ادب عربی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1396 | دوره:9 | شماره:1 |تعداد مقالات:16

سبک شناسی با انواع مختلف آن جنبه های مختلف متن و فرامتن اثر را با ریزبینی مورد بررسی و واکاوی قرار می دهد و هدف آن ارائه شناختی از ویژگی های اثر و شیوه یا چگونگی خلق آن در ساخت و بافتی منحصر به خالق اثر است. سبک شناسی از گذشته تاکنون، در پژوهش های کلاسیک و مدرن، مبنای بحث و بررسی آثار ادبی است و در سه سطح زبانی، محتوایی و بلاغی صورت می گیرد. در جستار حاضر، سبک شناسی بلاغی مجموعه شاهد ه قبر من رخام الکلمات (2009 م) اثر یحیی سماوی شاعر معاصر مبنای بحث و بررسی قرارگرفت. با بحث و بررسی در متن این مجموعه، دریافتیم که مولفه های سبکی بلاغی شاعر در این مجموعه بدین قرار است: بیان متناقض نما، نمادگرایی، استفاده از میراث در قالب تلمیح، آشنایی زدایی های مفهومی، گرایش به صنایع بیانی تشبیه و استعاره و تصویرسازی دیداری که هریک از اینها کارکرد خاصی برای شاعر در این مجموعه دارند. هدف از این مقاله، دریافت درکی از جنبه های برجسته بلاغی شاعر در مجموعه مذکور است.

پژوهش حاضر، چند معنایی را در سطح واژگانی رمان دروز بلغراد، حکا یه حنا یعقوب در سایه دیدگاه معنی شناسی واژگانی شناختی مورد بررسی قرار می دهد. هدف، تبیین چگونگی کارکرد این دیدگاه در تحلیل چندمعنایی، از طریق بررسی معانی برخی واژگان چندمعنای عربی است. بدین منظور ده واژه که در رمان با معانی متعدد به کار رفته است، انتخاب گردید و پس از تحلیل معانی آنها بر اساس اصول نظریه لیکاف و بروگمن، مشخص شد چندمعنایی از ویژگی های بنیادی واژه و نتیجه بسط استعاری معنای سرنمون است و نه حاصل کاربرد واژه در بافتی خاص و همچنین بسط استعاری معنای سرنمون ریشه در ماهیت ارتباط انسان با جهان خارج داشته و دارای بنیانی تجربی است. علاوه بر آن کارآمدی توجه به عناصر این نظریه چون طرحواره تصویری، مقوله شعاعی و سرنمون در معادل یابی صحیح واژگان چندمعنای عربی و نقش آنها در بهبود هرچه بیشتر کیفیت ترجمه نشان داده شد.

معجم العین خلیل بن احمد فراهیدی (100 170 ه. ق) از منابع لغوی مهم دوره های نخستین اسلامی است. بررسی چگونگی استنادات و استشهادات این کتاب به ویژه استشهادات شعری بسیار مهم است. هدف از این پژوهش ارزیابی این منبع برای استفاده از آن در فهم متون، به ویژه متون نخستین دینی است. بررسی آماری تحلیلی این پژوهش بیانگر آن است که فراهیدی در گردآوری این کتاب و شرح کلمات آن، از انواع استشهادات قرآنی، شعری، حدیثی و در موارد اندکی از امثال و حکم استفاده کرده است. کتاب العین علاوه بر برخورداری از مزیت هایی چون جامعیت در استناد، تاثیرپذیری از قرآن کریم، دارای ویژگی هایی نظیر کم توجهی به صحت و سقم احادیث و ورود اسرائیلیات در این کتاب، ورود برخی از قرائت های گوناگون قرآنی در آن و تمرکز شواهد شعری بر شاعران قبایل نجد و استفاده اندک از شواهد شعری شاعران قبایل حجاز، به ویژه قبایل مکه و مدینه به عنوان محل های نزول وحی است.

