ادب فارسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1397 | دوره:8 | شماره:2 (پیاپی 22) |تعداد مقالات:12

ساختارشکنی زبانی، چه ازنظر ساختمان و چه ازنظر کاربرد، کمتر در دستورهای زبان فارسی موردتوجّه قرارگرفته است. الگوهای ساخت و قواعد دستورمند زبان، غالباً در کتاب های مطرح دستور، تکراری و ایستاست، درحالی که زبان همیشه در بستری از تحوّلات قراردارد و در این مسیر با دگرگونی هایی گاه اندک و گاه فراوان مواجه می شود. پژوهشگران این مقاله با نشان دادن پاره ای از ساختارشکنی ها (در سیزده مورد) این تفکّر را به خواننده القا می کنند که چنین پیامدی در همة زبان های زندة دنیا، اجتناب ناپذیر است. تعاریف و تحلیل های یادشده با ارجاع به برخی از دستورهای مطرح فارسی صورت گرفته است تا به صورت شفّاف تری نشان دهد که صفت های فارسی دستخوش تحوّلات و ساختارشکنی فراوانی می شوند. بااین همه، این پژوهش دربارة مضاف الیه صفت، صفت صفت، صفت بعد از مضاف الیه، صفت های همراه با ممّیز، تحوّل شاخص به صفت، اختیاری یا اجباری بودنِ صفت های وابسته، تقدّم وند تصریفی بر وند اشتقاقی، اسم یا صفت بودنِ «هریک، هریکی، هیچ یک، هیچ کدام و. . . » حرف های تازه ای دارد و همچنین دربارة صفت های درون فعل، انتقال اسم به صفت بیانی، اختیاری یا اجباری بودن متمّم صفت، صفت بیانی با «تر» یا بدون «تر» و فقدان برخی از الگوهای پرکاربرد ساخت صفت در دستورهای فارسی، یافته های تازه ای ارائه می کند.

خاقانی سخنور بزرگ قرن ششم هجری در دو زبان فارسی دری و عربی سرآمد روزگار خویش بوده و آثار ارجمندی در نظم و نثر، به این دو زبان از خود به یادگار گذاشته است. بااین همه، تاکنون جز چند قصیدة عربی و چند قطعه نثر کوتاه به این زبان که در دیوان شاعر و احیاناً منشآتفارسی او آمده است، نمونة دیگری از آثار عربی وی در دست نیست. ما در اینجا برای نخستین بار دو نامة عربی برجای مانده از او را براساس نسخه هایی که از این رسائل در کتابخانه های چستربیتی و سلیمانیّة ترکیّه (بخش داماد ابراهیم پاشا) وجود دارد، معرّفی می کنیم. این رسائل از نمونه های عالی عربی نویسی ایرانیان است و فواید ادبی و تاریخی بسیار دارد؛ ازجمله می تواند گره گشای مشکلات متعدّدی در زمینة سوانح زندگی خاقانی باشد و ابهاماتی را از سخنان این شاعر پیچیده گوی زبان فارسی رفع کند. اطّلاعاتی دست اوّل و ارزشمند دربارة دو مخاطب این نامه ها، به نام های قطب الدّین ابهری و اوحدالدّین غزنوی و ناگفته هایی در زمینة تاریخ و تصوّف آذربایجان در قرن ششم، از فوایدی است که از سطرهای این رسائل دانسته می شود. نگارندة پژوهش حاضر، رسائل یادشده را تصحیح کرده و با مقدّمه و تعلیقات لازم با عنوان غایت ابداع در دست انتشار دارد.

بهرام بیضایی از نویسندگان، پژوهشگران و هنرمندان شاخص ایران است که در عرصه ی نمایش، آثار ارزشمند و ماندگاری خلق کرده است. گونه شناسی آثار نمایشی او اگرچه به صورت پراکنده و در لابه لای نوشته هایی چند موردتوجّه قرارگرفته است، کمتر به صورت علمی، به دسته بندی و تحلیل گونه شناسانه ی آنها پرداخته اند. از میان نظریّات گونه شناسی، نورتروپ فرای دیدگاه درخور توجّهی دارد و طبقه بندی کاربردی ای از گونه شناسی ارائه می دهد. او هریک از گونه های کمدی، رمانس، تراژدی و آیرونی/ طنز را با یکی از میتوس های بهار، تابستان، پاییز و زمستان تطبیق می دهد و برای هر میتوس، شش نوع یا مرحله قائل است که به تقسیم بندی دقیق درون گونه ای منجر می شود. باتوجّه به دیدگاه فرای، باید درنظرداشت که دو اثر مهمّ بهرام بیضایی با عناوین چهار صندوق و در حضور باد قابل ارزیابی و نقد گونه شناسانه هستند. در پژوهش پیش رو، کوشیده ایم ضمن بهره گیری از روش تحلیل کیفی، با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و اسنادی و کاربست نظریّه ی «میتوس» نورتروپ فرای، تحلیل گونه شناسانه ای از نمایش نامه های فوق ارائه کنیم. دستاوردهای پژوهش، گویای این است که نمایش نامه های چهارصندوق و در حضور باد ذیل گونه ی کمدی نوع اوّل قرارمی گیرند.

