پژوهش در آموزش تاریخ
سال:1400 | دوره:2 | شماره:7 |تعداد مقالات:6

ارزشیابی همواره یکی از ارکان اصلی تعلیم و تربیت و یکی از اصول مهم در برنامه ریزی درسی است. ارزشیابی به عنوان راهکاری جهت آگاهی از میزان یادگیری فراگیران مطرح می باشد و در حال حاضر روش ها و رویکردهای جدیدی وجود دارد. علاوه بر این تجزیه وتحلیل کمی و کیفی نتایج حاصل از ارزشیابی می تواند در جهت اصلاح تدریس، شیوه های ارزشیابی و رفع نواقص کتاب های درسی مربوط به وزارت آموزش وپرورش مفید و مؤثر باشد. با توجه به اهمیّت درس تاریخ به عنوان هویت و شناسنامه ملی؛ این پژوهش برمبنای مطالعات کتابخانه ای و تجربه تدریس تاریخ؛ ضمن تشریح مفاهیم وابسته به ارزشیابی، نقد روش های سنتی ارزشیابی و تحلیل علل پایین بودن نمرات درس تاریخ، به ارائه روش های نوین و کارآمد در ارزشیابی مربوط به درس تاریخ-با تأکید بر کتب آموزشی تاریخ دوره دوم متوسطه-پرداخته است. درنهایت پیشنهاد هایی جهت تقویت دانش، مهارت و بینش دانش آموزان و ارتقاء سطح ارزشیابی درس تاریخ ارائه کرده است.

یکی از ابزارهای مهم هر حکومتی جهت بقا و تثبیت جایگاه سیاسی، اجتماعی خود، نهاد آموزش و پرورش است. نهادی که نقشی مهم و اساسی در پی ریزی چارچوب فکری و شخصیت سازی افراد یک جامعه و نوع نگرشهای فرهنگی و تاریخی و. . . آنان را برعهده دارد. کتب درسی تاریخ مشخص ترین بخش از دروس نظام آموزش و پرورش است که با مسئله هویت ملی و محلی ارتباط دارد. آگاهی از پیشینه تاریخی سرزمین مادری و میراث گذشتگان از طریق این کتب درسی آموزش تاریخ به دانش آموزان قابل انتقال است اما آن چیزی که مورد جای تامل و بحث این مقاله است بیان مقوله جایگاه هویت ملی و تفکیک میان میهن پرستی یا میهن دوستی در مقابل افراط گرایی یا ناسیونالیسم است. با این پیش فرض، معرفی مکتب تاریخ نگاری تاریخ مردم و موضوع لزوم استفاده از این نوع تاریخ نگاری در کتب درسی آموزش و پرورش در ایران بطور ویژه برای اولین بار در این مقاله بررسی و به عموم صاحب نظران رشته آموزش تاریخ و تاریخ نگاری پیشنهاد داده می شود. ایران برخلافِ اکثریتِ قریب به اتفاقِ کشورهای دنیا، یک هویتِ میهنیِ تاریخ مند دارد. تاریخی که نامنصفانه، گندزدایی شده، گزینشی، دارای پیش فرض های نژادی، به شدت احساسی و عاطفی در شرح تاریخ جنگ ها، و آکنده از کینه و نفرت از انسان هایی است که در خارج از دایره ی «ملت» تعریف شده اند، این مکتب از تاریخ نگاری را مکتب تاریخ نگاری ملی (Nationalist historiography) است و بررسی از بالا به پایین و با اشراف بر حاکمان است و در برابر آن تاریخ نگاری، «تاریخ مردم» (People's history) یا «تاریخ از پایین» (history from below) می باشد. اساس این مکتب، اصالتِ مردم (مردم محوری) است و مورخ می کوشد تا وقایع تاریخی را از منظر مردم به ویژه طبقه ی کارگر و طبقه ی متوسط ببیند و حوادث و روی دادها را با توجه به تاثیرشان بر زندگی مردم، تحلیل کند، و در قضاوت تاریخی منافعِ مردم را معیار قرار دهد.