تکرار در شعر از ارکان اصلی موسیقی درونی و در زیباشناسی شعر از مسایل اساسی است. تکرار در شعر، نوعی تاکید و پافشاری بر پاره ای از عبارات شعری است که شاعر بیش از سایر عبارات بدان توجه دارد و از این جهت در بردارنده دلالت های موسیقایی و معنایی و عاطفی و احساسی ویژه ای است. در این مقاله با استفاده از روش تحلیلی توصیفی به بررسی دلالت های تکرار به عنوان یکی از انواع موسیقی درونی در شعر بدوی الجبل شاعر معاصر سوری خواهیم پرداخت. در بررسی اسلوب تکرار در شعر بدوی الجبل مشخص گردید که سطوح مختلف تکرار در شعر او، ارتباط تنگاتنگی با دلالت های شعری اش دارد و شاعر در راستای ایجاد توازن و تناسب میان کارکردهای لفظی و معنایی از موسیقی تکرار در سطوح مختلف بهره گرفته است و این تکرار ارتباطی ناگسستنی با معنا و فضای کلی شعر داشته و منبع برانگیختن عواطف و احساسات مخاطبان است. بدوی الجبل با استفاده از تکرار حروف و کلمات و عبارات علاوه بر آفرینش موسیقایی از احساسات انباشته شده در وجدان خویش پرده برمی دارد و ریتم موسیقایی سخن را در راستای آن به خدمت می گیرد و بدین ترتیب با دلالت های موسیقایی و معنایی و عاطفی تکرار در جان و دل مخاطب تاثیر می گذارد.

مفهوم روان شناختی خودشیفتگی یا نارسیسیسم جلوه ای بسیار آشکار و پربسامد در اشعار احمد الصافی النجفی (شاعر عراقی معاصر) دارد. ظهور و گستردگی این مفهوم در شعر صافی تاحدزیادی معلول زندگی پرافت وخیز و مشقت بار وی، به ویژه در دوران کودکی است. این جستار تلاش می کند ضمن ارائه تعریفی گویا از مفهوم خودشیفتگی و تحلیل عوامل ظهور آن در شخصیت و ادبیات صافی، سطوح متعدد این مفهوم را در اشعار وی واکاوی کند. بر این اساس، نگارندگان این پژوهش چهار سطح مختلف از مفهوم خودشیفتگی را در شعر وی رصد کرده و نمونه های مرتبط با هر یک را مورد مطالعه قرار داده اند. این چهار سطح به ترتیب عبارت اند از: مفاخره یا خودشیفتگی فردی، خودشیفتگی در برابر مردم عادی، خودشیفتگی در برابر شاعران دیگر، و خودشیفتگی در برابر منتقدان. این دسته بندی، با هدف ارائه چارچوبی روان شناختی برای تحلیل شدت واکنش شخصیت خودشیفته صافی به سطوح مختلفی از ناهمگونی با جهان بیرون بوده است. بر اساس این دسته بندی، شاعر به موازات تشدید مخالفت مخاطب، سطح خودشیفتگی خود را افزایش می دهد.

نزع الشعر الحدیث الی السرد باعتباره عنصرا فعالا فی انفتاح النص ورفده بطاقات دلالیه وشعوریه وفکریه، تجعله متحرکا نحو آفاق وروی جدیده. اعتمدت القصیده النثریه علی السرد وتقنیاته للتعبیر عما یدور فی خلد الشاعر، ومن هولاء الشعراء الذین اقبلوا علی توظیف العناصر السردیه فی نتاجاتهم الشعریه هو الشاعر العراقی حبیب السامر. تهدف هذه الدراسه الی الوقوف علی تمحیص البناء السردی فی قصیده «عصا الخرنوب» للشاعر حبیب السامر، وابراز اثر هذا البناء فی تحقیق العمق الفنی للبوره الدلالیه. وسوف نتناول التشکیل السردی فی هذه القصیده من خلال تسلیط الضوء علی مجموعه من العناصر التی شکلت بنیه النص، وذلک عبر تجلیاتها السردیه المتمثله ب: الفضاء الکرونوتوبی (وحده الزمان والمکان)، والشخوص، والبولیفونیه (تعدد الاصوات)، والحدث، وقد توصلنا الی نتیجه مفادها ان الشاعر فی هذه القصیده یتجاوز القوالب الشعریه الجاهزه ویتخذ لغه سردیه تواصلیه قائمه علی التاویل، فقد استثمر بعض عناصر السرد لانجاز نص منفتح علی مقومات الاجناس الادبیه الاخری بغیه التعبیر عن مقتضیات الفکره والشعور، کما قدم نمطا حداثویا بدفقات شعوریه یتناسب مع روح العصر بتحولاته الفنیه والفکریه.

