ادب فارسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1397 | دوره:8 | شماره:1 (پیاپی 21) |تعداد مقالات:7

مسئله ی خاستگاه شعر یکی از قدیمی ترین مباحث نقد ادبی است. پیشینه ی این بحث به یونان می رسد و باتوجّه به منابع، می توان گفت نخستین نظریّه ها را در این مورد افلاطون و ارسطو داده اند. در ادبیّات عرب هم به این مبحث توجّه شده است و اعراب پیش از اسلام به «تابعه» معتقد بوده اند. در ایران باستان نیز چنین اعتقادی وجود داشته و در ایران عهد اسلامی هم این دیدگاه به قوّت خود باقی مانده است. به علاوه، در شعر عارفان نیز این مسئله بازتاب یافته است؛ به طوری که اشارات شعرای عارف را به این مقوله می توان در دو گروهِ الهام باواسطه و بی واسطه جای داد. همچنین باتوجّه به زمینه های اجتماعی ادبیّات فارسی و تأثیر اندیشه های دینی در جامعه ی ایرانی، شاعران در انتخاب تابعه ها به شخصیّت های دینی و مذهبی گرایش پیدا کردند؛ یعنی به جای اینکه الهام کننده را شیطان بدانند، از جبرئیل و دیگر شخصیّت ها استفاده کرده اند. در انتخاب شخصیّت های دینی به عنوان الهام کننده ی شعر در دوره ی اسلامی، تقابل شعر و شرع بسیار تأثیرگذار بوده است؛ البتّه شعرای عارف فقط به الهام بودن شعر معتقد نبوده اند و به کوشش شاعر برای سرودن شعر هم اشاره کرده اند. با دقّت در افعالی که برای سرودن به کاربرده اند، می توان به دیدگاه شان درباره ی ساحت کوششی شعر پی برد.

شهر رفسنجان در شمال غرب استان کرمان واقع است و زبان رایج آن گویش محلّی فارسی است. در فرهنگ عامة مردم این شهر، ادبیّات شفاهی نقش پررنگی دارد و زندگی مردم در آن منعکس است. در پژوهش حاضر جزئیات پوشش سنّتی زنان رفسنجان با معیارهای زیبایی شناسی و آرایش ها و زیورآلات بومی از خلال بررسی ششصد دوبیتی محلّی این شهر عرضه شده است. ازآنجاکه مشابهت های بسیاری در نام و شکل پوشش در جغرافیای فرهنگی زبان فارسی به چشم می خورد، سعی شده است تاحدّی به این شباهت ها در تبیین اجزاء پوشش سنّتی زنان رفسنجان اشاره شود. فهرست لباس ها و جزئیات پوشش که در دوبیتی ها اشاره شده است، شامل چادر و روبند، چارقد، پیراهن، انواع عرق چین، ارخالق، کفش و دستمال دست است که از اهمیّت و تنوع پوشش سنّتیزنان رفسنجان، جایگاه اجتماعی، مشاغل و حتّی میزان ثروت آنان حکایت دارد. همچنین اشاره به آرایش، هنجارهای مربوط به آن و تلاش های کوچک برای زیباترشدن در تفکّر سنّتی در این پژوهش موردتوجه قرارگرفته است. نگارندگان این مقاله دوبیتی های محلّی رفسنجان را که در گویش محلّی «چاربیتو» نامیده می شود، برای نخستین بار به روش میدانی گردآوری و بررسی کرده اند. هدف از این بررسی و جست وجو به دست آوردن تصویر روشنی از پوشاک سنّتی زنان رفسنجان است.

