مطالعات تفسیری
سال:1400 | دوره:12 | شماره:45 |تعداد مقالات:12

چکیده فارسی: درباره چگونگی زمین أخروی در مقایسه با زمین دنیوی ابهام هایی وجود دارد. آیه 48 إبراهیم: «یَوْ مَ تُبَدَّلُ الأَرْ ضُ غَیْ رَ الأَرْ ضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْ واحِدِ الْ قَهَّارِ» به صراحت از تفاوت زمین دنیوی و أخروی سخن به میان آمده است. مفسران، تفاسیر و تأویل های مختلفی را درباره این آیه داشته اند. برخی تبدّل یادشده در قرآن را از جنس تبدّل در صفات و أعراض و گروهی آن را تبدل ذاتی و جوهری دانسته و برخی نیز از فهم ناپذیری نوع تبدّل مورد بحث سخن گفته اند. تلاش این مقاله بر آن است تا ضمن تبیین أقوال گوناگون موجود، با عنایت به ریشه مشترک اختلاف آراء راهکاریی جهت حل اختلاف ها و برون رفت از ابهام ها ارائه نماید؛ ازاین رو با بیان مطالبی از تفسیر ملاصدرا و حرکت جوهری این احتمال می رود که این تبدل باید به صورتی باشد که در عین حالی که ویژگی های ماده را ندارد و ذاتاً عوض می شود، به صورتی نباشد که یک نظامی جمع شود و نظام جدیدی جایگزین آن گردد. چکیده عربی: هناک غموض فی ما یخصّ کیفیة الأرض الاخرویة بالمقارنة مع الأرض الدنیویة. فالآیة 48 من سورة إبراهیم: «یَوْ مَ تُبَدَّلُ الأَرْ ضُ غَیْ رَ الأَرْ ضِ والسَّماواتُ وبَرَزُوا لِلَّهِ الْ واحِدِ الْ قَهَّارِ» تنصّ علی تفاوت الأرض الدنیویة والاخرویة. طرح المفسرون تفاسیر وتأویلات مختلفة حول هذه الآیة. فذهب قسم منهم الی القول إن الذی ذُکر فی القرآن من جنس التبدّل فی الصفات والأعراض، فیما قال قسم آخر منهم إنه تبدل ذاتی وجوهری، وقال قسم ثالث بتعذر فهم نوع التبدّل المُشار الیه. یسعی هذا البحث فی سیاق تبیین الأقوال المختلفة فی هذا المجال، وفی ضوء الجذر المشترک لاختلاف الآراء، الی ایجاد السبل الکفیلة بحلّ الاختلافات وازالة الغموض الذی یکتنف هذا الموضوع؛ ومن هنا فهو یحاول من خلال بیان مواضیع من تفسیر الملا صدرا والحرکة الجوهریة، طرح هذا الاحتمال وهو أن هذا التبدل ینبغی أن یکون بالشکل الذی لا یتصف بخصائص المادة ویتغیر ذاتیاً، ولا یکون بالشکل الذی یزیح نظاماً ویستبدله بنظام جدید.