اوّلین تجربه ی روزنامه نگاری ایرانی، تقلیدی تفنّنی از روزنامه نگاری غربی بود که از سوی دربار قاجار و با انتشار نخستین روزنامه ی دولتی در سال 1253ق آغاز شد. روزنامه های دولتی که حاوی مضامین بی اهمیّتی چون وصف سیر و سیاحت شاه بود، به سبک منشیانه تحریر می شد و به عنوان رسانه ای برای قدرت نمایی و بیان شکوه و اقتدار نظام سلطنت به چاپ-می رسید. زبان تک صداییِ دربار تنها سیاست های نظام سلطنت را تبلیغ و توجیه می کرد و طبعاً مجالی برای مخالفان فراهم نمی ساخت. شیوه ی منشیانه ی روزنامه نگاری دربار که پس از برپایی حکومت مشروطه و انتشار روزنامه های غیردولتی به تدریج از رونق افتاد، تا سال 1326ق همچنان وجود داشت، امّا پس از آن زوال یافت و جای خود را به شیوه ی روزنامه نگاری مردمی و متجدّد داد. قصد ما در این مقاله نمایان ساختنِ چگونگیِ تبدیل گونه ی زبانی دربار قاجار به گفتمانی قدرت گرا و نشان دادن این است که چگونه زبان به منزله ی ابزاری برای توجیه قدرت به کارمی رود. جستار حاضر برای دستیابی بدین منظور از دیدگاه تحلیل انتقادی گفتمان بهره می گیرد و با استفاده از رویکرد زبان شناختی نقش گرا، نقش عناصر زبانی و بلاغی گونه ی زبانی (language variety) درباری را در انتقال تأثیرگذار مفاهیم تحلیل می کند و ویژگی های گفتمانی این گونه ی زبانی را از منظر مناسبات قدرت و ایدئولوژی برمی رسد. در این زمینهروزنامه ی دولت عَلیه به عنوان نمونه ی بارز این نوع گونه ی اجتماعی زبان تحلیل می شود، آن گاه نتایج به دست آمده با ذکر شواهد و ارجاعات به کلّ روزنامه های دربار قاجار تعمیم می یابد.

تشخّصِ زبانِ قصایدِ ناصرخسرو در گرو چه عواملی است؟ اصلی ترین کوشش این پژوهش پاسخ دادن به این پرسش است. ازآنجاکه پرداختن به تمام مشخّصاتِ زبانِ قصاید او، در یک مقاله نمی گنجد، اینجا تلاش شده است مختصّات زبان او عمدتاً در سطح نحو زبان بررسی شود؛ یعنی ساختار گروه های نحوی و جمله ها، اگرچه از توجّهی گذرا به سطح آوایی کلام او نیز غفلت نشده است. این بررسی وقتی کاملاً میسّر می شود که با مقایسة عناصر نحوی زبان او با شاعران پیشین و معاصرش، میزان برجستگی شعرش معیّن شود؛ ازاین رو، بررسیِ ویژگی های زبان قصاید او در قیاس با زبان قصاید دو شاعر متقدّمش (فرّخی و عنصری) و یک شاعر هم عصرش (قطران)، به مثابة زبانِ معیارِ قصیده سراییِ عصر، مهمّ ترین بخش این پژوهش است. در بررسی فراوانی هریک از عناصر نحوی در قصیده های معیّن ناصرخسرو و مقایسة آن با فراوانی آنها در قصاید فرخی و عنصری و قطران که در وزن و قافیه با قصیده های او مشترک اند، روش آماری را پیش گرفته ایم؛ بنابراین، قصاید ناصرخسرو در سطح نحو در این موارد نسبت به سه شاعر دیگر برجسته و متمایز می نماید: کاستی توازی نحوی و حذف فعل، کاستی گروه اسمی بدلی و وجه دعا، بی ارتباطی تمهید نحوی تضمین با محور عمودی خیال، فزونی نقش ترغیبی زبان، هنجارگریزی نحوی، کهنه گرایی، نقش جمله( واره) های پیروِ وابسته ی شرطی و تقابلی و تعلیلی در ایجاد اسلوبِ فلسفی کلام او. در این مقاله به جای تعابیر کلّی و مبهمی که غالباً از زبان قصاید ناصرخسرو به دست داده اند، داده-های کمّی قابل سنجشی فراهم آمده است که تحلیل های این مقاله، تنها یکی از نتایج ممکنِ حاصل از آنهاست.

وصف و بیان توصیفی به عنوان شگردی بلاغی و عنصری زیباشناختی در شعر کودک کاربرد دارد و اشکال و گونه های آن، مورداستفاده ی شاعرانِ کودک قرارّمی گیرد. شاعران کودک با بهره گیری خلّاقانه از ظرفیّت و امکانات این شیوه ی بیان، ضمن تقویّت وجه بلاغی و هنری کار خویش، دستیابی به اهداف اصلی شعر کودک، یعنی توسعه ی نگاه کودکان به محیط، رشد ذهنی و شخصیّتی، تقویّت قوه ی تخیّل، تلطیف عواطف و تعمیق اندیشه های کودکان را بر خود تسهیل می کنند. در این مقاله، ابتدا اهمیّت، کارکرد و قابلیّت های وصفِ شاعرانه و اهمیّت بلاغی آن در شعر کودک، همچنین چگونگی تأثیر آن بر مخاطبان کودک تشریح شده است. سپس اشکال و گونه هایی از وصف و بیان وصفی که در آثار هشت شاعر مطرح کودک و نوجوان، کاربرد و بسامد دارد، تحت عناوین «وصف ذهنی»، «وصف عینی»، «وصف تصویری» و «وصف روایی» همراه با شواهد هرکدام بررسی و تحلیل شده است. به علاوه، ضمن بررسی و تحلیل ها، میزان و کیفیّت تأثیرگذاری هریک از این گونه ها بر مخاطبان کودک ارزیابی شده است. خاستگاه وصف عینی، مشاهده ی دقیق و بی واسطه و هدف از آن، بازنمایی وجه مادی و عینی پدیده ها بیان شده، از «وصف ذهنی» به عنوان نتیجه ی استفاده ی شاعر از امور عینی برای بیان ذهنیّات، عواطف و افکار خویش سخن رفته، «وصف تصویری» توصیفی مبتنی بر تخیّل با اعتبار زیباشناختی بارز تعریف شده و نهایتاً، «وصف روایی» گونه ای از وصف معرّفی شده است که شاکله ی آن، روایاتی شاعرانه و تمثیلی است که مبتنی بر انسان انگاری شکل می-گیرد.

حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی از شاعران و نویسندگان بزرگ فارسی در سده ی چهارم و پنجم هجری است. از ناصرخسرو آثار نثر و نظمی برجای مانده که همه ی آنها را برای ترویج و نشر تعالیم و عقاید اسماعیلیّه نگاشته است. به دلیل اینکه در گذر زمان آثار بسیاری به اشتباه به ناصرخسرو انتساب یافته، در صحّت انتساب بعضی از آثار مسلّم او نیز در سده ی اخیر تردیدهایی راه یافته است. یکی از این آثار، خوان الاخواناست که در آن در صد بخش (صف) دیدگاه های متنوّع و متعدّدی از اسماعیلیّه بیان شده است. این پژوهش با استفاده از دو روش: الف. تبیین شیوه ی علمی ناصرخسرو در تدوین آثار و ب. مقایسه ی خوان الاخوان با دیگر آثار منثور ناصرخسرو با تکنیک های 1. مشابه یابی از طریق متن کاوی با استفاده از تکنیک Bag of Word و معیار Cosine؛ 2. بررسی ویژگی های سبکی و زبانی خوان الاخوان و3. بررسی ساختار خوان الاخوان ثابت کرده است که گرچه بخش مهمی از خوان الاخوان (سی و هشت صف از صد صف) ترجمه ی ینابیع ابویعقوب سجستانی است و در واقع محتوا و مطالب این بخش ها از ابویعقوب سجستانی است، ولی باتوجّه به نشانه های زبانی و سبکی خوان الاخوان این اثر از قلم ناصرخسرو تراویده است.

