ادب عربی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1390 | دوره:3 | شماره:3 |تعداد مقالات:15

با واکاوی در آثار جاحظ، نویسنده و دانشمند توانای عرب قرن سوم ﻫ. ق. در می یابیم که او در موارد بسیاری به فرهنگ و تمدن ایران اشاره نموده است. اهتمام جاحظ به فرهنگ و تمدن ایران به حدی است که وی را وا می دارد که تعصب عربی خویش را کنار بگذارد و به جایگاه شایسته ایرانیان در میان ملتهای متمدن جهان آن روز، اعتراف کند و آنان را یکی از چهار ملت شایان ذکر جهان آن روز معرفی نماید. با تعمق در دو کتاب المحاسن و الاضداد و التاج فی اخلاق الملوک منسوب به جاحظ، در ﻣﻲ یابیم که جشن های ایرانی همچون «نوروز»، «مهرگان، و «فصد» با همه آداب و رسومش، در دوران خلافت عباسیان با شادی و شکوه فراوان بر پا می گشت و پادشاهان عباسی نیز به منظور افزودن درآمد خویش از راه دریافت هدایا، از این جشنها استقبال می کردند.

بکارگیری استعاره و کنایه همواره از ارزشمندترین هنرنمایی های ادبی و وسیله ای مناسب برای محک زدن قدرت سخن سرایی شاعران بوده است. سیدحمیری بعنوان یکی از شاعران بزرگ شیعه که شعر خود را وقف دفاع از اهل بیت (ع) نموده است، از تصاویر بلاغی با موفقیت بهره برده است. مجموعه استعارات قابل توجه در شعر سیدحمیری در عین سادگی و بی تکلفی، سیمای هنری موجهی را برای شعر او رقم میزند و نمونه بی عیب و نقصی از یک شعر ساده و خلوت دینی است. بیشترین صور خیالی که در شعر او با تنوع معانی و تصویرگری بسیار بالا به چشم می خورد، کنایه است. کنایات شعر او پیش از آن که تصویرگر و دارای فضاسازی باشد، بیانگر و تقریری است. شاعر از آوردن استعارات و کنایات هیچ گاه بدنبال پیچاندن سخن و سردرگم کردن مخاطب نیست، بلکه آرمان شعر او همان بسط معانی، اغراض و تصاویر شعر دینی است که در این باره در به کارگیری کنایات و استعارات موفق بوده است. شعر و تصاویر شعری او از سویی آیینه تمام نمای سیمای درخشان اهل بیت و از سوی دیگر بیانگر چهره کریه و نازیبای دشمنان ایشان است، تا مردم بتوانند از سرچشمه فضائل و احادیث و اخبار ائمه معصوم (ع) سیراب شوند.

در عصر حاضر ادبیات داستانی بلحاظ طرح مهمترین و ریشه ای ترین مسائل مربوط به انسان و نیز میزان تاثیرگذاری و جلب خواننده اعتبار فوق العاده ای را بدست آورده است، همین امر موجب اقبال و اهتمام جدی ناقدان و صاحب نظران جهت نقد و تحلیل اجزا و عناصر تشکیل دهنده آن از زوایای مختلف شده است. داستان معاصر بر اساس معیارهای علمی و قواعد معینی به نگارش درآمده و دارای اجزا و عناصر گوناگونی است. عنصر پیرنگ یا طرح یکی از مهمترین عناصر داستان بشمار می رود. در حقیقت این عنصر بمنزله چارچوب و اسکلت داستان است که شش عنصر گره افکنی، کشمکش، هول و ولا، بحران، نقطه اوج و گره گشایی را در بر می گیرد. نقد عنصر مذکور جهت پرده برداشتن از لایه های ساختار کلی داستان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این پژوهش عنصر پیرنگ در رمان الطریق الطویل اثر نجیب الکیلانی نویسنده برجسته معاصر مصری مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. نویسنده در رمان یادشده با بکارگیری تعدادی حادثه که بین آنها رابطه علی معلولی برقرار است به طراحی این عنصر پرداخته و با ایجاد دو موقعیت دشوار هر یک از اجزای شش گانه آن را در جایگاه خود قرار داده و به رمان هماهنگی و انسجام خاصی بخشیده است و بر همین اساس استنتاج می شود که رمان الطریق الطویل به دلیل تبحر و مهارت نویسنده در طراحی عنصر پیرنگ از اعتبار هنری و ارزش فنی بالایی برخوردار است.