«تمثیل» ازجمله مفاهیمی است که از قدیمی ترین ادوار در عرصه های گوناگون مطالعات ادبی، از بلاغت و رتوریک گرفته تا هرمنوتیک، موردتوجّه و مداقّه قرارگرفته است. بااین حال، در هیچ یک از پژوهش های پرشماری که به طور مستقیم و غیرمستقیم به تمثیل پرداخته اند، سعی نشده است حوزه های مختلف معنایی این مفهوم پرکابرد به وضوح مشخّص شود. این در حالی است که شناخت حوزه های معنایی اصطلاحات کاربردی در هر دانش، از زیربنایی ترین نیازهای آن به-شمارمی رود. پژوهش حاضر تلاشی است در جهت کاویدن مصادیق گوناگون مفهوم تمثیل در عرصه ی مطالعات ادبی در زبان های فارسی، عربی و انگلیسی و در پی آن است که تعریف روشنی از تمثیل در هر حوزه ارائه دهد. به همین منظور، با نگاهی تطبیقی و با رجوع به منابع دست اوّل در تمام زبان ها ابتدا به تعاریف تمثیل در مهم ترین منابع بلاغت اسلامی نظری می افکنیم و سپس می کوشیم کاربرد این اصطلاح را در بلاغت و دیگر عرصه های مطالعات ادبی غرب بررسی کنیم. با نظر به آراء بلاغت نگاران در باب تمثیل و کاربرد آن نزد شعرا و نویسندگان، می توان سه معنای اصلی را برای این اصطلاح بازشناخت: الف) تمثیل در مقام یک شگرد بلاغی؛ ب) تمثیل به منزله یک نوع ادبی؛ ج) تمثیل به عنوان وروشی برای خوانش و تفسیر آثار ادبی.

یکی از دستاوردهای مایکل ریفاتر در زمینة نقد بینامتنی، نشانه شناسی بینامتنی است. وی با طرح مباحثی چون غیردستورزبانی، تفسیرگر، هیپوگرام و ماتریس، گامی مؤثّر در کاربردی کردن نظریة بینامتنیّت در متن و کشف دلالت های معنایی و ضمنی متون برداشت. در خوانش نشانه شناسانه، مخاطب در مواجهه با متن، ابتدا با «غیردستورزبانی» ها برخورد می کند. سپس منتقد با بررسی «انباشت»، «منظومة توصیفی» و «هیپوگرام»، می تواند دلالت های معنایی و ضمنی غیردستورزبانی ها را آشکار کند و به «ماتریس» یا همان عنصر و هستة اصلی متن دست یابد. در این جستار، رمان سالمرگی اثر اصغر الهی از منظر نشانه شناسی بینامتنی بررسی و تحلیل شده است. بررسی عناصر غیردستورزبانی این رمان، به انباشت (مرگ و زندگی) و منظومه ای توصیفی (مرگ) راه می دهد. آنگاه با کشف و خوانش هیپوگرام ها، ماتریس یا عنصر زیربنایی رمان، یعنی مسئلة مرگ و حل نشدنی بودن آن حاصل می شود. همچنین این بررسی نشان می-دهد که روایت های بالفعل ماتریس یا همان هیپوگرام ها در مفاهیمی اسطوره ای از قبیل جاودانگی، رویین تنی، زوال، گناه نخستین، تقدیر، هراس از مرگ و غیره با طیفی از باورهای شاهنامه ای در باب مرگ و داستان های رستم و سهراب، رستم و اسفندیار و افراسیاب و سیاوش مرتبط می شوند و تمام شخصیّت های رمان به نوعی با مرگ خویشتن یا مرگ دیگری درگیر هستند.

نظام حکومتی و تشکیلات اداری ایران در طیّ تاریخ تغییر کرده است. بعضی از مشاغل و مناصب و همچنین اصطلاحات دیوانی در دوره هایی متداول بوده و به تدریج ازمیان رفته است. چه بسا تعدادی از این واژه ها، تحول معنایی یافته اند و امروز تعریف و کاربرد دقیقِ بعضی از آنها برای ما ناشناخته است. گاه این واژه ها در متون ادبی و تاریخی فارسی آمده و نویسندگان و شاعران با آ نها تعابیر و ترکیبات خیال انگیز ساخته اند. تحقیق درباره ی معنی اصلی چنین واژه هایی در متن های کهن و توجه به معانی ای که نویسندگان و شاعران از آنها اراده کرده اند، کمک می کند تا شناخت درست تر و دقیق تری از تشکیلات اداری گذشته پیدا کنیم. «پروانه» یکی از این واژه ها است که اصطلاحی دیوانی بوده و در فارسی و عربی به-کاررفته و تحول معنایی یافته است. در مقاله ی حاضر، کاربرد اصطلاحیِ این واژه و تعابیر و ترکیبات وابسته به آن، در تعدادی از مهم ترین متون ادبی و تاریخیِ فارسی، تا قرن هشتم هجری قمری، بررسی شده و نگارنده از این طریق کوشیده است به معانی و جایگاه آن در دستگاه های حکومتی گذشته دست یابد. باتوجه به نتایج مقاله، این معانی عبارت اند از: حکم، اجازه، برات یا سند، مُهر، پیک، خادم و حاجب.

