اقتصاد کشاورزی و توسعه
سال:1382 | دوره:11 | شماره:41-42 |تعداد مقالات:12

با توجه به نقش اساسی بخش کشاورزی در اقتصاد ایران، بررسی عوامل موثر بر رشد این بخش و تاثیر این بخش بر رشد عمومی اقتصاد از اهمیت زیادی برخوردار است. به همین منظور مطالعه حاضر در چارچوب الگوی تحلیل مسیر انجام گرفته است.نتایج این مطالعه نشان می دهد که ارزش افزوده بخش خدمات، سرمایه گذاری بخش خصوصی در کشاورزی، سرمایه گذاری دولت در کشاورزی، ارزش افزوده بخش نفت و گسترش فناوری دارای اثر مثبت و معنی دار، و رابطه مبادله یا نسبت شاخص قیمت محصولات کشاورزی به شاخص قیمت کل اثر منفی و معنی دار بر ارزش افزوده بخش کشاورزی داشته است. همچنین ارزش افزوده بخش کشاورزی دارای بیشترین اثر مثبت بر ارزش افزوده کل بوده است.

در مطالعه حاضر پس از اندازه گیری نوسان های تصادفی و غیر تصادفی قیمت پسته در ایران، امکان استفاده از بازارهای آتی واختیار معامله در کاهش این نوسانها بررسی شد. نتایج نشان داد که نزدیک به 50 در صد از نوسانهای قیمت پسته در سطح تولید کننده تصادفی و پیش بینی نشدنی است و به ابزاری مناسب جهت کاهش این نوسان ها نیاز است. پس از محاسبه قیمتهای آتی، قیمت انقضا و حق معامله، در بازارهای آتی و اختیار معامله، نسبت تامین، اندازه قرارداد و …، بررسیهای اولیه نشان داد که محصول پسته از تمامی جهات برای معامله در بازارهای آتی و اختیار معامله مناسب است. به این نکته نیز می باید توجه کرد که نتیجه گیری فوق بدون در نظر گرفتن دیدگاه های ریسکی پسته کاران است و برای اظهار نظر نهایی باید در مطالعات آینده به این مسئله توجه شود.

ماتریسهای ضرایب فزاینده با سه الگوی مشخص زیر محاسبه و ارزیابی می شوند: ماتریس ضرایب فزاینده تولید لئونتیف، ماتریس ضرایب فزاینده ترکیبی میازاوا (کینز-کالکی - لئونتیف) و ماتریس ضرایب فزاینده تعمیم یافته پیات - راند (کینز-لئونتیف-استون).اولی وابستگیهای متقابل تولید را به دست می دهد و حساسیتی نسبت به پیوند آن با مصرف و درآمد نهادها (خانوارها) ندارد.دومی هر چند حساسیتی نسبت به مصرف و درآمد دارد، درآمد نیروی کار و درآمد خانوارها را یکپارچه فرض می کند و بدین ترتیب محدودیتهایی را در خصوص تفکیک درآمد عوامل تولید نیروی کار، درآمد نهادها (خانوارها) و انتقالات جاری بین خانوارها ایجاد می کند. این محدودیتها موجب می شود که اثرات زنجیره ای در فرایند چرخه تولید کامل نشود. سومی (ماتریس حسابداری اجتماعی) علاوه بر لحاظ کردن فرایند چرخه کامل تولید، هیچ گونه محدودیتی نسبت به طبقه بندی تفضیلی گروههای مختلف اقتصادی و اجتماعی در آمد نیروی کار و خانوارها ایجاد نمی کند. و بدین ترتیب میزان انعطاف پذیری آن در تحلیلهای اقتصادی و اجتماعی نسبت به دو الگوی پیشین آشکار می شود. به منظور عملیاتی کردن ماتریسهای ضرایب فزاینده مذکور، از ماتریس حسابداری اجتماعی تقلیل یافته سال 1375 ایران استفاده شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که در الگوی لئونتیف، سیاستهای توسعه و گسترش بخش صنعت نسبت به بخشهای کشاورزی و خدمات در الویت قرار می گیرد. همین روند نیز در الگوی میازاوا مشاهده می گردد. اما در الگوی ماتریس حسابداری اجتماعی، آثار و تبعات اقتصادی و اجتماعی توسعه و گسترش بخش کشاورزی نسبت به بخشهای صنعت و خدمات ارجحیت می یابد.