زبانشناسی متن بطور عام و انسجام (cohesion) بطور خاص از اواسط نیمه دوم قرن بیست بصورت جدی توسط بسیاری از زبانشناسان مورد اهتمام قرار گرفت بطوری که در حقیقت پایه اساسی تحلیل گفتمان در سال های بعد بشمار می رفت. با نگاه به مباحث مطرح شده در این شاخه جدید زبانشناسی و مقایسه آن با پژوهش های زبانشناختی در بین مسلمانان، به شواهد و آثاری از زبانشناسان قدیم عربی (نحویان، بلاغیان، و ناقدان) بر می خوریم که در آن به بررسی متون با نگرشی کلی متن و عوامل انسجامی توجه داشتند. زبانشناسان مسلمان بویژه در پژوهش های زبانی قرآن، قائل به وجود تناسب و هماهنگی بوده اند و سعی در یافتن عناصر آن داشته اند و غالب عوامل انسجام که توسط «هالیدی» و «حسن» مطرح شده بنوعی توسط آنان مورد توجه بوده است هر چند هیچگاه در قالب یک مجموعه کلی و منظم از عوامل انسجام بدان اشاره نکرده اند، بلکه بصورت جداگانه به هر یک از آنها پرداخته اند، همچنین زاویه دید ایشان نیز در برخی عوامل مانند تکرار و هم آیی تا حدودی متفاوت از نگاه متن محور زبانشناسی کنونی بوده است و در عاملی مانند فصل و وصل، ریزبینی بسیار، و تداخل نحو و بلاغت را شاهد هستیم و در علوم قرآنی نیز با علمی به نام مناسبات بر می خوریم که بیشترین تقارب و تشابه را با رویکردهای متن محور زبانشناسی معاصر دارد.

بی شک مقامه از جمله فنونی است که ریشه در تاریخ کهن ادب عربی دارد و از بدو ظهور تا به امروز نویسندگان و کاتبانی نامور و شهیر در این فن ظاهر شده و قدرت و مهارت خود را در این زمینه به نمایش گذاشته اند. از جمله این نویسندگان می توان به حریری (446-516) و سیوطی (849-911) اشاره کرد. حریری در این فن پنجاه مقامه و سیوطی سی مقامه از خود به یادگار گذاشته اند.با وجود اینکه موضوع نهایی کل مقامات حریری به گدایی و تکدیگری ختم می شود، اما وی با ابراز قدرت و مهارت لغوی و همچنین استفاده از صنایع بیانی و بدیعی دوران خود، گوی سبقت را از دیگر مقامه نویسان ربوده است. مقام و منزلت حریری را در این زمینه شاید نتوان با کسی دیگر مقایسه کرد. این مقامات مملو از سجع و تعقیدات کلامی و کنایات گوناگون است که از نقطه نظر ادبی بسیار حائز اهمیت اند، بطوری که بسیاری از عبارات و جملات آن را بعنوان شاهد در لا به لای کتب بلاغی می توان مشاهده کرد. منزلت سیوطی در انشاء و مقامه نویسی در حد بالایی نیست. این امر برای کسی مثل سیوطی که کل هم و غم خویش را صرف تالیف و تدریس کرده بعید نمی نماید، و مجالی برای زیبانویسی و محسنات بدیعی باقی نمی گذارد، با وجود این، سیوطی در زمینه ادبیات و مقامه نویسی بی بهره نمانده و خود را از این چشمه لایتناهی محروم نکرده است. مقامات او بی شک به پای مقامات حریری نمی رسد، چرا که اسلوب علمی بر اکثر آنها حاکم بوده و مملو از متون دینی و اقوال علما و دانشمندان است و بیشتر جنبه موعظه و خطابه های دینی دارد تا یک فن ادبی.

نخستین برخورد جهان عرب با غرب را می توان در سال های پایانی قرن هجدهم، همزمان با حمله ناپلئون به مصر، ردیابی کرد که نقش بسزایی در بیداری جهان عرب داشت. یکی از حوزه هایی که بشدت از این موضوع تاثیر پذیرفت، ادبیات است که با ظهور بزرگانی چون بارودی، احمد شوقی و ... به دگرگونی در محتوا دست یافت و پا را از این حد فراتر نگذاشت ولی پس از 1947، با ظهور شاعرانی چون نازک الملائکه و بدر شاکر السیاب، ساختار شعر در هم شکسته و شعر نو طرح اندازی می شود. یکی از شاعرانی که نقش بسزایی در این قضیه دارد، صلاح عبدالصبور است که با تاثیرپذیری از تی.اس.الیوت، ساختار شعر قدیم عرب را در هم شکسته و تمامی تلاش خود را به کار می گیرد تا محتوا را نیز، دگرگون نموده و ادبیات را در خدمت انسان و انسانیت قرار دهد. این نوشتار بر آن است تا با بهره گیری از اشعار وی و تحلیل آنها، برخی از مهمترین مولفه های نوگرایی در اشعار او را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار دهد که عبارت است از: الگوگریزی، تصویرپردازی با نگاه اگزیستانسیالیستی و واقع گرایانه به مشکلات انسان در جامعه، و میراث سنتی.

