ادب عربی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1392 | دوره:5 | شماره:1 |تعداد مقالات:12

این پژوهش در پی بررسی تنهایی روشنفکر در رمان های غاده السمان نویسنده سرشناس سوری و غزاله علیزاده رمان نویس برجسته ایرانی است. نویسندگان این نوشتار از روش و دستاوردهای دو دبستان آمریکایی و روسی ادبیات همسنج Comparative literature بهره می گیرند. از آنجا که دو بانوی رمان نویس، تنهایی روشنفکر را در درون و بیرون ایران و کشورهای عربی نشان داده اند، این پژوهش به دو بخش بنیادین «تنهایی روشنفکر در میهن» و «تنهایی روشنفکر در بیرون میهن» تقسیم شده است. از رهگذر این نوشتار، هویدا شد که تنهایی شخصیت های روشنفکر در رمان های دو نویسنده به کارکرد نظام های سیاسی و اجتماعی بر می گردد که به تنهایی و بیگانگی روشنفکر از «خود» و «دیگری» در درون و بیرون مرزهای میهن دامن می زند.

امام سجاد (ع) در شرایط سخت پس از رخداد عاشورا، مسوولیت خود را بیشتر از طریق کلام و سخن که بخش اعظم آن در قالب ادعیه و کلمات قصار و کمی در اشعار برجای مانده از آن حضرت تجلی یافته، به انجام رسانیده است. کلام وی در عین حال که رابطه عاشقانه انسان با خدا را به زیباترین شکل ممکن به تصویر کشیده، حاوی موضوعات گوناگون و متنوع در رابطه با جنبه های مختلف هدایت انسان است. اشعار منسوب به آن حضرت نیز بسان دعاهای صحیف ه سجادیه، دربردارند ه نکات ارزشمند و ضروری در هدایت بشر به سوی کمال است که این مقاله سعی نموده با واکاوی اشعار منسوب به امام سجاد (ع)، مفاهیم انسان شناسی را از لابلای دیگر مضامین استخراج و همراه با شواهدی از کلام امام در صحیفه عرضه نماید.

وصیت نامه به عنوان فنی از فنون خطابه و به عنوان متنی ادبی، بخش جدایی ناپذیر از یک بافت فرهنگی گسترده است که بررسی آن می تواند ما را در شناخت فرهنگ، ایدئولوژی و باور های حاکم بر جامعه رهنمون سازد. ساختار وصیت نامه های دوره جاهلی دلالت بر فقدان ادبیات نوشتاری، تکیه بر ذهن شفاهی و روایی، فقدان تمرکز قدرت سیاسی، اعتماد بر تجربه های شخصی در قالب امثال و حکم و ... دارد، همان گونه که ساختار وصیت نامه های عصر نخست اسلامی بر بروز رگه هایی از مخالفت با اسلوب جاهلی و حاکمیت تدریجی ایدئولوژی و جهان بینی اسلامی دلالت دارد. مقایسه دو متن از وصیت نامه های مربوط به امر خلافت از دوره های جاهلی و اسلامی، یکی از عبد شمس و دیگری از ابوبکر، در این مقاله، مبین این نکته است که اگرچه اسلوب قرآنی، وصیت ابوبکر را تحت تاثیر خود قرار داده است، اما می توان دریافت که هنوز اسلوب و معنی در این وصیت صبغه جاهلی داشته و این امر دلالت بر این نکته با اهمیت دارد که مساله خلافت در نزد ابوبکر به عنوان یک مساله برون متنی، با اسلوب و معنای جاهلی این وصیت نامه مرتبط بوده و بر اساس ارزش ها و ایدئولوژی دوره جاهلی انجام پذیرفته است.

آیات 224-226 سوره شعراء به شاعرانی پرداخته که پیروی گمراهان از آنان، سرگردانی در هر کوی و برزن و سخن بدون عمل را از ویژگی های آنان بر شمرده است. این آیات شریفه برای برخی، این شبهه را به وجود آورده است که در قرآن شاعران نکوهش شده اند و با شعر و شاعری مخالفت شده است. این پژوهش، به بررسی و نقد این شبهه و پاسخ به این سوال می پردازد که نظر صحیح قرآن در مورد شاعران چیست؟ توجه به تخصیص آیه پایانی سوره شعراء، فضای سیاه شعر در زمان نزول، شعر به عنوان گونه ای از کلام، بزرگداشت شاعران در احادیث پیامبر (ص) و امامان معصوم علیهم السلام و همچنین بدست دادن تفسیر صحیح از آیات مورد بحث، مولفه هایی هستند که نگارندگان به منظور روشن شدن بحث به آنها پرداخته اند.حاصل کلام اینکه قرآن نه تنها شاعران را به صورت موجبه کلیه نکوهش نمی کند، بلکه رسالت های مهمی نیز برای آنها قرار داده که از جمله آنها سرودن اشعار با درون مایه های توحیدی، موعظه و دعوت مردم به حق است.

