پژوهش های علوم تاریخی
سال:1397 | دوره:10 | شماره:1 |تعداد مقالات:7

شهر یزد در دورة تیموری یکی از درخشان ترین و پررونق ترین دوران خود را پشت سرگذاشت. تاریخ های محلی که در این دوران نوشته شده اند، علاوه بر اینکه خود محصولی از این رفاه هستند، شواهد زیادی از فراوانی ثروت و اقتصاد توسعه یافته را نشان می دهند. پایة اصلی اقتصاد شهر بر تولید و تجارت منسوجات بود. هرچند یزد از کشاورزی خودبسنده ای برخوردار نبود، به خاطر موقعیّت جغرافیایی و قرارگرفتن در مسیرهای تجاری، به ویژه مسیر جنوبی منتهی به هرموز، این امکان را یافته بود که در تجارت آن دوران نقش مهمی ایفا کند. برخورداری از موقعیّت باراندازی و بندرگاهی در کنار دستیابی به صنعت و مهارت لازم برای تولید پارچه های ابریشمی و نخی مرغوب و ارائة آن به بازارهای داخلی و جهانی، اقتصادی پویا و فعال را برای این شهر به ارمغان آورده بود. آرامش نسبی و سیاسی طولانی مدّت در دوران حکومت امیرچقماق زمینه را برای این رشد و بالندگی فراهم کرده بود. آشفتگی های سیاسی اواخر حکومت شاهرخ، نزاع ها و درگیری بین مدعیان سلطنت پس از مرگ شاهرخ، اجحافات مالیاتی و بلایای طبیعی برای مدّتی این توسعه و بالندگی را دچار رکود و وقفه کرد. بررسی اقتصاد شهری یزد و دلایل این رونق و شکوفایی به روش توصیفی و تحلیلی از اهداف این پژوهش است.

دولت ساسانی از هنگام تأسیس در سال 224 م در قبال همسایة غربی خود سیاستی تهاجمی در پیش گرفت؛ چنان که توانست در زمان پادشاهان نخستین خود (به ویژه شاپور یکم) شکست هایی را بر روم وارد سازد، ولی این سیاست در زمان جانشینان شاپور یکم تا زمان روی کارآمدن شاپور دوم، دچار فترت شد؛ در این دورة زمانی، شاهنشاهی ساسانی با بحران هایی روبه رو شد که سیاست خارجی آنها را تحت تأثیر خود قرارداد؛ بنابراین، با توجه به اهمیّت موضوع، این پژوهش بر آن است که به چرایی بحران های اواخر سدة سوم م دولت ساسانی و انفعال آنها در سیاست خارجی بپردازد. یافته های این پژوهش بیانگر این است که پس از شاپور یکم، دولت ساسانی با بحران جانشینی و تبعات بعدی آن (آشوب های خانگی و برادرکشی) مواجه شد. در واقع در این دوران که پادشاهان ضعیفی بر سریر قدرت نشستند، حاکمان واقعی ایران اشراف و موبدان زرتشتی بودند؛ بنابراین، در اواخر سدة سوم م، اختلافات در سطوح بالای جامعه و رویکرد رقابت گونه بر سر قدرت، از عوامل مؤثر در تنش های درون ساختار نظام سیاسی ساسانی شد. چنین مسائلی نه تنها دولت را از حل بحران های داخلی درون دایرة قدرت و جامعه ناتوان کرد، بلکه بر تشدید روند بحران های خارجی نیز افزود و بر ساخت دولت و جامعة ساسانی اثرات منفی کتمان ناپذیری وارد کرد. در چنین احوالی، برخی از قیصرهای رومی از شرایط داخلی دولت ساسانی بی نهایت استفاده کردند و حملاتی را به ایران شهر ترتیب دادند و به موفقیّت هایی نیز نائل شدند.