مانایی شعر با چند لایه بودن و خوانش برداری آن ارتباط تنگاتنگی دارد. این امر در نیمه اول قرن بیستم همراه با تاثر از شعر و نقد غربی، شعر معاصر عربی را وارد مرحله جدیدی کرد و آن را عرصه تاخت و تاز اسطوره های ملی و جهانی نمود. بدر شاکر السیاب از نخستین شاعران نوپرداز عرب بود که در شعر خود از رمز و اسطوره بهره فراوان برد. قصیده سفر ایوب از جمله قصاید اوست که شاعر با خلق مجموعه ای از نشانه ها پیام مورد نظر خود را با مخاطب خویش در میان می نهد. این جستار به کشف نشانه های موجود در قصیده سفر ایوب و تحلیل روابط میان آنها بر اساس آرا و اندیشه های آلن گریماس می پردازد و کارکرد هر یک از نشانه های به دست آمده از بافت روایی شعر را از منظر قواعد هنجارگریزی معنایی مورد بررسی قرار می دهد، بر این مبنا، نشانه های موجود در این قصیده در لایه دوم معنایی و گاه بدلیل استفاده شاعر از رمز و اسطوره در عمیق ترین سطح خود یعنی لایه سوم معنایی جای می گیرند.

به موازات گسترش دامنه علوم، ذهن تخصص گرای انسان متفکر، اقبال بیشتری به تخصصی تر شدن موضوع کتاب ها و مدارک علمی، نشان داده است. انسان محقق همواره می کوشد در برخورد با مجهولات، بدون اتلاف وقت و گسسته شدن رشته تحقیقات و افکارش، در کوتاه ترین زمان ممکن، به پاسخی مطمئن دست یابد.در برخورد با تالیفات و منابع گران قدر تاریخی، که نفس استناد به آن کتب و استفاده از آنها موضوعیت دارد، راهی جز تهیه کتب کلید مناسب برای هرکدام که مطالب مندرج در آنها به شکل الفبایی تنظیم شده باشد، وجود ندارد. گسترش دامنه علوم، حفظ اصالت ها، جلوگیری از انواع تحریف ها و ضرورت دستیابی سریع به مطالب مورد نظر، مهمترین علل گرایش به معجم نگاری است و می توان گفت که امروزه مهمترین علت توجه به این فن، آسان ساختن دستیابی به مطالب مورد نظر است. بنابراین معجم نگاری یکی از شاخه های فنی و علمی طبقه بندی اطلاعات است که در عرصه اطلاع رسانی کاربردی وسیع دارد.شاید بتوان گفت فرهنگ های لغت از نخستین کتب کلید و تالیفات منظمی هستند که در شاخه ای از ادبیات تالیف شده اند و ریشه دراز تاریخی دارند. بموازات آن، کار تدوین راهنمای الفاظ قرآن نیز کار تازه و بی سابقه ای نیست.معجم حدیثی سابقه تاریخی زیادی ندارد اما حرکت های خوب و شایسته ای که در خلق معجم فراهم آمده نشان از تحرکی عظیم در این عرصه و توجهی شایسته دارد.