چکیده فارسی: درباره مفهوم آیات 5 تا 7 طارق نظریه های متفاوت و گاه متناقضی از سوی مفسران ارائه شده است. بیشتر مفسران با برگرداندن مرجع ضمیر در «یخرج» به ماء دافق، مراد از ماء دافق را نطفه و خروج آن از بین صلب و ترائب را خروج نطفه از پشت مرد و سینه زن دانسته اند. عده ای نیز نطفه را مخصوص مرد دانسته و خروج آن از بین صلب و ترائب را به خروج منی از بین پشت و دو استخوان ران پا تفسیر نموده اند. برخی از محققان معاصر با رد دیدگاه پیشین، فاعل «یخرج» را انسان دانسته و مراد از خروج انسان را خروج از رحم مادر تفسیر نموده اند. پژوهش حاضر در تلاش است تا ضعف ها و کاستی های نظریه های ارائه شده را به کمک قرائن درونی و بیرونی، تبیین و دیدگاه جدیدی که می تواند کمترین نقد به آن وارد باشد، را ارائه کند. بر پایه این دیدگاه منظور از ماء دافق، آب ماده آفرینش اولیه انسان، صلب، قسمت های سخت و ترائب، قسمت های نرم زمین است. چکیده عربی: طرح المفسرون اراءً مختلفة ومتناقضة أحیاناً حول مفهوم الآیات 5 الی 7 من سورة الطارق. معظم المفسرین یُرجع الضمیر فی «یخرج» الی الماء الدافق، ویرون أن المراد من الماء الدافق النطفة وخروجها من بین الصلب والترائب خروج النطفة من صلب الرجل وصدر المرأة. ویری عدد منهم أن النطفة مختصّة بالرجل ویفسر خروجها من بین الصلب والترائب هو خروج المنی من بین الظهر وعظمی الفخذ. بعض الباحثین المعاصرین یرفضون الرأی السابق ویقولون أن فاعل الفعل «یخرج» هو الانسان وفسروا المراد من خروج الانسان الخروج من رحم الام. یحاول هذا البحث تسلیط الضوء علی نقاط ضعف الآراء المطروحة وما یکتنفها من نواقص مع الاستعانة بالقرائن الداخلیة والخارجیة مع طرح رأی جدید یواجه أدنی ما یمکن من الانتقادات. علی أساس هذا الرأی یکون المقصود من الماء الدافق، هو ماء مادة الخلق الأوّلی للانسان، والصلب یُراد به الأقسام الصلبة، والترائب الأقسام الرخوة من الأرض.

چکیده فارسی: از اصول معاشرت، معاشرت بر مدار «معروف» است. معروف، هر کاری است که به دید عقل و نقل، نیکو و زیبا باشد و منکَر هر کاری است که نزد عقل و نقل ناشناخته باشد. معروف، همه اموری را که عنوان هایی مانند خیر، صلاح، فلاح، جمیل و حَسَن بر آنها منطبق اند، دربرمی گیرد و با همین معیار، اموری که عنوان هایی مانند شرّ، فساد و قبیح بر آنها منطبق اند، منکَرند. معاشرتِ معروف مدار معنایی گسترده تر از قانونمداری و عدل گرایی دارد و افزون بر رعایت حق قانونی و عادلانه، کارهای متعالی اخلاقی را نیز دربرمی گیرد. در قرآن کریم، معروف مداری در مصادیقی از معاشرت یاد شده است: در معاشرت با همه مردم؛ با پدر و مادر؛ با زنان؛ با اقشار آسیب پذیر؛ در سخن گفتن؛ در وصیت؛ در قصاص و دیه. چکیده عربی: من اصول المعاشرة، المعاشرة بالمعروف. والمعروف هو کل عمل حسن وجمیل فی رأی العقل والنقل، والمنکَر کلّ عمل غیر معروف ولا محبّذ من حیث العقل والنقل. المعروف یشمل کل الامور التی تنطبق علیها عناوین مثل الخیر، والصلاح، والفلاح، والجمیل، والحَسَن وبهذا المعیار أیضاً تُسمی کلّ الامور التی تنطبق علیها عناوین مثل الشرّ، والفساد، والقُبح، منکرة. للمعاشرة بالمعروف معنی أوسع مما تنطبق علیه اعتبارات القانون والعدل، وبالاضافة الی مراعاة الحق القانونی والعادل، یشمل أیضاً الأعمال الاخلاقیة النبیلة. فی القرآن الکریم ذُکر المعروف فی مصادیق من المعاشرة: فی المعاشرة مع جمیع الناس؛ مع الأب والام؛ مع النساء؛ مع الشرائح الضعیفة؛ فی الکلام؛ فی الوصیة؛ فی القصاص والدیة.

