نقد و ادبیات تطبیقی
سال:1390 | دوره:1 | شماره:2 |تعداد مقالات:9

این مقاله سعی بر آن دارد تا به بازخوانی روند پیدایش و پیشرفت ادبیات تطبیقی و نیز پژوهش های تطبیقی بین فارسی و عربی در ایران و جهان عرب بپردازد و با تمرکز بر روی جریان به حاشیه رانده شده اسلامی-شرقی ادبیات تطبیقی این کشورها، فضل و پیشگامی جریان عربی-فرانسوی ادبیات تطبیقی جهان عرب را در بکارگیری واژه «الادب المقارن» (ادبیات تطبیقی)، و نیز در نگارش اولین پژوهش عملی و آکادمیک، به چالش بکشد و آن را به گرایش عربی-فارسی بدهد. همچنانکه فضل و پیشگامی جمشید بهنام در ایران را در بکارگیری واژه «ادبیات تطبیقی» در کتابش «ادبیات تطبیقی» رد کند و به مقاله ای دیگر از خود بهنام بدهد. مقاله به طور کلی به بررسی عوامل و مراحل پیدایش و پیشرفت پژوهشهای تطبیقی بین عربی و فارسی در کشورهای عربی و ایران می پردازد و مهمترین تغییراتی را که این محافل در راستای اهداف سیاسی و دینی و نیز بومی ساختن این مکاتب و سازگاری آن با محافل شرقی و اسلامی و نیز خارج شدن از حاشیه خود محوری ادبیات تطبیقی غربی ایجاد کرده اند؛ در سه حیطه تئوری، زمان و مکان مورد نقد و بررسی قرار می دهد. این تغییرات در حیطه تئوری به پیدایش «مکتب عربی» و «مکتب اسلامی» و نیز تمرکز بر «مکتب فرانسوی» و تا حدی «مکتب آمریکایی» و نادیده گرفتن سایر مکاتب انجامیده است؛ همچنانکه در حیطه زمانی منجر به تمرکز بر ادبیات کلاسیک عربی و فارسی و در حیطه مکانی به محدود ساختن جغرافیایی ادبیات تطبیقی در کشورهای اسلامی مخصوصا مصر، لبنان، سوریه و ایران شده است.

نوستالژی یا دلتنگی برای گذشته، حالتی است روانی که به صورت ناخودآگاه در فرد آشکار و تبدیل به یک اندیشه می شود. در زمینه ادبیات، این حالت برای شاعر یا نویسنده ای رخ می دهد که پیرو انگیزش های فردی و اوضاع اجتماعی - سیاسی، دچار احساس دلزدگی از زمان حاضر می شود و اندیشه بازگشت به گذشته و خاطرات شیرینش را در سر می پروراند و سپس شعر و یا نوشته خود را آمیخته با فضایی غم انگیز می نماید. احمد عبدالمعطی حجازی و نادر نادرپور به عنوان دو شاعر پرآوازه ادبیات معاصر عربی و فارسی و پرچمدار مکتب ادبی رمانتیسم، با توجه به شرایط فردی و اجتماعی زمانه خود و با گریز از آن زمان، بخش عمده شعرشان را آمیخته با غصه، حسرت و دلتنگی برای گذشته نموده اند. نگارندگان در این پژوهش، با مطالعه توصیفی و تحلیلی دفترهای شعری این دو شاعر، و با استناد به مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی، به بررسی و مقایسه چگونگی نمود این اندیشه شعری در شعر این دو شاعر پرداخته اند. برخی از نتایج نشان داد که این دو شاعر، در مضامین نوستالژیکی، دوری از سرزمین، کودکی، معشوق، خانواده، آشنایان و آینده آرمانی اشتراک دارند. همچنین ثابت شد که نوستالژی، سبک شعری دو شاعر را در عناصر تکرار، موسیقی، و اسلوب استفهام، تحت تاثیر قرار داده است.

اصطلاح «نوستالژی» یا همان «غم غربت» و «دلتنگی» در دوره معاصر و به دلیل رویدادهای سیاسی و اجتماعی، رنگی دیگر به خود گرفته است. سیاب و اخوان ثالث، به دلیل مواجه شدن با ناکامی های سیاسی مشترک، نوعی دلتنگی سیاسی در سروده های آن دو سایه افکنده است؛ و ناامیدی سیاسی، از بن مایه های اصلی شعر این دو سراینده به حساب می آید. استفاده از نمادهای طبیعی و اسطوره ها، از ابزارهای دو شاعر در ترسیم نوستالژی سیاسی است. آن دو اسطوره را از فضای اسطوره ای خود خارج نموده و به عنوان نمادی تاثیرگذار در صحنه سیاسی و اجتماعی، از آن بهره گیرند. پناه بردن به آرمانشهر، از دیگر ابزارهای دو شاعر برای کاستن از دغدغه های سیاسی خویش است. افزون بر آن، احساس شکست و نومیدی سیاسی در شعر اخوان، نمود بارزتری نسبت به شعر سیاب دارد؛ اما در نهایت، هر دو شاعر، نگاهی امیدوارانه به فردایی بهتر و روشن تر دارند.