قصه گویی از جمله روش های موثری است که از گذشته اگرچه برای سرگرم کردن کودک بوده، اما بُعد آموزشی نیز داشته است. در میان روش های آموزشی کودکان در موزه، قصه گویی شیوه آموزشی مفیدی است که جهت انتقال مفاهیم، رشد خلاقیت و اگاهی بیشتر و پرورش کودک می توان بکار برد. ساختار موزه در شکل گیری قصه و ابزارهای مورد استفاده جهت بیان قصه در موزه ها-به منظور بالا بردن سطح یادگیری و فهم کودکان-تأثیر بسزایی دارد و باعث ایجاد علاقه و انگیزه بیشتر در کودکان می شود. هر موزه متناسب با نوع و عملکرد خود، از شیوه خاصی در قصه گویی استفاده می کند. هدف از این نوشتار بررسی تأثیر مطلوب قصه و روش-های ارائه آن در موزه به منظور آموزش تاریخ و یادگیری بهتر کودکان می باشد. این مقاله به روش کاربردی و با تحلیل کیفی و توصیفی به بهره گیری از شیوه قصه گویی در موزه می پردازد و برای این منظور راهکارهایی ارائه می دهد. همچنین عوامل موثر در شیوه بکارگیری از این روش مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج پژوهش، رابطه میان فضای موزه، راهنما، اشیا را در نوع قصه و نحوه آموزش تاریخ موثر دانسته است، از اینرو متناسب با مخاطب کودک، الگوهای متفاوتی استفاده می شود. روش قصه گویی نسبت به سایر گزینه ها همچون بازی در امر پرورش خلاقیت و فهم بهتر مفاهیم و موضوعات تاریخی مزیت و برتری دارد. همچنین از جهت اجرایی نیز در موزه کارآمدتر است.

پیشینة اشتراکات و پیوندهای فرهنگی ایران و آسیای صغیر به روزگار کهن می رسد. رفت و آمد پیوسته مردمان دو سرزمین و دادوستد اندیشه و فرهنگ بر بستر تجارت روندی طبیعی در روزگاری بود که هنوز مرزهای مدرن و موانع جدید شکل نگرفته بود. این تعاملات فکری و فرهنگی در دورة صفوی و تحت تأثیر برآمدن این دولت شیعی در برابر دولت سنی عثمانی تا اندازه ای به محاق رفت. اما حضور و فعالیت ایرانیان در آسیای صغیر متوقف نشد و مهاجرت و پناهندگی طیفی از هنرمندان و اهل ادب ایرانی به عثمانی و گرایش سلاطین عثمانی به فرهنگ ایرانی و زبان فارسی پیوندهای دیرینه را در میانه ی منازعات سیاسی، نظامی و ایدئولوژیک حفظ کرد. ایران و عثمانی در اوج اختلافات مذهبی و کمابیش همزمان با منازعاتی مشابه در اروپا، چند سال زودتر از اروپاییان به مصالحه و دیپلماسی روی آوردند و معاهده ذهاب(1049/1639) راه را برای تداوم مناسبات دو دولت بر بستر گفتگو و دیپلماسی هموار کرد. این معاهده بنیانی فراهم آورد تا پس از سقوط صفویه و بالا گرفتن اختلافات، بار دیگر نادرشاه به زبانی دیگر آن را در مذاکرات نجف احیا کند و در دورة قاجاریه نیز دو دولت در برابر تهدیدی که از جانب استعمار غربی و روس متوجه شان بود به هم نزدیک شوند. در دورة قاجاریه و به تناسب روند شتابناک نوسازی غرب گرا در عثمانی، نمایندگانی از هیئت حاکمه چون امیرکبیر و سپهسالار و هم طیفی از روشنفکران منتقد ایرانی که استانبول را پناهی برای انتشار اندیشه های اصلاح خواهانه خود یافتند، در جهت أخذ یک الگوی اصلاح و نوسازی متناسب و پیشنهاد آن به دولت ایران گام برداشتند. پژوهش حاضر بر محور این پرسش نگارش یافته است که جایگاه عثمانی شناسی و ترکیه شناسی در متون درسی تاریخ چگونه است؟ بررسی متون درسی تاریخ در سطح مدارس و دانشگاه حاکی از آن است که این موضوع در کتب تاریخ مدارس، عمدتاً به برخی مسائل سیاسی و رویارویی های نظامی بر محور دورة صفویه و یا قاجاریه فروکاسته شده است. وانگهی، تعریف این «شناخت» در رشتة دانشگاهی تاریخ هم وضعیت مطلوبی را نشان نمی دهد. کمیت و کیفیت ارائة این شناخت در رشتة تاریخ حکایت از آن دارد که شناخت از تاریخ عثمانی و ترکیة جدید هنوز بر محوری سنتی و بر مدار نگرشی ارائه شده است که رویکرد علمی و روشمند بر آن حاکم نیست. در حالی که مناسبات دو دولت افزون بر بعد سیاسی و نظامی، دارای بعد پررنگ فرهنگی و فکری است، اما در آموزش تاریخ عملاً این بعد نادیده گرفته شده است. این در حالی است که مطالعة تجربة تاریخی دو کشور ایران و ترکیه و مشخصاً تجربة گذار آنان به تجدد، می تواند الگوی مناسبی برای فهم بهتر سرشت تحولات معاصر این دو بستر و مقولة تجدد در جهان اسلام پیش رو نهد. فروکاستن مناسبات ایران و عثمانی به مسائل سیاسی و نظامی و تقلیل تجربة تجدد در دو کشور به افراد-همچون رضاشاه و آتاترک-حکایت از عدم شناخت چیستی تحولات عثمانی و ترکیة جدید دارد که همچنان در ایران گرفتار خوانشی سطحی است

