پژوهش های علوم تاریخی
سال:1394 | دوره:7 | شماره:1 (پیاپی 11) |تعداد مقالات:7

نیمه دوم سده سوم هجری و دوره زمامداری سه خلیفه، معتمدبالله (256ـ 279ه)، معتضد (279-289ه) و مکتفی (289-295ه)، با بازیابی اقتدار دستگاه خلافت عباسی و تجدید سازمان آن همراه بود. این فرآیند اصلاحی که ابواحمد موفق (م.278ه) آن را آغاز کرد و ابوالعباس معتضد درخشان ترین چهره آن بود، در میان دو دوره انحطاط قرارگرفت، نخستین دوره، دوره سامرا بود که در آن سربازبردگان ترک و غیر ترک زمام خلافت را به دست گرفتند و دومین دوره که با خلافت مقتدر (295-320ه) آغاز شد، شاهد فساد دربار، فروپاشی دیوان سالاری و گسیخته شدن سازمان نظامی بود و با ورود بویه ای ها به بغداد (334ه) پایان گرفت. ساختاری که در این دوره پدید آمد، دارای چند ویژگی بود: تمرکز قدرت در نهاد خلافت، تمرکز دیوان سالاری و برتری نهادن آن بر نیروی نظامی، جلوگیری از واگذاری اقطاع در برابر خدمات اداری و نظامی و در آخر، ایجاد سپاهیان دائمی و مزدبگیر. در این نوشتار فرآیند اجرای این اصلاحات با تاکید بر دگرگونی در ساخت نظامی،بررسی و واکاوی می شود.

ایل سنجابی از ایلات کرد غرب ایران هستند که در جریان جنگ جهانی اول، به حمایت از دولت موقت ملی نظام السلطنه و ملی گرایان همراه وی برخاستند و ضمن اعلام مخالفت با حضور و فعالیت سپاهیان دولت های انگلیس و روس، با نیروهای آلمانی و عثمانی همراه شدند. بعد از غلبه سپاهیان روس و انگلیس بر منطقه غرب، این ایل پناهگاه عناصر ملی دولت موقت شدند و به مخالفت با حضور و برنامه های نیروهای بریتانیا در غرب ایران ادامه دادند. این مقاله درصدد بررسی چگونگی تقابل سران ایل سنجابی با اقدامات و برنامه های دولت بریتانیا در غرب ایران در جریان جنگ جهانی اول است. این مطالعه نشان می دهد انگلیسی ها بعد از غلبه بر غرب ایران، قصد داشتند پلیس غرب را از طریق جذب ایلات منطقه تشکیل دهند و ایل سنجابی نیز با توجه به قدرت نظامی قابل توجه و حمایت از عناصر ملی، بیش از دیگر ایلات مورد توجه آنها قرار گرفت. سران ایل سنجابی ضمن ادامه همکاری با اعضای کمیته دفاع ملی، مخالفت خود را با برنامه ها و اقدامات نیروهای انگلیسی در غرب اعلام کردند. کارگزاران انگلیسی در غرب ایران کوشیدند تا سران ایل سنجابی را از چهار طریق گفت وگو، تحریک ایلات مجاور علیه آنها، قطع ارتباط اعضای کمیته ملی با ایشان و سرانجام حمله نظامی، با خود همراه و از مخالفت آنها جلوگیری کنند.

در دوران زعامت آیت الله بروجردی، با وجود مواجهه جدی حوزه های علمیه و جامعه مذهبی ایران با سیل اندیشه ها و نهادهای نوین غربی، گرایش به نوسازی در حوزه علمیه قم نیز افزایش یافت. نوگرایان بیشتر خواهان اصلاحات در تشکیلات، برنامه های آموزشی و نظام تبلیغی حوزه بودند و طرح های اصلاحی متعددی به آیت الله بروجردی پیشنهاد کردند. هرچند ایشان عالمی نوگرا بود و اصلاحات گسترده ای در حوزه علمیه انجام داد، به دلایلی از پذیرش برنامه پیشنهادی نوگرایان صرف نظر کرد. متن حاضر به بررسی موانع درونی و بیرونی پذیرش نوگرایی و فرایند نوسازی از سوی بخش هایی از بدنه حوزه علمیه قم می پردازد، موانعی که زعیم نوگرای حوزه قم را نیز در انجام برخی از امور اصلاحی، مردد ساخت و برنامه اصلاحی تهیه شده توسط علمای نوگرای حوزه را موقتا به شکست کشانید.