نوستالژی یا احساس غربت در اصطلاح به معنای حس دلتنگی و حسرت به گذشته ای است که فرد آن را در زمان حاضر از دست داده است. ابوفراس حمدانی از شاعران عرب سده چهارم هجری، به دلیل شرایط ویژه ای که در دوران حیات برایش پیش آمده است، به این گونه شعرگرایش دارد و در حال و هوایی رمانتیک در گریز از شرایط سخت زندگی، به گذشته خوشایند خویش پناه برده است، از این رو بخشی از اشعار وی به اندیشه های نوستالژیک اختصاص یافته است. با بررسی این دسته ازاشعار ابوفراس، افزون بر ترسیم زیبایی های ادبی هنری آن ها، شناخت دقیق تر از زندگی واندیشه و مسایل دوران حیات وی حاصل می شود. این نوشتار بر آن است که چگونگی نمود انواع نوستالژی را با روش توصیفی تحلیلی در اشعار ابوفراس تبیین کند. برخی از نتایج این پژوهش نشان می دهد که برجسته ترین اشعار ابوفراس که در آن اندوه نوستالژیک وحسرت بر گذشته موج می زند، رومیات اوست که غم و اندوه وی را در دوران اسارت و دوری از وطن ترسیم می کند. هم چنین ناکامی های شخصی و نیز نارضایتی های سیاسی- اجتماعی، انگیزه های دیگری هستند که ساخت نوستالژیک شعر او را رقم می زنند.

در هر رمان اساسی ترین عنصر منتقل کننده موضوع، شخصیت های آن رمان است، رمان تجلی گر رفتار و حالات شخصیت هایی است با نام ها و ویژگی های منحصربه فرد که هریک بدیل یک شخصیت در عالم خارج هستند که نویسنده این شخصیت ها را با الگو گرفتن از افراد واقعی می آفریند و تصویرگر رفتار این شخصیت ها در برابر محیط و دیگر افراد است، از این رو وی برای خلق اثری ارزشمند، باید مهارت کافی در شخصیت پردازی داشته باشد. پژوهش حاضر کوششی است برای نشان دادن اهتمام نجیب محفوظ، رمان نویس مشهور و معاصر مصری، به عنصر شخصیت و شیوه های گوناگون شخصیت پردازی در آثار خود که در این مجال به بررسی این عنصر در رمان «اللص والکلاب» بسنده شده است. عامل اصلی گزینش رمان اللص والکلاب اثر نجیب محفوظ، جایگاه و موقعیت ادبی نویسنده و رمان های او به ویژه رمان موردنظر در عرصه داستان نویسی عربی است، چراکه برخی او را نقطه عطف داستان نویسی عربی به شمار آورده اند. در این پژوهش ابتدا به تعریف و جایگاه شخصیت در ادبیات داستانی اشاره شده است و پس از برشمردن اقسام شخصیت و شیوه های پردازش آن، شخصیت های رمان اللص والکلاب اعم از ایستا، پویا، قراردادی و... با توجه به معیارهای ارزیابی، معرفی و در معرض دید خواننده قرار داده شده اند.