چکیده فارسی: آیات قرآن انسان را در اعمال اختیاری و تعیین سرنوشت خودمختار و مسئول می دانند، در مقابل، ظاهر ادله ای از سعادت و شقاوت ذاتی انسان حکایت دارند، دانشمندان اسلامی با مشرب های گوناگون و اخیراً علامه طباطبائی با روش تفسیری خود تلاش در رفع این ناسازگاری ظاهری نموده اند، تازگی نظر علامه نویسندگانی را با روش های تطبیقی و فلسفی به بیان آن کشانده اما این مقاله با روش توصیفی تحلیلی روش ایشان، نظر تفسیری اش در حل این تناقض را بیان می کند. نتیجه مقاله بیانگر آن است که علامه طباطبایی در رفع تناقض دو روش انتخاب نموده: بر اساس قانون علیت، سرشت انسان را عاری از سعادت و شقاوت دانسته و با آیاتی مانند آیه تبلیغ و. . . سرنوشت انسان را در اثر اعمال اختیاری وی می داند، از این رو دلالت ادله بر سعادت و شقاوت ذاتی را اقتضائی دانسته نه علیت تامه. ایشان ضمن قبول صحت صدور احادیث دال بر سعادت و شقاوت ذاتی، آنها را در دسته هایی به نحوی که با دلایل اختیاری منافی نباشد، تبیین می نماید. چکیده عربی: تبیّن آیات القرآن الکریم أن الإنسان مختار ومسؤول فی اعماله الاختیاریة وتعیین مصیره، وفی مقابل ذلک یوحی ظاهر الأدلّة الی السعادة والشقاء الذاتی للإنسان. حاول العلماء المسلمون بمختلف توجهاتهم وآخرهم العلامة الطباطبائی باسلوبه التفسیری التخلص من هذا التعارض الظاهری، الرأی الجدید للعلامة دفع کُتّاباً الی بیان رأیه الجدید هذا بأسالیب مقارنة وفلسفیة، إلا أن هذا البحث یبیّن باسلوب وصفی وتحلیلی منهجه ورأیه التفسیری فی حل هذا التناقض. تکشف نتیجة هذا البحث أن العلامة الطباطبائی اعتمد منهجین لرفع هذا التناقض؛ وفقاً لقانون العلیة، اعتبر فطرة الإنسان خالیة من السعادة والشقاء واستدل بآیات مثل آیة التبلیغ وغیرها لاثبات أن مصیر الإنسان رهن بأعماله الاختیاریة. واستناداً الی ذلک فقد اعتبر دلالة الأدلّة علی السعادة والشقاء الذاتی اقتضائیة ولیست علیة تامّة. وهو یقرّ بصحّة صدور الأحادیث الدالة علی السعادة والشقاء الذاتی، ویصنّفها فی مجامیع ویبینها علی نحو بحیث لا تتعارض مع ما یدلّ منها علی الاختیار.

چکیده فارسی: تعویض یا جایگزینی، یکی از سنت های رایج زبان عربی در آیات قرآن مجید پربسامد است و در مواردی از قبیل جایگزینی فعل امر با مصدر در «فَضَرْ بَ الرِّقَابِ»، مصدر با اسم فاعل در «لَیْ سَ لِوَقْ عَتِهَا کَاذِبَةٌ» و مفعول مطلق با صفت در «وَعدَ اللهِ حَقًّا» نمود دارد. این نوع جایگزینی که به عدول و تعویض نحوی تعبیر می شود، در دلالت معنایی، مفاهیمی فراتر از معنای ظاهری الفاظ را می رساند؛ ازاین رو در تفسیر آیات قرآن توجه ویژه مفسران را برانگیخته و عمده ترین کاربست تفسیری آن، در شرح اعجاز بیانی قرآن کریم متبلور است. این جستار، به استناد منابع تفسیری و با روش توصیفی استنتاجی، به شناسایی نمونه هایی از این تعویض ها در آیات برآمده است. ازجمله نتایج این پژوهش آن است که در قرآن کریم انواع جایگزینی ها به کار رفته است و مفسران؛ به ویژه فخرالدین رازی در مفاتیح الغیب به دلالت معنایی این جایگزینی ها پرداخته و نشان داده اند که این تعویض ها گاهی در ایجاد فواصل هماهنگ و خلق موسیقای متناسب با مفهوم آیات کارآمدند و اغلب دارای سایه معناهایی از قبیل مبالغه، تشویق، تعظیم و تعلیل به وصف جایگزین می باشند. چکیده عربی: الاستعاضة