آثار ادبی از دیرباز منعکس کننده ارتباط و تعاطی فرهنگی جوامع بوده است. میزان این تاثیر متقابل به نوع آثار و دانش و آگاهی صاحبان اثر بستگی دارد. گلستان سعدی که نمونه مثالی هنر کلامی فارسی در حوزه نثر و نظم به شمار می رود به لحاظ محتوا نیز مجموعه بی نظیری از مضامین نغز است که حاصل ذوق، علم و تجربه صاحب آن است. با تسلطی که سعدی بر زبان و ادب عربی دارد، بدیهی است که از آثار ادب عربی متاثر شده باشد همچنان که آثار عربی نیز متاثر از زبان و فرهنگ ایرانی بوده است. عبارت های کوتاه و پرمعنای گلستان که در موارد بسیاری حکم مثل پیدا کرده است شباهت زیادی به امثال و حکم عربی دارد. این امر مدتهاست مورد توجه سعدی پژوهان بوده است که در آثار متعددی به خصوص شرح های گلستان و بوستان آن را نمایانده اند. در این پژوهش سعی بر این است شباهت های بسیاری که بین امثال و حکم عربی و مطالب گلستان وجود دارد و تاکنون به آنها اشاره نشده مورد بررسی قرار گیرند. یافتن این مشابهت ها و درک آنها از جنبه های مختلف هنری لفظی و معنایی مطمئنا به خواندن و فهم گلستان سعدی کمک شایان توجهی خواهد کرد. در این مقاله دست کم پنجاه مورد مضامین مشترک گلستان و امثال و حکم عربی نشان داده شده که پیش از این به آنها اشاره ای نشده است.

هاشمیات عنوان هشت قصیده مذهبی، سیاسی، اجتماعی و انقلابی است که توسط کمیت بن زید اسدی سروده شده است، در واقع این قصاید نخستین و با اهمیت ترین اثر او به شمار می رود که با فاصله ای اندک در حدود پانزده یا بیست سال پس از شهادت امام حسین (ع) در فضای اختناق و بیداد امویان سروده شد و بسرعت انتشار یافت و عراق و شامات را در نور دید و آوای آن در شهرها و مساجد پیچید و پایه های ظلم حاکمان اموی را به لرزه در آورد و شاعر را شهره آفاق ساخت.شاعر در هاشمیات، دلایل روشن و آشکاری بر حقانیت اهل بیت (ع) در امر خلافت و جانشینی پیامبر (ص) ارائه می دهد. وی براهین خویش را بر معیارهای عقلی بنا نهاده و برای اثبات این امر به آیات قرآن استدلال می کند. درونمایه این قصاید، مدح اهل بیت پیامبر (ص) و بر شمردن فضایل ایشان، به تصویر کشیدن ظلم و بیداد بنی امیه، معرفی حکومت عدل علوی و تشویق و تحریض مردم به قیام و جهاد است. نگارندگان در این جستار برآنند که به بررسی هاشمیات پرداخته و مضامین والای برشمرده فوق را معلوم سازند و محتوای عالی این قصاید را به خوانندگان معرفی کنند.

یکی از جلوه های بارز قصاید جاهلی، تصویر و توصیف مرکب مرد جاهلی به شکل عام و شتر بشکل خاص است که یار، همراه و همدم شاعر است و ظاهرا شاعر با عاریت گرفتن اعضای حیوانات نمادینی چون گورخر، گاو وحشی، شترمرغ و ... به توصیف پراکنده آن پرداخته است. این مقاله بر خلاف شیوه ناقدان پیشین و برخی از سخن سنجان معاصر بگونه ای متفاوت به تفسیر توصیفات بظاهر متفرق شاعر جاهلی از مرکب خود پرداخته تا با تحلیل مبتنی بر رمز و بازگشایی سمبولی، عمق پیوند مفاهیم و مضامین گوناگون آن پدیدار گشته و این اجزای نمادین در یک وجود اسطوره ای نمود پیدا کند. بر این اساس بعید نمی نماید که شتر در قصیده جاهلی، نماد شاعر یا انسان ایده آل باشد که هر کدام از عناصر حیوانی و طبیعی که با آن پیوند می خورند، سمبول قدرت، چالاکی، حکمت، ذکاوت، دوراندیشی، احساس مسوولیت، صلابت، استواری و ... است.

شاعر و نویسنده به جهت برخورداری از شعور و احساس بیشتر نسبت به توده مردم، معمولا در برابر ناهنجاری های جامعه، اعم از سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و دینی، از خویشتن عکس العمل هایی را بروز می دهد که شاید در عصر وی، برای بسیاری از مردم نامفهوم و نامانوس، بلکه غیرقابل قبول جلوه گر شود، و چه بسا مخالفت هایی سخت و جدی را نیز از جانب ایشان در برابر خود به همراه داشته باشد. همانگونه که ممکن است گروهی ندانسته و تحت تاثیر احساسات در جهت موافقت، وی را در جایگاهی قرار دهند که او مستحق آن نیست. اما به مرور زمان که هیجانات فرونشیند و دوره ایشان به سر آید، قضاوت در مورد آنان نیز، آسانتر می شود و داوری به صلاح نیز، نزدیکتر خواهد شد. منفلوطی و آل احمد، از این دسته از نویسندگان هستند که در عهد خویش، به مسائل اجتماعی پرداخته و موافقان و مخالفانی را در اطراف خویش پدید آوردند. ما در این گفتار کوتاه، برآنیم تا ضمن بررسی و مقایسه اوضاع و احوال زنان مصر و ایران در آن عصر، به نقد افکار این دو نقدپرداز اجتماعی در این زمینه، بپردازیم.