سازمان قشون ایران در عصر زندیّه به لحاظ ساختاری تفاوت چندانی با عصر افشاریّه و صفویّه نداشت؛ لذا شیوه های به-کارگرفته شده از سوی قشون نیز برداشتی از دوره های پیشین بود. روش های جنگی، قدیمی و مبتنی بر برتری نیروی انسانی و رزم قهرمانانه بود، اما استفاده از شیوه های مناسب نبرد نیز در پیروزی یا شکست سپاهیان نقش زیادی داشت. در دورة زندیّه از شیوه های مختلفی برای پیروزی در نبردها استفاده می شد که عبارت بودند از: شایعه پراکنی دربارة زخمی شدن، اسارت و یا کشته شدن فرماندة نیروهای مقابل، تطمیع سربازان دشمن با دادن پول و هدایای دیگر، خودداری از نبرد در دشت و فضاهای باز، استفاده از دیوار و خندق برای محافظت از شهرها، ساختن استحکامات برای شکستن محاصره و شبیخون زدن. روش های مذکور اگر به درستی و به موقع به کارگرفته می شدند، منجر به پیروزی در نبردها می-شدند. در پژوهش حاضر تلاش خواهد شد تا با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع دست اوّل به این پرسش پاسخ داده شود که سبب موفقیّت های نظامی قشون زندیّه، به ویژه در دورة کریم خان زند چه بوده است؟ دستاورد پژوهش این است که قشون زندیّه با توجه به حضور فرماندهان لایقی همانند کریم خان و با استفادة درست و به موقع از شیوه های مختلف نبرد توانستند بیشترین موفقیّت را در نبردها به دست آورند.

با پایان گرفتن جنگ جهانی دوم، احساسات ضد استعماری و اندیشه های ملی گرایانه، بسیاری از کشورهای جهان سوم را دربرگرفت. برخی کشور های خاورمیانه و خلیج فارس نیز در این مقطع تلاش کردند تا با رفع سیطره و امتیازات انحصاری بیگانگان، مدیریت منابع طبیعی و سرمایه های ملی خویش را عهده دار شوند. نهضت ملی شدن نفت ایران به رهبری دکتر مصدق در آغاز دهة 1950 با واکنش شدید دولت های بریتانیا و ایالات متحده روبه رو شد و به این ترتیب، حساسیّت غرب دربارة منابع نفتی خلیج فارس بر همگان آشکار شد. چند سال بعد، مساعی جمال عبدالناصر مصری برای ملی ساختن کانال سوئز، دخالت نظامی غرب و اخلال در جریان انتقال نفت خلیج فارس به اروپا را به دنبال داشت. اگرچه دولت ها و شرکت های نفتی غربی توانستند با برنامه ریزی دقیق و تدارکات گسترده بحران نفتی حاصل از جنگ سوئز را پشت سر بگذارند، اما اندیشه ها و اقدامات مصدق و ناصر آثار ماندگاری بر صنعت نفت خلیج فارس برجای نهادند. در این مقاله ضمن اشاره به اهمیّت کانال سوئز در انتقال نفت خلیج فارس به اروپا، تدابیر اتخاذشده برای تأمین نفت موردنیاز غرب طی بحران سوئز و پیامد های بین المللی و منطقه ای این بحران بر مسائل نفتی خلیج فارس بررسی می شود.

در حالی که بیش از هشتاد سال از چاپ مقالات و کتاب اومستد می گذرد، فرضیة مشهور او که بنا بر آن ادعای داریوش در سنگ نبشته ی بیستون، مبنی بر قتل بردیا به دست کمبوجیه و غصب پادشاهی از سوی مغی به نام گئومات، دروغ بوده است، نه کاملاً پذیرفته و نه رد شده است. در اینجا تلاش می شود الگوهای ادبی و سیاسی متداول در شرق نزدیک باستان در کتیبه نویسی و مقایسة آن با تاریخ یونانی برای راستی آزمایی ادعاهای داریوش و تردیدهای شکاکان بررسی شود. روش ما در اینجا بازشناسی احتمال تأثیر پروپاگاندای دولت هخامنشی بر تاریخ نگاری یونانی و بررسی تأثیر مثبت یا منفی تناقضات و گزافه های موجود در تواریخ یونانی بر اعتبار گزارش بیستون است. بر پایه ی این پژوهش به نظر می رسد ایرادات منطقی ماجرا بیشتر به گزارش های یونانی برمی گردد تا به بیستون. در مقام مقایسه نیز، روایت ایرانیِ ماجرا منطقی تر و پذیرفتنی تر به نظر می رسد. تناقض میان منابع یونانی و بیستون به جای آنکه کلیّت داستان را غیرتاریخی بشناساند، دلیلی ا ست بر اینکه روایت های یونانی، نتیجة پروپاگاندای دولتی نبود و یونانیان از منابعی پراکنده و مستقل بهره برده بودند. همچنین روشن گشت که سنگ نبشته ی بیستون را باید جلوه ای از سنت ادبی و حماسی در ادامة الگوهای مذهبی ایرانی و سیاسی میان رودانی دانست.