به دنبال وفات سعد زغلول، یکی از رهبران ملی گرای مصر در 1927م، هواداران حزبی اش یادداشت های بسیاری درباره او منتشر کردند. یکی از مهم ترین این آثار، کتاب سعد زغلول بود که به قلم محمود عباس عقاد در 1936م، نوشته شد. در سال های 1939و 1941م، عبدالرحمن رافعی، هوادار حزب وطنی زندگی نامه های مفصلی از دو رهبر دیگر ملی گرای مصر، مصطفی کامل و محمد فرید منتشر کرد. اگر چه این آثار تاریخ نگارانه در سال های مختلفی نوشته شدند، یک ویژگی مشترکی داشتند و آن ترسیم تصویری آرمانی از رهبران ناسیونالیست مصر بود. در این مقاله چگونگی و چرایی این نوع تصویرسازی در پرتو فضای تاریخی مصر در این دوره بررسی می شود. روش این تحقیق، بر حسب شاخصه های تاریخ نگاری، فهم روابط مولفه های متون مورد بررسی با نویسندگان و بافت کلان سیاسی-فرهنگی مصر در بازه زمانی مورد نظر است. نتیجه نشان داد در فاصله 1952-1919م، رقابت های احزاب مصر در حوزه تاریخ نگاری، به ویژه تولید زندگی نامه رهبران ملی بروز یافت. هر یک از این احزاب، تلاش کردند رهبر حزب خود را به عنوان موسس جنبش ناسیونالیسم به تصویر بکشند و رهبران دیگر را در حاشیه حوادث نشان دهند.

این مقاله به تجزیه و تحلیل تاریخچه دو کمپانی هلندی فعال در زمینه واردات و صادرات می پردازد، یکی از آنها هتز و پسر (Hotz & Zoon) است که علاوه بر ارائه زندگی نامه مدیرانش، به بسیاری ابتکارات اصیلشان اشاره خواهد شد که بخشی از توسعه ایران در دوره های بعدی نیز مدیون آن بود. سپس به توکوی تهران، به عنوان نخستین فروشگاه واقعی در ایران و همچنین سه مغازه خرده فروشی هلندی دیگر پرداخته می شود که اجناس اروپایی را به ثروتمندان ایرانی می فروختند. در خلال نوشتار نیز سه عکس بی نظیر از توکوی تهران قرار داده شده است که برای نخستین بار منتشر می شود.

این مقاله با کاربست روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از اسناد و منابع تاریخی، عوامل موثر در شکل گیری رویداد استقلال خواهی بخش های غربی ایالت آذربایجان را در جنگ جهانی اول شناسایی و مورد بررسی قرار داده است. بسیار روشن است که وقوع چنین رخدادی در این حوزه جغرافیایی با پیشینه تاریخی- اجتماعی مستعد، حاصل درهم آمیزی عوامل بسترساز و مبانی ساختاری شکل گیری اندیشه استقلال طلبی است. تنوع قومی و زبانی مانند حضور ارامنه، اسوریان، و اقوام ترک زبان، نقش زندگی و تفکر ایلی، حضور و فعالیت میسیون ها و هیات های مذهبی مسیحی و جبهه بندی های سیاسی و سرزمینی دولت های درگیر در جنگ جهانی اول، به ویژه کشورهای همسایه ایران، از جمله عوامل موثر در روند استقلال جویی به شمار می روند، در مقاله کوشیده شده است که نقش متقابل دو همسایه شمالی (روس) و غربی (عثمانی) و گروه های هواخواه آناندر تلاش مسیحیان برای استقلال خواهی مورد واکاوی قرار گیرد. زیرا شناخت چرایی و چگونگی این موضوع در درک بهتر تاریخ سیاسی، اجتماعی و مذهبی ایران در دوران مورد بحث نقش مهمی دارد.

پادشاهی الیپی در اوایل هزاره نخست ق.م در منطقه لرستان شکل گرفته و نقش مهمی در تحولات منطقه، به ویژه در ارتباط با دو دولت رقیب، آشور و ایلام بازی کرده است. بازسازی تاریخ سیاسی پادشاهی الیپی بیشتر متکی بر منابع آشوری است که تنها مقاطع خاص و کوتاهی از حیات این دولت را پوشش می دهند. نخستین برخورد ثبت شده آشوری ها با الیپی مربوط به سال 866 ق.م است. از این تاریخ تا حدود 744 ق.م الیپی ایالتی مستقل بود، اما در سال های بعد به صحنه رقابت آشور و ایلام تبدیل می شود. با توجه به قرابت های الیپی با ایلام، این پادشاهی بیشتر متحد ایلامی ها بوده است. پادشاهی الیپی در نهایت، در اواخر قرن 7 ق.م با قدرت گیری پادشاهی ماد از صحنه تاریخ حذف می شود. در این پژوهش تلاش شده است با استفاده از منابع آشوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات موجود و یاری گرفتن از داده های باستان شناسی، تاریخ سیاسی پادشاهی الیپی بازسازی شود.