کتاب «التمثیل و المحاضره»، نوشته ابومنصور ثعالبی (429-350ه.ق) یکی از کتاب های درخشان به زبان عربی است که به دلیل اشتمال بر گوشه هایی از مثل ها و حکمت های کهن ایرانی در نوع خود کم نظیر است. در میان مثل های موجود در این کتاب، مثل های ایرانی عربی شده ای هستند که ریشه در دوردست های تاریخ دارند و امروزه در میان ما همچنان رایج اند. آن چه در این نوشتار به آن پرداخته شده، بیشتر، همین مثل های دیرسال آشنا و رایجی است که از فرط آشنایی و رواج در نگاه نخست گمان نمی رود ریشه در گذشته های بسیار دور داشته باشند. قدمت این مثل ها و رواج امروزی آن ها و حضورشان در متون کهن عربی، هم نشان از پویایی و توان آن ها دارد و هم نشان از استمرار فرهنگ خاستگاه آن ها.

احمد وائلی یکی از شاعران معاصر شیعی عراق در عرصه شعر دینی است، وی در این گونه شعری، توانسته است میان فضیلت های اهل بیت (علیهم السلام) و اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حاکم بر روزگار خویش، پیوندی استوار برقرار کند. شعر دینی وی، بیانگر عاطفه نیرومند، اعتقاد قوی و عزم راسخ شاعر در کوشش برای رسیدن به هدف های ارزشمند بوده و همراه با خرد ورزی و اعتدال است. وی، نه تنها به بیان دشواری ها و چالش های موجود در جامعه اسلامی می پردازد، بلکه مردم را به بصیرت، آگاهی، پایداری و مبارزه علیه استبداد و استعمار نیز فرا می خواند. اصالت اسلامی - شیعی و پرهیز از غرب گرایی و تفرقه، مشخصه آشکار اندیشه وائلی است. بکارگیری ساختارهای خطابی استوار، توجه به مسائل فکری، اعتقادی، نیازها و خواسته های کنونی مسلمانان از جمله ویژگی های بارز شعر دینی او است.

واقعه عاشورا حماسه ای بی نظیر در تاریخ بشری است که نام آن یادآور آزادگی و ظلم ستیزی امام حسین (ع) است. شخصیت امام حسین (ع) فراتر از مذهب تشیع و اسلام است. در ادوار مختلف شاعران شیعه در رثای امام حسین اشعار عربی فر ا وانی سروده اند. شریف مرتضی فقیه والامقام شیعی از جمله افرادی است که بیشتر اشعار رثائی خود را به امام حسین (ع) اختصاص داده است. شعر شریف مرتضی در رثای امام (ع) خالی از تکلف و آکنده از عاطفه صادقانه و عشق ناب او به اهل بیت (ع) است. در این جستار به آن دسته از اشعاری که شریف مرتضی درباره واقعه عاشورا و صفات و ویژگی های فردی و اجتماعی امام حسین (ع) سروده پرداخته شده است و در پایان نتایج پژوهش با عنوان نمادهای فردی و اجتماعی شخصیت امام (ع) در نگاه شریف مرتضی و تصویر عاطفی شخصیت وی در این اشعار در قالب نمودارهای دایره ای و ستونی و با تکیه بر آمار تحلیلی و توصیفی در اختیار خوانندگان محترم قرار گرفته است.

عبدالسمیع بن محمدعلی یزدی از عالمان، فقیهان و شاعران قرن سیزدهم قمری است که همانند شمار کثیری از ایرانیان خدمات ارزنده ای به زبان و ادبیات عربی ارائه نموده است. تاکنون جز در چند کتاب تراجم، نامی از این شخصیت بزرگ ایرانی برده نشده و در گذر زمان رنگ فراموشی به خود گرفته است. بیشتر آثار وی به زبان عربی و در موضوع نحو عربی است. یکی از مهمترین نوشته های وی منظومه نحوی «العرو ه الوثقی» است که در یکصد و ده بیت سروده شده است. گرچه این منظومه ناشناخته مانده است اما سه شرح از آن در میان نسخه های خطی موجود است که نشان از اهمیت آن در زمان خود دارد. این نوشته به معرفی این دانشمند ایرانی و منظومه نحوی وی و تصحیح آن می پردازد.

