عرفانیات در ادب فارسی (ادب و عرفان (ادبستان)
سال:1392 | دوره:4 | شماره:15 |تعداد مقالات:8

در سبک شناسی نوین، بین روانشناسی و مختصات سبکی شاعر یا نویسنده رابطه وجود دارد. یونگ معتقد بود که یک ناخودآگاه جمعی میان همه انسان ها مشترک است. ضمیمه ناخودآگاه جمعی خود در بردارنده کهن نمونه هایی است که انسان از نیاکان به یادگار دارد. هنر و ادبیات از طریق آرکی تایپ به تاریخ قدیم همه افراد بشر می پیوندد و هر خواننده ای به نوعی خود را ناخودآگاه در آن باز می یابد. بین اندیشه های ناب حافظ و مقوله های روان شناسی یونگ رابطه ای ظریف وجود دارد. کهن الگوهای مهم دیوان حافظ عبارتند از: آنیما، پیرفرزانه، سایه، نقاب، خلقت، جاودانگی، جان، بخت، آرمان شهر و آتش. این مقاله فتح بابی است برای پی گیری ادبا و فضلای فرهیخته.

در این پژوهش، دیدگاه های عرفانی و صوفیانه رشید الدین ابوالفضل میبدی درباره آیات مرتبط با «مرگ» در کتاب کشف الاسرار بررسی و تحلیل می شود.مرگ، این پیشامد گریزناپذیر و پراهمیت، پدیده ای است که به انحای گوناگون در قرآن کریم از آن سخن رفته است. میبدی، آنگونه که شیوه غالب او است، در نوبت سوم کتاب خویش، به تاویل آیات می پردازد. تاویلات او عمدتا به دو شیوه تطبیقی و ذوقی صورت می گیرد که بخش عمده آن به شکل تطبیقی است و در آن مولف می کوشد به نحوی مطالب آیه را با اصول و عقاید عرفا و متصوفه مرتبط و منطبق ساخته، بر این اساس آن ها را تشریح کند. در برخی آیات نیز وجوه متعددی را در تاویل یک آیه بیان می کند که برخی از آن ها ذوقی و برخی تطبیقی است. این نوشتار که موارد یادشده را به صورت توصیفی - تحلیلی بررسی می کند، نشان می دهد که میبدی با تاویل آیات به طرح مباحثی چون موت ارادی عرفا، احوال متصوفه در هنگام نزع، دیدگاه اهل عرفان نسبت به پدیده مرگ و نقش آن در وصال حق و... پرداخته و با استناد به سخنان، اشعار و حکایات نقل شده از بزرگان دین و عرفان موضوع را تبیین نموده است.

واژه صوفی، یکی از واژه های کلیدی و قابل اهمیت در مثنوی است. مولانا در هر سخنی از دیدگاه صوفیانه برکنار نیست. گاه گاه عرفان را با تصوف در می آمیزد. باید با ژرف نگری، گفتار ناب عارفانه او را پیدا کرد. مولانا در مثنوی «روان شناسی صوفیانه» را طرح می کند اما نه برحسب طرح های نظام مند موجود در کتاب های درسی کلاسیک؛ از این رو، پژوهنده آثارش، خود، باید چارچوبی فراهم آورد که در درون آن، این تعالیم را بتوان مورد بررسی قرار داد. این مقاله با شیوه تحلیلی - توصیفی چهره صوفی را در مثنوی می نمایاند و در پایان صوفی حقیقی را از صوفی نمایان متمایز می سازد.

تفکر مرحوم حکیم الهی قمشه ای مبنای الهی و توحیدی دارد؛ بندگی، خلوص، عشق و عرفان، اعتقاد به اصول اخلاقی و سیر و سلوک معنوی شاعر، ویژگی های روح تابناکی است که از سرچشمه های زلال شعر او جاری است.دیوان اشعار الهی، مجموعه ای عرفانی، ذوقی و هنرمندانه است که علاوه بر غزل، از قالب قصیده نیز برای بیان مضامین غنایی و عرفانی بهره جسته و جنبه های عرفان نظری و عملی را با شیواترین بیان، ارائه کرده است؛ در این اشعار، گرچه به عرفان عملی به اختصار اشارتی رفته است، اما عمده مطالب، مربوط به عرفان نظری اوست، موضوعاتی چون: وحدت وجود، وحدت تجلی، عشق، نظام احسن کاینات و... که از میان آنها، «عشق» محور تام و تمام اشعار اوست؛ عشق مورد نظر او، عشقی روحانی و الهی است نه جسمانی و مجازی، زبان رمزگونه او در بیان عشق، زبان عارفی است که می کوشد در عشق محبوب ازلی، محو و فانی گردد. وی در بیان اندیشه های فلسفی خود، از عرفان، قرآن و حدیث مدد می جوید.