أو الاستبدال، من القواعد الشائعة فی اللغة العربیة، وهی مشهودة فی آیات القرآن المجید وتتجلّی فی موارد من قبیل استبدال فعل الأمر بمصدر فی «فَضَرْ بَ الرِّقَابِ»، ومصدر باسم الفاعل فی «لَیْ سَ لِوَقْ عَتِهَا کَاذِبَةٌ» والمفعول المطلق بصفة فی «وَعدَ اللهِ حَقًّا». هذا النوع من الاستبدال الذی یُسمّی أیضاً بالعدول والاستعاضة النحویة، یدلّ من حیث المعنی علی مفاهیم أبعد من المعنی الظاهری للألفاظ؛ ولهذا فقد لفت أنظار المفسرین عند تفسیرهم لآیات القرآن ویتمثّل أبرز تطبیقاته التفسیریة فی شرح الاعجاز البیانی للقرآن الکریم. یستند هذا البحث الی المصادر التفسیریة وباسلوب وصفی استنتاجی للتعرف علی نماذج من هذه الاستعاضات فی الآیات. من النتائج التی توصل الیها هذا البحث هو أن انواعاً من الاستبدالات قد استُعملت فی القرآن الکریم، وأن مفسرین وخاصة فخر الدین الرازی قد تناول فی تفسیر مفاتیح الغیب المعانی الدلالیة لهذه الاستبدالات وبیّن أن هذه الاستعاضات جاءت أحیاناً لایجاد فواصل متناسقة وخلق موسیقی تتناسب مع مفهوم الآیات ولمعظمها ظلال من الدلالات والمعانی من قبیل المبالغة، والتشویق، والتعظیم، والتعلیل بوصف الاستبدال.

چکیده فارسی: قرآن کریم در آیات 8 4 اسراء برای بنی اسرائیل دو فساد و دو وعده عِقاب را با تأکیدهای مکرر بیان می کند. کیستی مصداق این آیات در تفاسیر محل اختلاف است؛ برخی از مفسران وقایع مطرح شده در آیه را مربوط به گذشته می دانند. این پژوهش بر آن است تا ضمن ارائه مستندهای قرآنی در رد این نظریه، با تفسیر قرآن به قرآن و توجه به قرائن و سیاق آیات و با مصداق یابی صحیح و استخراج چهار ویژگی از آیات و تطبیق آنها بر مصادیق مطرح شده در تفاسیر، به بررسی احتمال وقوع فساد یهود و سرکوبی آن در آخرالزمان بپردازد و این فساد مطرح شده در آیات را مربوط به فساد جهانی اسرائیل و در ارتباط با وقایع ظهور بداند. برخی از مفسران عبارت «عِباداً لَنا» را با توجه به «وَ لِیُتَبِّرُوا ما عَلَوْ ا تَتْ بِیرًا» و «أُولی بَأ ْ س ٍ شَدید»، بندگان خونریز و کافر گرفته اند، درصورتی که با بررسی قرآنی و با توجه به سیاق، مصداق «عِباداً لَنا»، بندگان مؤمن و مخلص هستند که زمینه سازان ظهور و یاوران امام زمان# می باشند. چکیده عربی: صرّح القرآن الکریم فی الآیات 4 8 من سورة الاسراء بفسادین یرتکبهما بنو اسرائیل ووعدین بالعذاب بتأکیدات مکررة. هنالک اختلاف بین التفاسیر حول مصداق هذه الآیات؛ حیث یری بعض المفسرین أن الوقائع المطروحة فی الآیة تتعلق بالماضی. هذا البحث یعرض استدلالات قرآنیة تفنّد هذه النظریة، ویأتی من خلال تفسیر القرآن بالقرآن والترکیز علی القرائن وسیاق الآیات وبالعثور علی مصادیق صحیحة واستخراج أربعة خصائص من الآیات وتطبیقها علی المصادیق المطروحة فی التفاسیر، ینظر فی احتمال وقوع فساد الیهود والتغلب علیهم فی آخر الزمان، وهذا الفساد المطروح فی الآیات یدلّ علی الفساد العالمیی لاسرائیل وله صلة بوقائع الظهور. یری بعض المفسرین أن عبارة «عِباداً لَنا» فی ضوء ما جاء فی «وَلِیُتَبِّرُوا ما عَلَوْ ا تَتْ بِیرًا» وفی «أُولی بَأْ سٍ شَدید»، تدلّ علی عباد کفرة وسفاحین، فی حین أنه عند البحث القرآنی وفی ضوء الالتفات الی السیاق، یتضح أن مصداق «عِباداً لَنا»، عباد مؤمنون ومخلصون وهم أنصار امام الزمان# الموطّئون لظهوره.