غلبه تقلید بر نوآوری یکی از ویژگی های بارز شعر عربی پس از سقوط حکومت عباسیان است، اما در عین حال وام گیری ادبی آگاهانه و آمیخته با خوش ذوقی و ظرافت، تداعیات و تاثیرات مناسبی برای مخاطبان دارد. در اصطلاح علم بدیع، اگر شاعری مصراع، بیت یا ابیاتی از سروده های دیگران را به شیوه تمثل و استشهاد، به وام گیرد و با همان وزن و قافیه در میان اشعار خود بگنجاند و یا به تناسب مقصود، آن را اندکی تغییر دهد، صنعتی مقبول به کار بسته که آن را تضمین گویند. یکی از شاعران مشهور و توانای این دوره صفی الدین حلی (677-750 ه) است که توجه ویژه ای به شاعران نام آور عرب در دوره های پیشین و فراخوانی و باز آفرینی اشعار آنان داشته و از همین رو بارها به تضمین اشعارشان پرداخته است. این پژوهش با تامل در دیوان حلی - از یک سو - و مراجعه به دیوان شعرای متقدم - از سوی دیگر - ضمن باز شناسی موارد فراوانی از انواع تضمین و کاربرد آن در دیوان این شاعر، به معرفی منابع اصلی (با ذکر ابیات و عبارات شاعران پیشین) در دوره های متوالی تاریخ می پردازد تا افزون بر بیان گونه های تضمین و کارکردهای آن در شعر صفی الدین حلی، شیوه بهره گیری هنرمندانه این شاعر از صنعت تضمین را روشن سازد.

میرزا یوسف خان اعتصامی مشهور به اعتصام الملک از نویسندگان و مترجمان نامور ایرانی عهد قاجار است. وی تمامی حیات ادبی خود را وقف ترجمه و توسعه دانش های ادبی نموده است. ترجمه های اعتصامی از ادبیات مغرب و ادبیات عربی باعث آشنایی ایرانیان با بخشی از ادبیات اروپا و عرب معاصر شد. «قلائد الادب فی شرح اطواق الذهب» در شرح «اطواق الذهب» جاراله زمخشری که بارها در مصر تجدید چاپ شده و مورد توجه ادیبان و فاضلان جهان عرب بویژه مصریان واقع گردیده است و همچنین ترجمه «تحریر المراه» قاسم امین مصری با عنوان فارسی «تربیت نسوان» از جمله خدمات ادبی یوسف اعتصامی به حساب می آید. بررسی این خدمات و فعالیتها موجب آشنایی مردم فرهنگ دوست ایران زمین با ادب، فرهنگ و دیگر توانمندی های یوسف اعتصام الملک می شود. کاری که نویسندگان این مقاله آن را وجهه همت خود ساخته اند. تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.

مقایسه آثار سهراب سپهری، شاعر معاصر ایران و جبران خلیل جبران، شاعر و نویسنده معاصر عرب، در حوز ه ادبیات تطبیقی مکتب آمریکا می گنجد، زیرا میان سپهری و جبران تاثیر و تاث ری نبوده است. یکی از وجوه مشترک میان نوشته های این دو هنرمند، طبیعت گرایی است که در آثارشان به مثابه آرمان شهر قرار گرفته است. این دو ادیب در این آرمان شهر برای رسیدن به ملکوت، وحدت و دوری از شهر آراسته به ظواهر صنعتی، در تکاپو هستند. در این میان، سپهری به طبیعت نزدیک تر است و پیوسته زبان به ثنای پدیده های نیک و بد طبیعت می گشاید و در اندیشه خود دیدگاهی متضاد نسبت به طبیعت ندارد و سرانجام در آرمان شهر خود به آرامش روحی می رسد، با وجود این به اسرار عناصر طبیعت دست نمی یازد. اما جبران علی رغم طبیعت ستایی اش، گاهی در ظاهر، به ذم پدیده های طبیعت می پردازد و با مکاشفه اسرار طبیعت، خود را نسبت به محقق ساختن آرمان شهر در دل طبیعت عاجز می بیند.

ترجمه متون دینی به دلیل ویژگی های خاص این متون، مبانی نظری ویژه ای به همراه دارد. این متون به دو دسته وحیانی و غیر وحیانی تقسیم می شوند که حساسیت هر یک در گذر از ترجمه با دیگری متفاوت است. کتاب نهج البلاغه از متون دینی غیر وحیانی اسلامی است. از ترجمه های بنام آن یکی اثر سیدجعفر شهیدی و دیگری اثر محمد دشتی است که سبک ترجمه هر یک از آن ها با دیگری تفاوت دارد. نتایج بررسی مقایسه ای موردی این دو ترجمه نشان می دهد که شهیدی با پایبندی به ساخت صوری متن اصلی کوشیده تا عناصر زیبایی شناختی، بار ادبی، بافت فرهنگی و تاریخی و جغرافیایی و زبان کهن و موجز این متن را در ترجمه حفظ کند. اما این تلاش سبب شده ترجمه وی از حوزه زبانی معاصر به دور افتد و با فدا شدن سلاست ترجمه، از قابلیت ارتباطی ترجمه او کاسته شود. در مقابل، دشتی با گرایش به سوی خواننده، ساختار ترجمه را بر اساس ویژگی های زبانی معاصر سامان داده و متنی روان به دست داده است. اما این رویکرد به از میان رفتن ویژگی های متن اصلی و گاه خروج از اصل مطابقت در ترجمه انجامیده است.