فیض­ کاشانی، فیلسوف شاعری است که غزلیّات او هرچند از نظر ادبی چندان پرمایه نیست، امّا از منظر جریان­ شناسی غزل عرفانی فارسی حائز اهمیّت است. بررسی این غزلیّات نشان می­ دهد که فیض از قالب غزل برای بیان مناجات و دعا، تحمیدیّه و توصیه­ های شرعی و گاه انتقاد اجتماعی سود برده است. صبغة عرفانی که به­ ویژه متأثّر از عرفان ابن­ عربی است، در غزلیّات او فراوان دیده می شود. در این نوشتار اجمالاً در بحث از معرفت­ شناسی، به راه­ های کسب علم و لزوم جلای باطن برای کسب معرفت از دیدگاه فیض اشاره شده است. سپس در بخش هستی شناسی، ابیاتی با موضوعاتی چون نسبت خداوند با هستی؛ یعنی تجلّی واحد در کثیر، گذر از کثرت به وحدت، تجلّی غیب در شهادت، فیض اقدس و مقدّس، رحمت و فقر ذاتی موجودات، ارتباط جزء و کلّ، انسان مظهر اسم جامع، تجدّد امثال و معدوم­ بودن غیرحق بررسی شده است. دیدگاه فیض متأثّر از حکمت متعالیّه است؛ چراکه معرفت عرفانی و شهودی از منابع معرفتی آن است. در این مقاله ابیاتی برگزیده و تحلیل شده­ اند که نشان می­ دهد چگونه این اندیشه­ های عرفانی در سبک ادبی بیان تصویری می­ یابد. تحلیل­ ها نشان می­ دهد اندیشه­ های مطرح در این اشعار از طریق شیوة چینش واژگان، دلالت­ های ثانوی، تداعی­ ها و تصویرسازی، جنبة شاعرانه یافته است

منوچهری دامغانی از سرایندگان به نامِ سدة پنجم هجری است که تاکنون تصحیحاتی چند از دیوان او در ایران و خارج از ایران انجام شده است، امّا همچنان شناخته ترین و مهم ترین تصحیح از دیوان وی، تصحیح محمّد دبیرسیاقی است که برای نخستین بار در سال 1326ش به چاپ رسید و در چاپ های بعدی بارها ویرایش شد. ازآنجاکه دست نویس کهنی از دیوان منوچهری برجای نمانده است و همچنین به­ سبب سبک ویژة منوچهری در سرودن اشعار که در دیوان دیگر شاعران شبیه به آن را نمی توان یافت و نیز با درنظرداشتن توجّهِ خاصّ او به دنیای پیرامونش، تصحیح دیوان او بسیار دشوار است. مقالة پیشِ­ رو، تصحیح ابیاتی از دیوان منوچهری است برپایة چاپ دبیرسیاقی و البتّه در کنار آن، به دو چاپ اخیر از دیوان منوچهری نیز، به­ سبب تازگی کار توجّه شده است: چاپ حبیب یغمایی (1392ش) و چاپ ث3مصحّح در تصحیح از آنها بهره برده است، از چندین دست نویس دیگر هم استفاده شده که بعضی کهن تر از دست نویس های ایشان است. همچنین پژوهشگران این مقاله در انتخاب ضبط درست، جز توجّه به اجماع دست نویس های کهن تر، قواعد قافیه، نحو و جمله بندی و دیگر بایسته های ادبی، معنای بیت را نیز درنظر گرفته­ اند.

بدون بررسی زبان شعر، به ویژه در شعر غنایی که شاعر در آن از خویشتن خویش سخن می گوید، نمی توان پیام شاعر و آ نچه را بر او رفته است، به­ درستی دریافت. اتّفاقی که در زبان می افتد، بازتابِ اتّفاقی است که در وجود شاعر افتاده است؛ چراکه عاطفه و هیجان، همان گونه که بر جسم اثر می گذارد، بر زبان نیز اثر می گذارد. انتخاب واژه ها، ترکیب آنها با یکدیگر و نوع جملاتی که گوینده به­ کارمی گیرد، حجم گسترده ای از اطّلاعات را در دسترس مخاطب قرارمی دهد که عاطفه و هیجان، تنها بخشی از آن است. بخش قابل­ توجّهی از آنچه ما دربارة هستی شناسی، فرهنگ، منش، اخلاق و رفتار اجتماعی گویندگان می دانیم، مرهون همین زبان است. علم زبان شناسی، دستور زبان، بلاغت و معنی شناسی؛ همگی ابزارهایی هستند برای دریافت بهتر پیامی که در زبان نهفته است. در این پژوهش، چگونگی بازتابِ عواطف و هیجانات مولوی بر زبانِ شعر او در غزلیّات شمس، از سه دیدگاه زبان شناسی، دستور زبان فارسی و معنی­ شناسی تحلیل و بررسی شده است و نقش عاطفی پیام در شبه­ جملات و اصوات، نقش ادبی پیام، کاربرد ضمیر و نوع جملاتی که ندای درون شاعر را در معانی ثانوی متجلّی ساخته، پژوهیده شده است.