یکی از مشکلات ساختاری بخش کشاورزی در اقتصاد ایران، جریان سرمایه از این بخش به بخشهای دیگر اقتصادی است که سیاستهای حمایتی دولت از این بخش تا کنون در کاهش این جریان چندان موثر نبوده است. در مقاله حاضر با ارایه تفسیری از نظریه درآمد دایمی، عوامل موثر بر جریان سرمایه از بخش کشاورزی به بخشهای دیگر تجزیه و تحلیل می شود. نتایج تجربی مقاله نشان می دهد که افزایش درآمد دایمی در بخش کشاورزی و صنعت بر تشکیل سرمایه در بخش کشاورزی اثر مثبت خواهد داشت. ولی افزایش درآمد دایمی بخش خدمات بر تشکیل سرمایه در بخش کشاورزی اثر منفی دارد و باعث خروج سرمایه از این بخش می شود.

هدف اصلی نگارش این مقاله بررسی و امکان چگونگی شکل گیری بورس منطقه ای تخصصی منتخبی از محصولات کشاورزی و تاثیر آن بر توسعه کشاورزی کشور است. بدین منظور ابتدا مشخصه های مهم و تعریف بورس کالایی و سپس مبانی نظری آن و چارچوب قراردادهای آتی ارایه می شود. در قسمت بعد آثار بورس کالایی از حیث اصلاح ساختار، توسعه فعالیتها و بهبود توان صادراتی ارزیابی می گردد. سپس ضمن ارایه مزایای شکل گیری بورس کالایی با ارایه تصویری از ساختار بازار محصولات کشاورزی ایران به انتخاب و معرفی برخی از کالاهای دارای پتانسیل مناسب بری تشکیل بورس کالای تخصصی منطقه ای محصولات کشاورزی پرداخته و در پایان نیز جمع بندی و نظرات ارایه می شود. به طور کلی برای راه اندازی و توسعه بورسهای تخصصی کالا در کشور سه مزیت اصلی اصلاح ساختار اقتصاد، رشد فعالیتهای مرتبط و بهبود توان صادراتی را می توان بر شمرد. یکی از مسایل مهم اقتصاد ایران، گسترش اقتصاد غیر رسمی و یا زیرزمینی است. شکل گیری بورس کالا و اصلاح این ساختار موجب می شود شبکه غیر رسمی خرید و فروش محصولات کشاورزی به شبکه رسمی کشور تبدیل شود و نظام مالی پایداری شکل گیرد. بدین ترتیب وجود بازار سیال و نقد تنگناهای توسعه تولید بخش کشاورزی تا آنجا که مربوط به کمبود عوامل و منابع مالی است برطرف می شود. بورس کالا همچنین می تواند با توجه به فرایندهای حاکم بر نظام تجارت بین الملل، زمینه ای فراهم سازد تا از آن طریق کیفیت کالا و استاندارد شدن مشخصات محصولات ارتقا یابد.از مزایای شکل گیری بورسهای تخصصی کالا همچنین به مواردی مانند محدود شدن حجم مبادلات غیر رسمی، حاکم شدن و رسمیت یافتن ساز و کار نظام عرضه و تقاضا، گرایش سرمایه گذاری ها از بخش غیر مولد، تخصیص بهینه بین زمانی منابع، کاهش هزینه های مبادلاتی در فرایند بازار رسانی و… اشاره خواهد شد.

محدودیت عامل سرمایه و وضعیت اقتصادی کشور، این تفکر را القا می کند که سرمایه گذاری باید در فعالیتهای مهم محرک اشتغال و با ضریب اشتغال زایی بالا صورت گیرد. در بخشهای گوناگون اقتصادی و در دوره های مختلف، به سبب متفاوت بودن ساختار و ترکیب فن آوری بکار رفته، اثر سرمایه گذاری در ایجاد فرصتهای شغلی متفاوت بوده است. لذا به منظور هدایت مطلوب سرمایه گذاری و پیش بینی میزان فرصتهای شغلی حاصل از این عامل و استفاده از آن در برنامه ریزی ها باید نحوه تاثیر گذاری سرمایه بر ایجاد اشتغال در بخشها و فعالیتهای مختلف معین و مشخص باشد. هدف از این تحقیق تعیین تاثیر سرمایه گذاری بر ایجاد اشتغال در بخش کشاورزی بوده است. تحقیق حاضر بر اساس "رهیافت تقاضای نیروی کار " انجام گرفته و در آن فرض شده است که اشتغال به سبب نامحدود بودن عرضه نیروی کار، معادل با تقاضای نیروی کار است. همچنین در الگوی تجربی تعیین شده، متغیر اشتغال تابعی از سرمایه گذاری، ارزش افزوده و دستمزد نیروی کار در نظر گرفته شده است. برای انجام این تحقیق از تحلیل سریهای زمانی استفاده شده و بررسی پایانی متغیرها از طریق متغیرها از طریق آزمونهای ریشه واحد و شکست ساختاری و همچنین بررسی همگرایی متغیرها از روش آزمون همگرایی یوهانسن صورت پذیرفته است. نتایج حاصل نشان می دهد که متغیرها دارای شرایط آزمون همگرایی هستند و در بین آنها یک بردار همگرایی یا رابطه تعادلی دراز مدت وجود دارد. برای بررسی پویاییهای کوتاه مدت و ارتباط آن با روابط درازمدت از الگوی تصحیح خطای برداری (VEC) استفاده شده که نتایج آن رابطه ای مثبت بین سرمایه گذاری و اشتغال را در بخش کشاورزی نشان می دهد.