شعر مقاومت علاوه بر اینکه سلاحی مبارز است، گاهی رنگ نجوایی به خود می گیرد که در قالب تاملات شعری به تعالی انسانی می اندیشد؛ این ژرف اندیشی ها در شعر مقاومت عربی و فارسی به خوبی جلوه گر است. با توجه به تاثیر و تاثر متقابل دو ادبیات مقاومت فلسطین و انقلاب اسلامی ایران، مضامین تاملی همسانی را در شعر شاعرانی همچون؛ محمود درویش - شاعر مقاومت فلسطینی - و قیصر امین پور - شاعر انقلابی ایرانی - مشاهده می کنیم؛ از جمله این مضامین، پدیده مرگ و زندگی و درون اندیشی یا ذات شناسی است. این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی به دنبال جلوه های ژرف اندیشی در شعر این دو شاعر فارسی و عربی است.نتیجه تحقیق حاکی از آن است که پدیده مرگ و زندگی در اشعار هر دو شاعر به دو گونه پدیدار می شود: زندگی و مرگ های روزمره و همیشگی بدون هیچ فلسفه ای و دیگری مرگی که در عقیده آنها زیبا و دوست داشتنی است و دریچه ای است به سوی جهانی بدون قفس و آزاد و رسیدن به زندگی حقیقی جاودانه، و تاملات درونی در اشعار این دو شاعر با ویژگی انسان مداری همراه شده است که به این طریق حیرت و پرسشهای خود را درباره جایگاه انسان معاصر در جهان امروز بیان می کنند؛ دغدغه دیگر قیصر در تاملات درونی، بازگشت به خویشتن و دغدغه درویش، هستی شناسی است که بتواند شک و تردید خود را درباره وجود خویش، از بین برد. پرسش های حیرت انگیز و بی پاسخ درباره هستی در تاملات امین پور بیشتر است؛ اما در اشعار تاملی درویش، بیشتر شاهد زورآزمایی با مرگ و سوال از ذات هستیم.

همزمان با انقلاب مشروطه در ایران و انقلاب مردم عراق علیه عثمانی ها، شاعرانی پا به عرصه ادبیات نهادند که وطن خواهی و میهن دوستی یکی از مضمون های مشترک اشعارشان است؛ میهن دوستی این شاعران در قالب موضوعاتی همچون؛ استعمار ستیزی، عدالت خواهی، نفی استبداد، آزادی طلبی و... خود را نشان داد؛ این شاعران، خواهان آزادی و پیشرفت کشورشان بودند و رشد و ترقی وطن خود را در گرو آزادی بیان و اندیشه و گاه آزادی زنان می دیدند. برخی از آنان با پیروی از فرهنگ مغرب زمین، آزادی زنان از حجاب را نوعی گام نهادن در مسیر رشد و پیشرفت تلقی می کردند و در اشعار خود، خواهان تحقق این خواسته بودند. از جمله این شاعران، بهار و زهاوی دو شاعر بنام معاصر ایران و عراق هستند که هر دو در یک دوره زمانی می زیستند و با یکدیگر دوستی دیرینه و گفت وگوهای ادبی داشتند، آن دو در روزگاری زندگی می کردند که بسیاری از مسایل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دو کشور شبیه به یکدیگر است؛ بهار در عصر خفقان مشروطه و شاهان قاجار و زهاوی در دوران پر اختناق پادشاهان عثمانی زندگی می کرد.

نیما یوشیج و خلیل مطران، از پیشگامان شعر نو، در ادبیات فارسی و عربی به شمار می روند. روحیه متفاوت آن دو، سبب شده تا پدیده های طبیعی، در شعر هر یک از این دو، رنگی ویژه به خود بگیرد. هر کدام، در عالم خیال شاعرانه، از «شیر»، نمادی متناسب با احساسات درونی خود خلق نموده اند که یکی ناتوان و گریان، و دیگری، شجاع و غران است. شیر در قصیده نیما، نمادی از آزادی خواهان در بند است و رنگی به شدت واقعگرایانه دارد، اما همین حیوان توانا، در «الاسد الباکی» مطران، به موجودی بسیار ضعیف و گریان تبدیل شده است که پیوسته اندوهی رمانتیکی به همراه دارد. نیما با به کارگیری این نماد، شعری روایی با مضمونی حماسی خلق نموده، اما مطران، قصیده ای غنایی با مضمونی کاملا عاطفی از آن پدید آورده است.این مقاله، بر اساس چارچوب های ادبیات تطبیقی، به بررسی و نقد نگاه متفاوت دو شاعر در این موضوع می پردازد.

زمان در ادبیات پایداری فلسطین، شبیه زمان از دست رفته مردمان فلسطین، پیچیده و درهم است. لذا نویسندگان حوزه ادب پایداری فلسطین، از شگردهای روایت زمان، بهره بسیاری برده اند به گونه ای که تحلیل آن را در درک درونمایه داستانی امری ضروری نموده است. غسان کنفانی در دو رمان ارزشمند: «مردان آفتاب» و «برایتان چه مانده؟» از عنصر زمان و ترفندهای روایی آن برای بیان درونمایه داستانی به خوبی بهره می برد. از این رو، ترتیب خطی رخدادها را در متن داستانی، نادیده می گیرد و با تکیه شگردهای گوناگون روایت زمان، مانند «پس نگری»، رفتن به آینده، آرایش های زمانی چون: مکث، تلخیص، حذف و صحنه، اطلاعات گسترده ای در اختیار خواننده قرار می دهد و علل حوادث و انگیزه شخصیت ها و نگرانی های روحی آنان را برملا می سازد و به عنوان محرکی ارزشمند، داستان را به پیش می برد. تحلیل روایت زمان نشان می دهد که غسان کنفانی توانسته است با بهره گیری از ابزارهای روایت زمان، عنصر زمان، در داستان هایش کارآ و در پیشبرد روند داستان موثر نماید.