موضوع این نوشتار، آن دسته از متون کهن هستند که آنها را با عنوان «عجایب نامه» می شناسیم. این دسته متون که تاکنون کمتر بدان ها پرداخته شده است، در برخی پژوهش های ادبی، با استفاده از نظریه ی تزوتان تودوروف (نظریه پرداز ساختارگرای فرانسه زبان) درباره ی ژانر فانتاستیک، بازخوانی و به عنوان ژانری ادبی که با برخی از مفاهیم نظریه ی تودوروف همخوانی دارد، معرفی شده اند، امّا این پ‍ ‍ ژوهش ها دچار تناقض های روش شناختی ای هستند که به سبب خلط برخی مفاهیم یا به دلیل بی دقّتی در مفاهیم به وجودآمده اند و موجب بدخوانی عجایب نامه ها و کژنمایی ماهیّت آنها شده اند. هدف ما در این مقاله آن است که با تدقیق در یکی از مفاهیم بنیادینی که در تعریف عجایب نامه ها نقش عمده دارد، مسیری تازه برای ارائه ی خوانشی متفاوت از این متون بگشاییم و چرایی اهمیّت مسئلة «روش» را در نوع نگاه به آنها نشان دهیم. این مفهوم بنیادین، «علم» است. در این مقاله نشان داده ایم بسته به تصویری که از علم ترسیم می کنیم، می توان عجایب نامه ها را به شیوه ای متفاوت خواند. یکی از نکات مهم در این خوانش، لزوم توجّه به تطوّر و تحوّل مفاهیم است. به-این ترتیب، برخورداری از نگاهی تاریخی که متون را در زمینه و فضای تاریخی پیدایش و شکل گیری آنها بررسی کند، به نکته ای کلیدی در فهم ماهیّت آنها تبدیل می شود.

فارسی آموزان را می توان از جنبه های مختلفی طبقه بندی کرد: ملیّت، زبان مادری، یک یا چندزبانه بودن و از جنبة سنی که به سه گروه کودک، نوجوان و بزرگسال تقسیم می شوند. برنامة فارسی آموزی هرکدام از این گروه ها مشابهت ها و تفاوت هایی با گروه های دیگر دارد. در نوشتار حاضر فارسی آموزان غیرفارسی زبان به دو دستة 1. بزرگسال و 2. کودک و نوجوان تقسیم شده اند. ادبیّات کودک و نوجوان در اصل برای مخاطب کودک و نوجوان تولید می شود، امّا پژوهش حاضر در بخش نخست به دنبال پاسخ به این پرسش است که آیا ادبیّات کودک و نوجوان فارسی، مادّة آموزشی مناسبی برای آموزش زبان فارسی به بزرگسالان غیرفارسی زبان هم است یا نه؟ و پس از بیان استدلال هایی برای پاسخ به این پرسش، در پی آن است که تبیین کند چه گونه هایی از ادبیّات کودک و نوجوان فارسی برای چه گروهی از فارسی آموزان بزرگسال غیر فارسی زبان مناسب است. روش پژوهش حاضر، روشی استدلالی است و تلاش شده است از استدلال استقرایی برای پاسخ به پرسش های پژوهش استفاده شود؛ زیرا نگارنده نظریه و فرضیه ای برای استفاده از آن به عنوان چارچوب نظری پژوهش نیافت. براساس پیشینه ی پژوهش، پاسخ دادن به پرسش های پژوهش با روش استدلالی جنبه ی نوآورانه دارد. در پژوهش حاضر اثبات می شود که براساس مبانی آموزشی و ادبی، داستان کودک مادّه ی مناسبی برای آموزش زبان فارسی به فارسی آموزان غیرفارسی زبان بزرگسال است.