نویسندگان برای بیان و انتقال دغدغه ها و اندیشه های خود، علاوه بر انتخاب موضوع منطبق با درون مایه، شگردهای متفاوتی مبتنی بر سبک و سلیقه ی خاصّ خود برمی گزینند. در این مقاله، به تبیین میزان و چگونگی پیوند درون مایه و لایه های معنایی چندگانه ی متن با ویژگی های شگرد روایی چهار داستان نخست مجموعه داستانِ تمام زمستان مرا گرم کن از علی خدایی پرداخته ایم. هدف ما، در عین تبیین جنبه های مثبت نویسندگی، نقد و تحلیل مواردی است که نویسنده برای تعالی داستان نویسی، باید بدان توجّه بیشتری مبذول کند. دستاورد این مقاله نشان می دهد نحوة بیان و کاربرد فضا، مکان، زمان، شیوة روایت داستان و شخصیّت ها در تمام داستان ها دقیق و موفّق بوده است. انتخاب راوی برای تبیین و عرضة درون مایه در داستان های «تمام زمستان مرا گرم کن»، «عصرهای یکشنبه» و «مکالمه» حساب شده صورت گرفته است، امّا در داستان «فانفار»، پی رنگ عاشقانة داستان با راوی سوم شخص بیرونی تناسب ندارد. این داستان نتوانسته است زبان و بیانی متناسب با پی رنگ عاشقانة خود بیابد. نویسنده در داستان مکالمه، عوارض گفت وگونکردن را نشان داده است؛ بدین معنی که گفت وگو ارتباطی دو طرفه است؛ گفت وگو، فقط گفتن نیست و باید به «شنیدن» نیز به اندازة «گفتن» توجّه داشت. داستانِ موازیِ داستان اصلی در داستان تمام زمستان مرا گرم کن، با عنوان و درون مایة داستان هماهنگ است. فضا و مکان داستان و به هم آمیختگی زمانِ خواب و بیداری و تداخل ساعت ها نیز با درون مایه تناسب دارد.

امروزه واژه ی تولید علم در ادبیّات کشور ما جایگاه خاصّی پیدا کرده و ذهن مسئولان و برنامه ریزان امور علمی و پژوهشی را به خود معطوف داشته است. یکی از این بخش ها که شایسته است موردبررسی موشکافانه قرارگیرد، تولید مقالات علمی– پژوهشی در مجلّات معتبر علمی است. بدین­ منظور، مقاله ی حاضر به تجزیه و تحلیل داده های آماری برگرفته از وبگاه مجلة ادب فارسی دانشگاه تهران با هدف بررسی آماری و تحلیلی تعداد نویسندگان مقالات، مدارک نویسندگان، مراکز و مؤسّسات فعّال در مجلّه، میزان همکاری بین نویسندگان و. . .، در مجله ی مذکور پرداخته است. در این میان نتایج زیر به­ دست­ آمده است: 60 مقاله به صورت انفرادی و 97 مقاله نیز به صورت مشترک نگاشته شده است که 63 مقاله از مقالات مشترک به صورت هم دانشگاهی و 34 مقاله به صورت غیرهم دانشگاهی بوده است. علی محمد مؤذنی و 7 نویسندة دیگر با 4 مقاله پرتولیدترین نویسندگان بوده اند. تحلیل متون، ادبیّات داستانی و عرفان و تصوّف بخش اعظمی از موضوع مقالات را به خود اختصاص داده است. 28 مقاله را اعضای هیئت­ تحریریه نگاشته شده که میانگین 40/10 را شامل می شود که مقبول است. در مجموع به 4039 منبع استناد شده که میانگین مورداستفاده برای هر مقاله 72/25 درصد است که میانگین مقبولی است؛ نیز میانگین سال انتشار 2274 منبع، یعنی 30/56 درصد از آنها بیشتر از 14 سال است. دانشگاه تهران و خوارزمی با 115 نویسنده، مجموعاً 75/42 درصد تعداد کل نویسندگان را به خود اختصاص داده اند که از نقاط ضعف مجلّه به­ شمارمی­ آید. سه نفر از هیئت تحریریه جزو پرتولیدترین نویسندگان هستند.