فروپاشی خلافت عباسیان، زمینه های گسترش مذهب تشیع را در پی داشت. همچنین بعد از سقوط ایلخانان، اغلب مناطق ایران شاهد پیدایش حکومت های محلّی بود. در مناطق گیلان و مازندران نیز سلسله های سادات کارکیا و مرعشیان در همین دوره متولد شدند. در چنین دورانی، ملک کیومرث بن بیستون (857-807ه. ق) که یکی از حکام نامدار سلسلة بادوسپانان بود، به حکومت رویان رسید. او پس از رسیدن به قدرت، مذهب خود را به شیعة امامیه تغییر داد و اهالی رستمدار را نیز به این امر تشویق کرد. وی با در پیش گرفتن این سیاست و با هم نواساختن مذهب مردم رستمدار با همسایگان، اقتدار سلسله بادوسپانان را رقم زد و مانع گسترش قلمرو مرعشیان و کارکیا به این ناحیه شد. با توجه به نقش مؤثر وی در گسترش مذهب تشیع در این منطقه و تأثیرش بر مناسبات قدرت حکومت های محلی گیلان و مازندران، بررسی آثار دورة او از اهمیّت ویژه ای برخوردار است. از جمله آثار مهم این دوره، کتیبه هایی است که به دستور وی ساخته شد. نظر به اهمیّت این کتیبه ها در فهم تاریخ این دوره و سلسله، در این مقاله تأثیر اوضاع سیاسی و مذهبی گیلان و مازندران بر کتیبه های ملک کیومرث در سدة نهم ه. ق از دیدگاه تاریخی تجزیه و تحلیل خواهد شد.

روستا و شهر دو شکل عمدة سکونت و اجتماع انسانی اند که در ارتباط با یکدیگر قراردارند. این رابطه با نوعی دوگانگی همراه است که براساس دو عنصر تفاوت و تضاد تعریف می شود. دوگانگی و شکاف موجود که طی تاریخ شکل گرفته، باعث شده است تا جامعة شهری نگاهی از بالا به روستا و روستایی داشته باشد؛ به طوری که بازتاب این نگرش را در شعر فارسی می بینیم. حال آنکه روستای ایرانی پیش از دورة سرمایه داری شکلی از خودکفایی داشت و در مقابل، وابستگی شهر به روستا بیشتر بود. بر همین اساس، مقالة حاضر به این مسئله می پردازد که واقعیت رابطة روستا-شهر چه بوده و شعر کلاسیک فارسی چه نقشی در این میان ایفا کرده است؟ پاسخ به این پرسش، زمینه و ریشه های نگاه جامعة شهری را مشخص می کند؛ لذا شعر فارسی طی سده های متمادی بررسی و با توجه به ماهیّت گفتمانی موضوع از نظریة تحلیل گفتمان لکلائو و موف برای تحقیق استفاده شده است. حاصل آنکه دوگانگی روستا و شهر ریشه در دورة باستان دارد که درنتیجة گسترش شهر و تمرکز قدرت در آن پدید آمده است، اما ورود اسلام به عنوان دینی با تمایلات شهری سبب غلبة گفتمان شهری شد. این گفتمان برای تداوم برتری خود از ابزارهایی ازجمله شعر بهره برد و شعر در مواردی با بازنمایی روستا به تداوم سلطة گفتمان شهری یاری رساند.