بی شک نجواها و نغمه های خیال انگیز قاموس دلدادگی که در لفافه غزل در پیکره شعر و ادب عربی راه یافت و توجه و اقبال روزافزون شاعران را به این گونه شعری در پی داشت بشدت تحت تاثیر چکامه های دلکش و دلربای چهره های نامدار عرصه ادب جاهلی در آغاز سروده هایشان بود آنان با جهت بخشیدن به امواج خروشان و پرتلاطم ساحل بیکران احساسات و عواطف، پایه های قالب غزل را پی ریزی کردند و زمینه تغییر و تحول را در نگرش ادبی شاعران دوره های بعد فراهم نمودند.در پی تحولات سیاسی اجتماعی و اقتصادی دوره های اسلامی و اموی که نقطه عطفی در تاریخ عرب بشمار می آید، نوگرایی و تجدید در مضمون های شعری از جمله غزل، امری اجتناب ناپذیر به نظر می رسید، بطوریکه تلاش برای پدید آوردن اصول و مبانی جدید جای کوشش برای تطبیق اصول از پیش پذیرفته شده را گرفت. غزلسرایان در دوره اموی مبانی جدید خود را سامان بخشیدند، غزل را بعنوان مضمون شعری مستقل معرفی کردند اما این در حالی بود که چکامه های عاشقانه مطلع اشعار با الهام از ویژگی صداقت قدرت و انسجام در برابر شاخه های قالب جدید شعری رنگ نباخت و توانست با پویایی به حیات خود ادامه دهد.

در بررسی سیر تطور علوم انسانی، بویژه در حوزه ادبیات عربی، نقش قرآن کریم و تلاش مسلمانان برای فهم و تفسیر آن غیر قابل تردید است. اشارات و تصریحات قرآن به مباحث تاریخی، علوم اجتماعی و ... بهمراه کاربرد فنون بدیع بلاغی، زمینه و بلکه ضرورت توجه و پژوهش در آنها را فراهم و ایجاب کرد. تدوین واژگان دشوار عربی و توضیح معانی آنها بر اساس تفاهمات و تعاملات اعراب، یکی از نتایج این تلاشها و پژوهشها است. خلاصه اللغات جنابذی یکی از دست آوردهای ارزشمند این کوشش ها است که توسط عالم بزرگ و ادیب سترگ، مولا محمد جنابذی تالیف شده است. در این مقاله پس از بررسی سیر تحول لغت نویسی عربی به فارسی ویژگی های خلاصه اللغات و مقایسه آن با فرهنگ های دیگر بیان شده است.

تسعی هذه الدراسة المقارنة إلی إلقاء الضوء علی صورة الآخر العربی والفارسی فی روایات الروائی الإیرانی أحمد محمود والروائی العربی عبد الرحمن منیف، متخذة من إنجازات المدرستین أمیرکیة والسلافیة آلیة لإبراز نقاط التشابه والاختلاف فی رسمهما لصورة الآخر. و بعد مسح شامل لنتاج الکاتبین الروائی الضخم، تراءی لنا تقسیم الدراسة إلی فقرتین رئیستین هما (1) «صورة الآخر والتعاطف والإسقاط» (2) «صورة الآخر بین الإیجاب والسلب»، و تبین لنا أخیرا أن الکاتبین و من خلال نظرتهما الإنسانیة التعددیة البعیدة عن الشوفینیة رسما صورة لآخر یتعاطف فیها مع ما عاناه من المآسی والآلام الناتجة عن التخلف والاستبداد فالاستعمار، و یسقط ما یعانیه الآخر علی ذاته و بالعکس، و ذلک نتیجة ظروف المجتمعین الفارسی و العربی المتشابهة، کما یرسم الکاتبان صورة لآخر تکشف عن السلبی و الإیجابی فی بعض نواحی العلاقات الإیرانیة و العربیة بطریقة موضوعیة بعیدة عن التشویه مما یجعل الرهان علی مستقبل العلاقات رهانا معقولا.