اطلاق عناوین «جامعیت فکری» یا «انقلاب در تاریخ نگاری» به مورخین مکتب آنال نشانگر تحول اساسی در تاریخ نگاری و لزوم الگو قرار دادن آن در مطالعات تاریخی است. چرا که توجه مورخان مکتب آنال به ساختارهای محیطی و جغرافیایی و اجتماعی در آثار برجسته خویش از قبیل«مدیترانه و جهان مدیترانه ای در عصر فیلیپ دوم»، «خاطره و مدیترانه»، «زندگی روزمره» و «روستاییان روسیه از 1600 تا 1930» از فرناند برودل، «تاریخ روستایی فرانسه» و «جامعه فئودالی» از مارک بلوخ، «دهقانان لانگودوک»، «تاریخ روستاها در اوایل عصر جدید» و« تاریخ آب و هوا در هزار سال گذشته» از لوروئا لادوری، «جامعه فئودالی» از دولا بلاش و «پیدایش اروپا» از لوپز که عناوین آنها خود گویای استفاده از دانش های مختلف است، باعث پیوند تاریخ با ساختارهای بلند مدت محیطی، جغرافیایی و اجتماعی شده است. در این رابطه سؤال اساسی این است که مؤلفه های پیوند تاریخ با جغرافیا و علوم اجتماعی در مکتب آنال چه بوده است؟ یافته های تحقیق نشان می دهد تأثیر پذیری و اقتباس آنالی ها از مفاهیم و نظریه-های دانشمندان رشته های مختلف، در جامعه شناسی از امیل دورکیم، در جغرافیا از میشله، دولابلاش، هانری بر و کارل لامپرشت، تبیین و تفسیر تاریخ بر اساس رویکردهای محیطی و جغرافیایی، تفسیر کردن تاریخ به عنوان دانشی اجتماعی و استفاده از نظریه پردازی در امر تحقیق و تفحص مهمترین مؤلفه هایی هستند که باعث پیوند تاریخ با مطالعات جغرافیایی و اجتماعی در تاریخ نگاری آنال شده است. الگوی آنال می تواند راهگشای مطالعات تاریخی در ایران باشد.

آموزش و تدریس تاریخ در دانشگاه ها ی کشور با چالش های ساختاری و عملکردی متعددی مواجه است. از یک سو بی توجهی نظام دانشگاهی به تدریس به مثابه مهم ترین مقوله در آموزش و توجه افراطی به پژوهش موجب بروز نوعی بی انگیزگی در اساتید نسبت به تدریس شده و از سوی دیگر تدریس تاریخ در مدارس و حتی دانشگاه ها غالبا به روش سنتی و شیوه سخنرانی صورت می گیرد که این امر فاقد هر نوع تحولی است. این امر ریشه در عوامل مختلفی دارد که شناسائی آن ها نیاز به پژوهش عمیق دارد. سئوالاتی که دراین پژوهش مطرح می شود اینست که آموزش و تدریس تاریخ در دانشگاه های ایران با چه چالش هایی مواجه است؟ برای رفع چالش های تدریس و آموزش تاریخ چه راهکارهایی وجود دارد؟ برای پاسخ به این پرسش ها با روش تاریخی و کتابخانه ای و بررسی شواهد عینی این نتیجه حاصل آمد که اولویت پژوهش نسبت به تدریس در دانشگاه ها و غلبه شیوه های سنتی تدریس از مهم ترین عوامل عدم تحول آموزش و تدریس تاریخ در دانشگاه های کشور است و برای برون رفت از این امر باید روش ها و ابزارهای نوین آموزش و تلاش برای ارتقای سطح فهم و تفکر تاریخی در دانشجویان مورد توجه قرار گیرد و در قوانین و نظام نامه های آموزشی دانشگاه ها بازنگری با هدف ارتقای جایگاه آموزش و تدریس صورت گیرد.