تحظی المقارنه بین «الالفیه » و«شرحها» باهمیه بالغه بالنسبه لآرا النحاه فی القضایا الصرفیه. وتعود الاهمیه هذه الی معرفه الشخصیه الادبیه لابن مالک فی «الفیته» من جهه، والمکانه الادبیه لابن الناظم فی«شرحها» من جهه اخری، خاصه انه اخذها عن ابیه المولف مباشره دون واسطه. وعلی ذلک، یستمد الطلبه والباحثون من الالفیه وشرحها فی دراساتهم الصرفیه والنحویه. من هذا المنطلق، وعبر المنهج الوصفی – التحلیلی، تهدف هذه الدراسه الی المقارنه الصرفیه واوجه الافتراق بین آرائهما لحل قضایا الصرف العربی. وقد اقتصرت اوجه الافتراق الی اقل من عشره اهمها: اتصال الضمیرین المعمولین للافعال غیر الناسخه، واتصال «لیت» و «لعل» و «قد» و«قط» بنون الوقایه، ومساله الاسم واللقب والکنیه، ومراتب اسم الاشاره، وکیفیه قلب همزه الاسم الممدود واوا وابقائها علی حالها.

تعد الاستعاره المکنیه من المسائل الخلافیه فی علم البیان وتحدث عنها البلاغیون بالتفصیل، فهناک - علی اقل تقدیر- اربعه مذاهب: مذهب السلف ومذهب الخطیب القزوینی ومذهب السکاکی ونظریه عصام الدین الاسفرایینی. اما مذهب السکاکی فالتفت الیه کثیر من الشراح واصحاب الحواشی، فسعوا فی التاویل ورفع التناقض عن اقوال السکاکی بالطرق المختلفه. والعلامه البالکی درس الاستعاره المکنیه واولها بحیث خرج - الی حد ما- من الاشکالات الوارده علی السکاکی وان کان رای البالکی قابلا للنقد والاشکال ایضا. والباحث فی هذا المقال بعد ان یلقی الضوء علی هذه الدراسه یقارنها بسائر المذاهب الموجوده فی الاستعاره المکنیه ویجعلها فی بوتقه النقد والبحث. ویمکن ان نذکر ضمن نتائج هذا البحث ان البالکی قدر فی کل استعاره مکنیه تشبیهین، احدهما مستقیم والآخر معکوس، والکلمه فی التشبیه الثانی خارجه عن الحقیقه داخله فی المجاز. فعلی هذا الاساس لا اشکال فی تسمیه المکنیه استعاره ومجازا وقد اجاب البالکی بهذا الطریق عن الاشکالات الوارده علی رای السکاکی. ومن نتائج هذا البحث ان رای البالکی وان کان قریبا مما ذهب الیه الاسفرایینی فی القول بالتشبیه المعکوس للمبالغه، لکنه استطاع ان یمیز بین المکنیه والمصرحه خلاف ما فعله الاسفرایینی فانه ابقی هذا النوع فی دائره الاستعاره المصرحه.

لا شک ان للتعبیر القرآنی اشکالا واسرارا فنیه تدل علی ان هذا القرآن کلام ادبی مقصود وتکسب نصه جمالا وروعه ودواما واستقامه. لعل من ابرز هذه السمات، ظاهره الانسجام واثرها فی اداء المعنی القرآنی متکاملا من جمیع الوجوه، فضلا عن منطقیه نحوها وصرفها وقالبیه الفاظها وسعه مفرداتها ودقه تعبیراتها عن المعانی المقصوده. استهدف هذا البحث، دراسه المعانی الضمنیه لانسجام الصوائت فی سوره آل عمران مستخدما المنهج الوصفی التحلیلی الذی یتمحور حول معطیات علم التجوید متناولا المستوی الصوتی والدلالی فی هذه السوره. لم تکن الآیات القرآنیه خطابا جامدا تنتهی دلالته بمجرد الکلام عن ظاهر المعنی وصراحته بل یصل القارئ الی معان اضافیه واشاریه تتبلور منها، جمالیه النص. ظهر من خلال هذه الدراسه ان هناک انسجاما مقصودا فی ایقاع هذه السوره کما ان التکرار هو من العناصر الهامه فی زیاده هذا الانسجام الجمیل للسوره بالاضافه الی الدلالات الایحائیه لهذه الاصوات، وان هذه الدلالات نابعه من انسجام الصوائت المعتمده علی صفاتها وترکیب بعضها مع بعض، وان الانسجام الفنی قد برز بین الصور المختلفه کالبلاغه بصوره واضحه.