یکی از مهمترین بخشهای اقتصاد ایران بخش کشاورزی به شمار می آید که حدود 23 درصد تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده است. از طرف دیگر چون تامین غذای مورد نیاز مردم و امنیت غذایی از وظایف عمده و مهم دولت است، رشد و توسعه بخش کشاورزی همواره مدنظر مقامات سیاسی و اقتصادی کشور بوده است. در این راستا دولت هر ساله اقدام به برنامه ریزی و صرف مخارجی جهت توسعه این بخش می کند. بدین لحاظ در این مقاله سعی می شود با بررسی تاثیر هزینه های دولت بر ارزش افزوده این بخش، نقش هر یک از این هزینه ها در بخش کشاورزی تعیین شود. برای بررسی تاثیر هزینه های دولت بر ارزش افزوده بخش کشاورزی طی دوره 1350-1378، ابتدا به معرفی مدل مورد نظر و سپس به براورد این مدل با استفاده از روش 3SLS اقدام می شود. این مدل بر اساس سیستم معادلات همزمان و تاثیر متقابل متغیرها بر روی یکدیگر طراحی شده است.در نهایت، با استناد به این مدل و ضرایب محاسبه شده، این نتیجه به دست می آید که موثرترین متغییر تاثیر گذار بر ارزش افزوده بخش کشاورزی، هزینه های تحقیقات و آموزش دولت در این بخش است که بعد از آن هزینه های عمرانی دولت قرار دارد. هزینه های جاری دولت و یارانه های پرداختی دولت به تولید کنندگان دراین بخش از لحاظ آماری تاثیر معنی داری بر ارزش افزوده، بخش کشاورزی ندارد. با توجه به ناایج این تحقیق پیشنهاد می شود که دولت برای توسعه بخش کشاورزی اقدام به صرف هزینه های بیشتری در امر تحقیق و آموزش در بخش کشاورزی کند.

ناپایداری و مخاطره آمیز بودن شرایط تولید در کشاورزی سبب شده است که تولید این بخش به عنوان فعالیتی توام با ریسک تلقی شود. از این رو به کارگیری ابزاری دقیق و موثر برای حمایت و تامین امنیت اقتصادی جمعیت فعال در بخش کشاورزی و افزایش قدرت تولید و بالا بردن سطح زندگی آنان مثمر ثمر خواهد بود. در این راستا بیمه محصولات کشاورزی می تواند یکی از این ابزارها به حساب آید. لذا در تحقیق حاضر با جمع آوری آمار و اطلاعات مقطعی و سری زمانی مربوط به استان سیستان و بلوچستان، کارکرد بیمه محصولات کشاورزی در سطح استان ضمن بررسی خصوصیات اجتماعی و اقتصادی کشاورزی مورد مطالعه قرار گرفته است. در این تحقیق به منظور تحلیل عوامل موثر بر تقاضا و نگرش کشاورزان نسبت به بیمه از مدل لوجیت استفاده شده است. نتایج نشان می دهد که خدمات رسانی بیمه محصولات کشاورزی در سالهای اخیر با فراز و نشیبهایی همراه بوده و عوامل اقتصادی و اجتماعی متعددی بر پذیرش و تقاضای بیمه از سوی کشاورزان تاثیر گذاشته است. لذا تغییرات ساختاری در بخش کشاورزی و سیاستگذاری مناسب از سوی دولت می تواند در گسترش بیمه محصولات کشاورزی بسیار مفید باشد.