون آن شامل سنگ های رسوبی تریاس بالایی-ژوراسیک پایینی و توده های نفودی الیگومیوسن می باشد. نفوذ توده های گرانیتوئیدی الیگومیوسن به درون سنگ های رسوبی موجب کانه زایی اسکارن آهن شده است. مگنتیت کانه اصلی آهن بوده و اندکی آثار کانی زایی مس به صورت آغشتگی مالاکیت نیز به طور محلی دیده می شود. دو روند ساختاری مهم در این محدوده وجود دارد، روند شمال غرب-جنوب شرق که روند اصلی زون ارومیه-دختر را دنبال می کند و روند شمال شرق-جنوب غرب که روند قبلی را قطع کرده و در برخی مناطق موجب قطع شدگی در توده های کانسنگ شده است. در این مقاله از روش های ادامه فراسو (upward continuation) و واهم آمیخت اویلر (Euler deconvolution) برای تفسیر داده های مغناطیسی استفاده شده است. ژرفای آنومالی های مغناطیسی که با واهم آمیخت اویلر تعیین شده تایید کرد که توده های مغناطیسی در اعماق کم در شمال غرب منطقه قرار دارند. بی هنجاری های حاصل از این بررسی با روند اصلی زون ارومیه-دختر هم خوانی داشته و پیشنهاد می کند که احتمالا روند بی هنجاری-های مغناطیسی در سایر بخش ها نیز همروند با این زون بوده و به وسیله روندهای عمود بر آنها بعد از کانی زایی قطع شده اند. گمانه های حفاری شده عمق و گسترش کانه زایی پیش بینی شده براساس تفسیر داده های مغناطیسی را تایید نموده و عیار میانگین FeOt حدود 39% به دست آمد.

در این تحقیق ارتباط هیدرولیکی رودخانه آغمیون و آبخوان سراب در حد فاصل روستاهای سهزاب و آغمیون در استان آذربایجان شرقی با استفاده از مینی پیزومتر بررسی شده است. این پژوهش با توجه به کشاورزی و دامداری گسترده در دشت سراب و برای جلوگیری از به وجود آمدن مشکل در تامین آب آشامیدنی سالم و تضمین کیفیت آب آبخوان سراب انجام شد. در این پژوهش هشت ایستگاه در طول رودخانه مشخص و طی چهار دوره، از مهر ماه سال 1394 تا تیر ماه 1395 شیب هیدرولیکی و هدایت هیدرولیکی با نصب مینی پیزومتر در ایستگاه های تعیین شده اندازه گیری شد. به منظور مشخص شدن صحت مقادیر هدایت هیدرولیکی به دست آمده با مینی پیزومتر، از رسوبات بستر رودخانه نمونه برداری شد و در آزمایشگاه به روش بار ثابت بار دیگر هدایت هیدرولیکی به دست آورده شد و مقدار آب مبادله شده بین رودخانه و آبخوان با استفاده از قانون دارسی محاسبه شده است. با توجه به نتایج این تحقیق، بین رودخانه آغمیون و آبخوان دشت سراب در تمام ایستگاه های اندازه گیری ارتباط هیدرولیکی وجود دارد. در فصول کم بارش (تابستان و پاییز) نرخ نفوذ آب از رودخانه به آبخوان بیشتر ولی در زمستان و بهار کمتر بوده است. به طور کلی، رودخانه آغمیون آبخوان دشت سراب را تغذیه می کند که مقدار تغذیه حدود 182/5 میلیون متر مکعب بر سال است.

سازند گورپی در طاقدیس اناران در ناحیه جنوب شرقی لرستان حاوی 5/269 متر مارن با میان لایه های مارن آهکی است که دو عضو رسمی آهک سیمره و آهک رسی امام حسن را شامل می شود. براساس مطالعات انجام شده در این برش 70 گونه متعلق به 38 جنس از نانوفسیل های آهکی تشخیص داده شده که منجر به تفکیک 8 بیوزون نانوفسیلی شده است. با توجه به بیوزون های شناسایی شده، سازند گورپی در این برش در بازه ای از کامپانین میانی تا پالئوسن نهشته شده است. براساس شواهد فسیل شناسی گذر کرتاسه-پالئوژن ناپیوسته بوده و عدم ثبت بیوزون های NP1 تا NP4 موید نبود بخش اعظم بازه دانین در برش مورد مطالعه است. به نظر می رسد فعالیت مجدد ساختار خطی اناران به شکل یک بلندی دیرینه مسبب تفاوت رخساره و ناپیوستگی در رأس سازند گورپی در جنوب شرق ناحیه لرستان باشد.