چکیده فارسی: واژه «اهل بیت» مشترک لفظی است که در مصادیق مختلف استعمال گردیده است، این واژه در آیه تطهیر، به ظاهر یکی از چالش های مهم قرآنی است؛ زیرا از سویی قائلان به شمولیت زنان پیامبر وحدت سیاق را ملاحظه نموده اند و برای آن استدلال اقامه کرده اند و در مقابل قائلان به عدم شمولیت زنان پیامبر با تغییر خطاب آیه به استدلال آن پرداخته اند. مقاله حاضر با روش عقلی و نقلی درصدد کشف هویّت معنایی و مصداقی «اهل بیت» از نظر متکلمان و مفسران فریقین بوده و معتقد است؛ امامیه و بسیاری از عامه، واژه «اهل بیت» را در زمان نزول به معنای أخص؛ یعنی «اصحاب کساء» اطلاق نموده و در مقابل، برخی با دلایل عقلی و نقلی، دچار ابهام گردیده و ظواهر را بر نصوص، مقدّم داشته اند. این پژوهش با رهیافت به قرائن داخلی و خارجی، نقدهای فراوانی ازجمله قَبض و بَسط مفهومی، روایات ضعیف السند، توجیه ادبی، توقیفی بودن آیه و غلبه نصوص بر ظواهر را وارد دانسته و معتقد است، تلقی شمولیت زنان پیامبر دارای پارادوکس فاحش علمی است. چکیده عربی: کلمة «أهل البیت» مشترک لفظی یُستعمل فی مصادیق مختلفة. هذه العبارة التی وردت فی آیة التطهیر تمثّل فی الظاهر واحدة من القضایا القرآنیة المهمة المثیرة للجدل. فالقائلون بشمولها لکل نساء النبی أخذوا بنظر الاعتبار وحدة السیاق واستدلوا بها، وفی المقابل قال آخرون بعدم شمولها لکل نساء النبی واستدلوا علی ذلک بتغیر خطاب الآیة. هذا البحث اعتمد الاسلوب العقلی والنقلی للکشف عن دلالة ومصداق «أهل البیت» فی رأی متکلمی ومفسری الفریقین، ویری أن الإمامیة وکثیراً من العامّة اطلقوا کلمة «أهل البیت» فی زمان النزول بالمعنی الأخص؛ یعنی «اصحاب الکساء» وفی المقابل هنالک مَن قدّموا الظواهر علی النصوص. یأخذ هذا البحث بمقاربة القرائن الداخلیة والخارجیة وأثاروا انتقادات کثیرة منها القَبض والبَسط المفهومی، وروایات ضعیفة السند، والتبریر الأدبی، وتوقیفیة الآیة، وغلبة االنصوص علی الظواهر، ویعتقدون أن القول بشمول الآیة لکل نساء النبی یدل علی تناقض علمی فاضح.

چکیده فارسی: در آیه تبلیغ عبارت وعده حفظ الهی خطاب به پیامبر(ص) با عبارت «یَعْ صِمُکَ مِنَ النَّاسِ» دیده می شود، ولی تصریح نشده که این حفظ، ناظر به کدام شأن ایشان است: هرگونه صدمات بدنی، حفظ جان از قتل، حفظ آرمان و دین پیامبر را می تواند شامل شود. مفسران شیعه بر پایه شأن نزول و سیاق آیات معتقدند مراد آیه نمی تواند حفظ جان پیامبر(ص) باشد اما مفسران عامه به دلیل عدم پذیرش شأن نزول، معتقدند مراد آیه «حفظ جان نبی» است. ازاین رو به ورطه تعارض ها و ناهماهنگی های متعددی افتاده اند، ازجمله: تعارض با آیات دیگر و نیز روایات سبب نزول و بدیهیات عقلی. ازآنجاکه بین قرآن و سنّت در هندسة فهم دینی نباید تعارضی باشد، عالمان عامه باید این تعارض را برطرف کنند. اما چون روایات مسمومیت را خود پذیرفته اند و نمی توانند ردّ کنند، منصفانه ترین راه، پذیرش شأن نزول آیه است. چکیده عربی: فی آیة التبلیغ وعد الهی للنبی(ص) بحفظه وهو ما جاء فی عبارة: «یعْ صِمُکَ مِنَ النَّاس»، ولکن لم یصرح أی جوانبه وشؤونه مشمولة بهذا الحفظ، وهو ما یمکن أن یشمل أی نوع من الاصابات الجسدیة، وحفظ النفس من القتل، وحفظ دین النبی واهدافه. یعتقد المفسرون الشیعة علی أساس شأن نزول الآیات وسیاقها أن المراد من الآیة لیس حفظ نفس النبی(ص) فی حین أن عدم قبول مفسری العامة لشأن نزول الآیة دفعهم الی الاعتقاد بأن المراد من الآیة «حفظ نفس النبی». وهذا أوقعهم فی تعارضات ومغالطات متعددة منها: التعارض مع آیات اخری وکذلک روایات سبب النزول والبدیهیات العقلیة. بما أن المفترض فی هندسة فهم الدین لا ینبغی أن یکون هناک تعارض بین القرآن والسنّة، لذلک یتعیّن علی علماء العامة حلّ هذا التعارض، ولکن بما أنهم یقبلون روایات تسمیمه ولا یمکنهم انکارها، لذلک فإن أقرب الطرائق الی الانصاف هو قبول شأن نزول الآیة.

چکیده فارسی: انسان دارای دو بعد مادی و مجرد است. فرایند رشد بدن از نطفه تا مرگ پیش روی محققان و اندیشمندان است اما فرایند رشد و تکامل نفس و بعد مجرد انسان به خاطر نامرئی بودن آن و نیز به خاطر انکار بعد مجرد انسان توسط روانشناسی غربی مورد توجه چندانی قرار نگرفته است. این موضوع در منابع فلسفی و عرفانی تا حدودی مورد توجه قرار گرفته و نتایج خوبی در حوزه روان شناسی فلسفی ایجاد نموده است. قرآن کریم به عنوان کتاب انسان شناسی و انسان سازی برای سیر رشد انسان نگاهی فرایندی و مرحله به مرحله دارد. حرکت رشدی نفس از رحم شروع می شود و مراحل مختلف را طی می کند؛ برخی تکوینی و طبیعی است و برخی انتخابی و ارادی و تا حیات انسانی ادامه دارد، این سیر رشدی همچنان ادامه دار است. در این مقاله بر پایه آیات و دیدگاه مفسران به روش تحلیلی استنتاجی، مراحل سیر رشد طولی نفس که قرآن کریم بدان اشاره نموده، مورد پژوهش قرار گرفته است. مراحل گیاهی، حسی حرکتی، انسانی و الهی، مراحل متصلی است که در آیات مختلف برای انسان به تصویر کشیده شده است. چکیده عربی: للإنسان بُعدان أحدهما مادی والآخر مجرد. عملیة تطور نمو الجسم من النطفة الی الموت، مشهودة للباحثین والمفکرین، إلا ان تطور وتکامل النفس والبُعد المجرد للإنسان لم تحظ بکثیر من اهتمام علماء النفس الغربیین بسبب غیابها عن الأبصار وتعذر رؤیتها وکذلک بسبب انکار البُعد المجرد للإنسان. هذا الموضوع حظی الی حدّ ما باهتمام المصادر الفلسفیة والعرفانیة، وأوجد نتائج جیدة فی مجال علم النفس الفلسفی. القرآن الکریم بصفته کتاب معرفة الإنسان وبناء الإنسان، له رأیه فی المسار المرحلی لتطور الإنسان وتقدّمه. الحرکة التطوریة للنفس تبدأ من الرحم وتطوی مراحلها المختلفة الواحدة تلو الاخری؛ بعض هذه المراحل تکوینی وبعضها الآخر طبیعی، وقسم منها اختیاری وارادی ویبقی هذا المسار التطوری مع بقاء الحیاة الإنسانیة. یتناول هذا البحث دراسة مراحل مسار التطور الطولی للنفس، الذی أشار الیه القرآن الکریم علی أساس الآیات ورأی المفسرین وباسلوب تحلیلی واستنتاجی. المراحل النباتیة، والحسیة الحرکیة، والانسانة والالهیة، والمراحل المتصلة التی صُوّرت للإنسان فی آیات مختلفة.