الموسیقی عنصر اساسی من عناصر الشعر، ومن ابرز التقنیات التی یستخدمها الشعراء فی بناء قصائدهم، من هنا، تناول هذا البحث هذا العنصر بالمنهج الوصفی – التحلیلی فی قصائد نزار قبانی، لاسیما مجموعتی "الرسم بالکلمات وهکذا اکتب تاریخ النساء"، مما عالجنا الظواهر الایقاعیه علی المحورین: المحور الاول ما یسمی بالموسیقی الخارجیه، حیث قمنا بتحلیل الاوزان والقوافی، وتبین لنا ان الشاعر استثمر ایقاع بحر "الکامل" وحلاوته ونظم فیه کثیرا من تجاربه الفنیه، لانه من اکثر بحور الشعر غنائیه، ولینا وانسیابیه، واتضح ایضا ان القوافی المطلقه - مردوفه موصوله بلین – هی غالبه علی القوافی المقیده فهی تمیزت باصوات (الف، والواو والیاء) المهموسه التی هی اکثر الاصوات مناسبه لغرض الوصف والتغنی به. اما بالنسبه الی المحور الثانی الموسوم بالموسیقی الداخلیه فقمنا بدراسه القضایا الایقاعیه التی قد اکثر الشاعر فی استخدامها کالتدویر والتکرار والانزیاح، مما تدل النتائج علی ان التدویر لم یستخدم الا لغرض الوحده العضویه ووحده الجو النفسی، کما انه لجا الی تقنیه التکرار لیعزز البنیه الایقاعیه لنصوصه الشعریه اما الغرض الرئیس للموسیقی الفکریه المتمثله بالانزیاح، فهو یکمن فی تحقیق حاله من الابداع.

الشعر القصصی هو شعر یروی احداث معینه مصوغه علی شکل قصه، وهو الذی یذکر الوقائع والحوادث فی ثوب القصه، وکان خلیل مطران رائدا من رواد التجدید فی الشعر العربی الحدیث، ومن المظاهر الجدیده التی قام بها مطران هو الشعر القصصی المتمیز. وهذه المقاله تهدف الی الکشف عن القصه فی شعر مطران من خلال التتبع فی اشهر قصائده، ورصد اهدافه من وراء هذه الاشعار ببعدیها التاریخی والاجتماعی بالاستعانه من منهج النقد الاجتماعی. واراد مطران من قصائده القصصیه بالاستفاده من الاسقاط التاریخی، توعیه الشعوب الضعیفه وتحریضها علی تحطیم قیودها والثوره فی وجه الظالمین واثاره الحمیه والاندفاع فی النفوس وبناء مستقبل مشرق، واختار بعض موضوعاته من واقع الحیاه للدعوه الی الاصلاح والمثالیه والی التمسک بالاخلاق واهداب الفضیله. وکان لشعره القصصی دور تنویری علی مستویین: الاول سیاسی وهو مواجهه الاستبداد الشرقی (العثمانی، العربی (، والثانی اخراج القصیده العربیه فی مرحله ما بعد «الاحیاء» او «الانبعاث» من هیکلیه عمومیه متوارثه ثابته الی وضع فردی متحول.