یادکرد از مرگ یکی از موضوعات رایج در گستره شعر و ادب فارسی است که شاعران هر کدام بر اساس باور و اعتقاد خود به این موضوع توجه کرده اند.یکی از بهترین شکل های توجه به پدیده مرگ، برداشت های عرفانی از آن است که از نگرش های اندوهبار (رودکی) فلسفی (خیام) و... آن را جدا می سازد و کسانی مانند باباطاهر، سنایی، عطار و مولوی به آن پرداخته اند.باباطاهر به نام شاعری عارف و تارک دنیا، سرودن از مرگ را دست مایه ای برای هشدارهای مکرر خویش به ارباب دنیا و اهل غفلت در قرن پنجم قرار داده است. البته این رویکرد به چنین مضمونی از برداشت ها و باورهای عرفانی هم خالی نیست.در ادامه مقاله گونه ها و مصداق های توجه باباطاهر را به موضوع مرگ بر شمرده ایم.

فر یا فره یا خوره یا خورنه نیروی آسمانی است که در وجود هر انسانی به ودیعه گذاشته شده است، تا او را در انجام عملی که با وظیفه و حرفه آدمی مطابقت دارد یاری کند. فرمانروایان، موبدان، پهلوانان و... فره مخصوص به خود دارند، تا زمانی که فره ایزدی با افراد همراه باشد پیروزی با آنان یار است و به مجرد اینکه فره از آنان بگریزد، بخت از آنان روی می تابد.بلندترین یشت اوستا، فروردین یشت است که مختص فروهر است. فروهر در اوستا فروشی، در پهلوی فروهر است. فروردین نیز از همین کلمه است.فروشی (faravasi) مرکب است از فر به معنی پیش و مقدم و از ریشه وش (vas) که ممکن است به جای کلمه وخش (vaxs) به معنی بالیدن باشد. این نوشتار می کوشد تا با ذکر نام شاهان و پهلوانان ایرانی صاحب فر به ارزش و جایگاه این موهبت الهی بپردازد.

خاقانی شاعر بلندآوازه و دیرآشنای ادب فارسی است. تناقض گویی های شعر او از گذشته مورد توجه پژوهشگران بوده است و هر یک از آنان به نوعی مفاهیم متناقض و چرایی آن را در شعر او طرح و بررسی کرده اند. این نوشته ابتدا نظرات پژوهشگران و مفاهیم متناقض شعر خاقانی را مبتنی بر نقد اخلاقی بررسی و دلایل آنان را نقد کرده است، سپس دلایل تناقض گویی های شاعر را با توجه به شعر و روزگار او توضیح داده است. به نظر می رسد که «خود»، مفاخره، خودکم بینی و فضای روزگار شاعر از دلایل عمده تناقض گویی های شاعر باشد.

سمبولیسم در عرفان، تصویری گزیده از عالم محدود محسوسات برای تبیین و ابلاغ پیام های بی شمار معنوی است و عارف شاعر، مولانا جلال الدین محمد بلخی، با هنرمندی تمام و زبانی ادیبانه، عموم مردم را بر سر سفره لایتناهی عشق می نشاند. وی در غزلیات شمس، از هر واژه و نظیری برای این منظور بهره می برد و گاهی تنگی میدان واژه و همچنین تنوع احوالشان سبب می شود تا برخی از واژه ها را در مفاهیم گوناگونی به کار برد. چون میدان تحقیق در این واژه ها بسیار گسترده است، نگارنده در این مقاله کوشیده است تا شواهدی چند از تغییر و تضاد مفاهیم نمادین و نیز چگونگی تفسیر و تبیین آن را برای فهم بهتر این منظومه بلند عرفانی ارایه کند.