چکیده فارسی: فرایند حکیمانه ی نزول قرآن طی 23 سال توانست جامعه ای مشحون از شرک را به امتی موحد تبدیل نماید. کشف این فرایند در گرو دست یابی به روش قرآن در طرح مسئله توحید بر پایه سیر نزول قرآن است. در این تحقیق با تمرکز بر مراتب توحید نظری، بخشی از این پروسه تعقیب شده و با استفاده از سبک تفسیر موضوعی تنزیلی، نتایج شایان توجهی به دست آمده است. بر این پایه، روش قرآن در طرح مسأله توحید، شروع از نقطه صفر اعتقادی نیست؛ بلکه اثبات ذات و توحید ذاتی را مفروغ عنه لحاظ نموده و مراتب دیگری چون توحید در ربوبیت، توحید در خالقیت و توحید در علم را به گونه وسیعی مطرح کرده است. هرچند بررسی فرایند استدلال بر تک تک مراتب توحید، بسیار فراتر از مجال یک مقاله است اما به عنوان نمونه، ابطال والدیت تشریفی و حقیقی خدای سبحان، نشان می دهد که مطابق با سیر نزول، یک سیاست گذاری منطقی در مبارزه با معضلات اعتقادی دنبال شده است. بهره گیری از روش تدریج، اجمال به تفصیل، بیان داستان و مَثَل ازجمله رویکردهایی است که در این راستا استفاده شده است. چکیده عربی: العملیة التدرجیة الحکیمة لنزول القرآن الکریم استطاعت علی مدی 23 سنة تبدیل مجتمع ملیء بالشرک الی امّة موحدة. کشف هذه العملیة یتوقف علی التوصل الی فهم منهج القرآن الکریم فی طرح مسألة التوحید علی أساس مسار نزول القرآن. توصل هذا التحقیق، من خلال الترکیز علی مراتب التوحید النظری، ومن خلال تتبع قسم من هذه الاطروحة، وبالاستعانة باسلوب التفسیر الموضوعی التنزیلی، الی نتائج تسترعی الاهتمام. علی هذا الأساس، منهجیة القرآن فی طرح مسألة التوحید، لم تبدأ من نقطة الصفر من حیث الاعتقادات؛ بل أن اثبات الذات والتوحید الذاتی أُخذ کأمر مفروغ منه، ومراتب اخری مثل التوحید فی الربوبیة، والتوحید فی الخالقیة، والتوحید فی العلم، طُرحت علی نحو واسع. عملیة الاستدلال علی کل واحدة من مراتب التوحید أوسع مما یمکن أن یستوعبه بحث واحد، ولکن علی سبیل المثال، ابطال الوالدیة التشریفیة والحقیقیة لله تعالی، یثبت انه وفقاً لمسار النزول، کانت هنالک سیاسة منطقیة فی محاربة المعضلات الاعتقادیة. الأخذ بالمنهج التدریجی، ومن الاجمال الی التفصیل، وبیان القصص والأمثال من جملة المقاربات التی استعان بها هذا البحث.