سلام واژه ای است قرآنی با 43 بار تکرار و پنج جلوه معنایی که خداوند، انبیای خود را با آن درود گفته و مردمان را در جهت تحیت به آن فرمان داده است. این واژه در ساخت های گوناگون صرفی و وجوه متعدد نحوی در قرآن آمده است. بررسی وجوه اعرابی و ساخت های صرفی این واژه و کشف رابطه معنایی آن، رسالت این مقاله است تا با شیوه تحلیلی پاسخی بر این تفاوت ها بیابد. افق نگاه این مقاله آرای طوسی و گاه مقایسه با آرای دیگران بوده و دریافته که بافت متن سوره و نوع مخاطب آن، در ساخت صرفی خاص این واژه و دلالت آن تاثیر مستقیم دارد و گاه در یک آیه و در یک اسلوب دو جلوه اعرابی را شاهدیم که این خود بیانگر یکی از جنبه های اعجاز ساختاری قرآن بوده و بررسی ادبی آن در حوزه های صرف و نحو و بلاغت در این مقاله آمده است.

ان من ابرز الظواهر الفنیه فی التجربه الشعریه الجدیده هی الاکثار من استخدام الرموز ذات الدلالات العدیده ولاشﻚ ان استخدامها لیس مقصودا لذاتها او لمجرد التجریب او المحاکاه وانما جاءت تعبیرا عن افکار الشاعر ورواه بصوره اکثر تاثیرا وفاعلیه. ومن هذه الرموز التی عنی بها الشعراء عنایه بالغه لاسیما شعراء المقاومه الفلسطینیه حیث استخدموها اداه للتعبیر عن مقاومتهم ضد الاحتلال الصهیونی، رمز «الزیتون» الذﻱ ینطوی علی دلالات ومعان تتکاثف وتتنوع حسب توظیفه فی شعرهم. تهدف هذه المقاله معتمده علی المنهج الوصفی التحلیلی الی تبیین مدی اهتمام شعراء المقاومه الفلسطینیه برمز الزیتون فی شعرهم کما تسعی عن طریق استعراض بعض صوره المختلفه الی استشفاف بعض ما رمز الیه عندهم. ومن اهم النتائج التی توصلت الیها هذه الدراسه ان الزیتون فی شعر المقاومه الفلسطینیه یرمز الی معان کثیره منها: الارض المغتصبه، المقاومه الفلسطینیه، التحریض علی الثوره، السلام، الانتشار، الغضب العربی فی فلسطین، التجدد والتولد، القدسیه، الثقافه العریقه الفلسطینیه، تشرد الفلسطینیین، الالهام الشعرﻱ، الشموخ، الصلابه والحریه، کما ان اخضراره الدائم یرمز للحیاه والمقاومه المستمره، کلها ترجع الی فلسطین وقضایاها. واخیرا تبین ان تعدد رموز الزیتون وتنوعها لیست الا نتیجه لخصوبه هولاء الشعراء المذهله وحبهم العمیق لوطنهم.

آیرونی کلامی از مهم ترین انواع آیرونی است که در سطح کلام رخ می دهد و در قالب این تکنیک بیانی، جملات آگاهانه یا ناآگاهانه کارکرد ارجاعی خود را از دست داده و معنای حقیقی را متضاد و واژگونه نشان می دهند، از این رو نوعی دوگانگی در سخنان گوینده پدید آمده که عمدتا به عنوان شگردی بلاغی کاربرد دارد. آیرونی کلامی در ادبیات عربی با اصطلاح «المفارقه اللفظیه » شناخته شده و به مثابه تکنیکی بیانی برای مقاصد استهزائی به کار می رود که نمونه هایی از آن را می توان در حکایت های جاحظ مشاهده نمود. در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی حکایت های کتاب البخلاء پرداخته می شود و نوع بیان جاحظ در توصیف احوالات بخیلان و ذکر خصوصیت های اخلاقی آنان از منظر آیرونی کلامی ارزیابی می گردد. جاحظ در حکایت های خود از برخی شیوه های آیرونی کلامی در قالب تهکم، طعن و کنایه، هزل، شوخی نما و... به قصد استهزاء بخیلان و نقد جامعه معاصر خود بهره می برد