چکیده فارسی: قاعده سیاق یکی از قواعد تفسیری پرکاربرد است که نقش بسزایی در قرآن پژوهی دارد. برخی از مفسران مانند علامه طباطبایی و آیت الله مکارم شیرازی به میزان زیادی از آن بهره گرفته اند. این جستار پس از تبیین سیاق و اعتبار و شرایط تحقق آن، به جایگاه، بسامد و کارکردهای دوازده گانه آن در تفاسیر المیزان و نمونه پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان می دهد این قاعده 394 بار در تفسیر نمونه و بیش از پنج برابر آن در تفسیر المیزان مورد استفاده قرار گرفته است. این نسبت در کارکرد تبیین مفهوم آیات که پربسامدترین کارکرد در هر دو تفسیر نیز هست، تقریباً حفظ شده است. پس از آن، ارزیابی آراء مفسران، تعیین معنای واژه، تبیین قواعد ادبی، ارزیابی روایات، تاریخ گذاری قرآن، تشخیص مرجع ضمیر، تشخیص مخاطب، تبیین مبهمات، ارزیابی قرائات و تقیید مطلقات جایگاه بعدی در هر دو تفسیر را از آنِ خود کرده اند. تنها کاربردی که برخلاف روند سایر کاربردها، در تفسیر نمونه فراوانی بیشتری دارد، استخراج احکام فقهی است که به روشنی تأثیر توانایی، علاقه و هدف مفسّر را در میزان بهره گیری او از قاعده سیاق نشان می دهد. چکیده عربی: قاعدة السیاق واحدة من القواعد التفسیریة الکثیرة الاستعمال وذات ولها دور مهم فی البحوث القرآنیة. بعض المفسرین مثل العلامة الطباطبائی وآیة الله مکارم الشیرازی استعانوا بهذه القاعدة بکثرة. یرمی هذا البحث من بعد تبیین السیاق واعتبار وشروط تحققه، الی شرح مکانته، ومدی تکرار استعماله وتوظیفاته الاثنی عشر فی تفسیری المیزان والتفسیر الأمثل. نتائج هذا البحث تُظهر أن هذه القاعدة استُخدمت 394 مرّة فی التفسیر الأمثل، وأکثر من خمسة أضعاف هذا الرقم فی تفسیر المیزان. وحُفظت هذه النسبة فی وظیفة تبیین مفهوم الآیات وهو ما یمثّل أعلی نسبة تکرار وظیفی فی کلا التفسیرین أیضاً. ویحتل المکانة التالیة من بعدها فی کلا التفسیرین تقییم آراء المفسرین، وتعیین معنی الکلمة، وتبیین القواعد الأدبیة، وتقییم الروایات، وتاریخ القرآن، وتشخیص مرجع الضمائر، وتشخیص المخاطب، وتبیین المبهمات، وتقییم القراءات، وتقیید المطلقات. الاستخدام الوحید الذی حصل بکثرة علی خلاف نسق سائر الاستخدامات فی التفسیر الأمثل، هو استخراج الأحکام الفقهیة الذی یعکس بکل وضوح تأثیر کفاءة، ورغبة، وهدف المفسّر فی مدی استفادته من قاعدة السیاق.

چکیده فارسی: مشهور است که بنی اسرائیل از دریا عبور کردند و فرعون و لشگریانش که در تعقیب آنان بودند، غرق شدند و آنان پس از عبور از دریا به سمت سرزمین مقدس فلسطین رفتند و پس از سرپیچی از فرمان خدا در مورد ورود به آن سرزمین، چهل سال در بیابان سرگردان شدند. این نوشتار با مراجعه به آیات و تفاسیر قرآن و تحلیل و بررسی دیدگاه مفسران درصدد است، نشان دهد که بنی اسرائیل پس از عبور از دریا به مصر بازگشتند و مدتی در آنجا سکونت کردند و پس از آن به سمت سرزمین مقدس کوچ نمودند. نُه شاهد قرآنی که مهمترین آنها وارث شدن بنی اسرائیل نسبت به اموال فرعونیان مصر و استخلاف و جانشینی بنی اسرائیل به جای فرعونیان است برای تقویت این احتمال ارائه شده است و در پایان به این نتیجه رسیده است که بنی اسرائیل پس از عبور از دریا به مصر بازگشته اند. چکیده عربی: المشهور هو أن بنی اسرائیل قد عبروا البحر وأن فرعون وجنوده الذین کانوا یلاحقونهم غرقوا، وقد توجهوا بعد عبور البحر الی الأرض المقدسة فلسطین، وبعد تمردهم علی أمر الله فی ما یخص دخول تلک الأرض، تاهوا فی الصحراء أربعین سنة. یرمی هذا التحقیق من خلال مراجعة آیات وتفاسیر القرآن وتحلیل وتمحیص آراء المفسرین الی اثبات أن بنی اسرائیل بعد عبور البحر عادوا الی مصر وسکنوا هناک مدّة وبعد مضی شطر من الزمن رحلوا نحو الأرض المقدسة. وجاء بتسعة شواهد قرآنیة أهمها وراثة بنی اسرائیل لأموال فراعنة مصر واستخلاف بنی اسرائیل من بعد الفراعنة لتعزیز هذا الاحتمال، وفی الختام توصل الی هذه النتیجة وهی أن بنی اسرائیل من بعد عبور البحر عادوا الی مصر.