آموزه های حدیثی
سال:1400 | دوره:5 | شماره:9 |تعداد مقالات:7

در دوران متقدم روش های مختلفی برای دریافت حدیث وجود داشته است که از آن ها به شیوه های تحمل حدیث یاد می شود. در سنت اخذ حدیث، طریق تحمل در اعتبار حدیث مؤثر بوده است. اگرچه اجازه، مکاتبه و وجاده به عنوان طرق تحمل حدیث، از اعتبار پایین تری نسبت به سماع و قرائت برخوردار بوده، اما این طرق در آثار حدیثی شیخ صدوق به کار گرفته شده است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی کاربرد و اعتبار این سه طریق نزد صدوق را مورد مطالعه قرار داده تا پایبندی وی در ذکر طرق و تأثیرگذاری آن بر اعتبار روایات را نمایان سازد. نتایج حاصل شده از این پژوهش نشان می دهد که اجازه در دو نوع مطلق و مقرون با سایر طرق تحمل حدیث، از درجه اعتبار متفاوتی برخوردار بوده است و تنها اعتبار اجازه مطلق محل بحث است. صدوق به دلایل عدم دسترسی به شیخ یا عدم زمان کافی برای سماع حدیث، متوسل به روش های اجازه مطلق و مکاتبه شده است. وی در اکثر موارد با لفظ اخبرنا و قیود دیگر بر طریق تحمل غیرمعمول خود، تصریح کرده است. وی قائل به عدم اعتبار وجاده بوده و تنها در نسخه اصلی توقیعات با خط معصوم (ع) وجاده را معتبر دانسته است.

امامت از ضروریات مذهب تشیع است و تبعیت از امام جز با معرفت امام محقق نمی شود. بی تردید بهترین معرفی آن است که از زبان خود امام معصوم (ع) باشد. اولین حدیث از کتاب روضة الکافی، نامه ای از امام صادق (ع) خطاب به اصحاب است. نتایج تحلیل محتوای کمّی نشان می دهد در بخشی از این نامه، کلیدواژه ی «امام» دارای تکرار قابل توجهی است؛ به گونه ای که از نظر فراوانی در مقایسه با سایر کلیدواژه ها جایگاه سوم را دارا میباشد و در 88% موارد، این کلید واژه برای اشاره به ائمه معصومین (ع) به کاررفته است. ازاین رو در پژوهش حاضر با تحلیل مضمون این نامه تلاش شد تا نگاه امام (ع) در موضوع امام شناسی تبیین شود. نتایج تحلیل محتوا، ضمن اینکه مشخص می کند در مقوله ی «امام شناسی» مباحث مرتبط با معرفی امام و جایگاه امامت، صفات و وظایف امام و حق امام بر مردم بیان شده است؛ نشان می دهد، حضرت در پی اثبات جایگاه امامت یا شرح کامل اوصاف امام نبوده است بلکه تبیین اعتقاد صحیح اسلامی در زمینه امام شناسی و تأکید بر نیازمندی اصحاب به امام، جهت بهره مندی ایشان از شأن هدایتگری این بزرگواران، مورد توجه آن امام همام بوده است.

ابن غضائری از راوی شناسان برجسته حدیثی در عصر متقدمان می باشدکه با بهره گیریی از ملاک ها و بنیان های معرفتی ویژه زمانه خویش به بازخوانی احوال روایان حدیثی پرداخته است. حوزه مطالعات رجال شناسی وی همبسته با تصویرسازی شایسته از هویت دانشی و الگوی فکری او در زمانه زیسته و نحوه دستیابی او به منابع رجالی می باشد. رهیافت نقادانه وی در این دانش در اثر رجالی تاریخی نه عینی قابل بازنمایی و سنجه می باشد. اما کمینه منابع روایی تاریخی درباره هویت فردی و اجتماعی ابن غضائری بستری برای گمانه های ناهمگون معرفتی در حوزه شخصیت تاریخی، باوری ودانشی وی در میان دانشوران پیشینی و پسینی رجالی و غیرآن شده است. در این جستار با رهیافت همزمانی ودرزمانی وتحلیلی به بازخوانی منش ابن غضائری و سلوک راوی شناسی و نظام باوری وی پرداخته و تلاش شده بنابر روایت پیشینیان همزمان وی و گفته های دانشیان رجالی پسینی هویت دانشی و چیستی اثر راوی شناسی وی مورد بازخوانش تحلیلی قرارگیرد.

حدیث مزید از اصطلاحات علم درایه و به حدیثی اطلاق می شود که نسبت به حدیث هم مضمون خود زیادتی در متن یا سند داشته باشد. برخی بر آنند که زیادی در متن باید معنای جدیدی را ایجاد کند تا بر آن، حدیث مزید اطلاق شود. ولی برخی دیگر صرف وجود زیاده در متن را به طور مطلق کافی می دانند. نسبت به زیادی در سند هم برخی وجود یک یا چند راوی بیشتر و برخی دیگر فقط وجود یک راوی بیشتر را در سند شرط اطلاق مزید می دانند. نگارنده گان این مسأله را به روش توصیفی-تحلیلی مبتنی بر مطالعه کتابخانه ای بررسی نموده و به این نتیجه دست یافته اند که مانعی برای اطلاق حدیث مزید بر هرکدام از انواع فوق وجود ندارد. یافته دیگر این استکه اگر چه در کتابهای درایه، اصول و قواعد مختلفی برای مزید ذکر شده؛ اما فقیهان به اینها کمتر پایبند بوده و در عمل به مبانی اصولی، حدیثی و رجالی خود مراجعه کرده اند؛ مانند احتمال اشتباه راوی یا کاتب در بیان یا نوشتن زیاده، عدم اختلاف جوهری یک روایت با سایر روایات، بررسی وثاقت همه راویان موجود در سلسله سند، تقدیم اصل «عدم زیاده» بر اصل «عدم نقیصه»، اضبط بودن راوی.

پژوهشگران حوزه ی زیارت، برای اثبات فضیلت زیارت معصومان‰ با پای پیاده به عنوان یک شیوه ی زیارتی که علاقه مندان بسیاری دارد، به عموماتی مانند فضیلت مطلق پیاده روی، تعظیم شعائر و. . . تمسک جسته اند که در جای خود لازم و ضروری است. اما ادله ی خاصی نیز در این موضوع و به طور خاص در رابطه با زیارت پیاده امام حسین†، امام علی†، امام رضا† و امام باقر† وجود دارد که به طور کامل جمع آوری نشده و از فقدان یک تحلیل منسجم و دلالت سنجی دقیق، رنج می برد. از این رو، این روایات، همچنان نیازمند نگاشته هایی جامع و نظام مند است تا به جمع آوری، دسته بندی و دلالت سنجی آنها بپردازد. از میان روایات فضیلت زیارت امامان‰ با پای پیاده، تعداد هفت روایت در رابطه با فضیلت زیارت امام رضا† با پای پیاده می باشد. مقاله ی پیش رو، این روایات را در سه دسته، ارائه نموده و به تحلیل آنها پرداخته است. بررسی روایات، این نتیجه را حاصل می کند که فضیلت زیارت امام رضا† با پای پیاده بر اساس ادله ی خاص روایی و با عنوان اولی در میان روایات شیعه، مطرح نمی باشد؛ در عین حال، امکان استحباب زیارت امام رضا† با پای پیاده به عنوان مصداقی از «تعظیم شعائر»، «تواضع» و. . . همچنان باقی است و پژوهش هایی نیز در این زمینه، ارائه گردیده است.

محتوای اخبار ظنّ برانگیز با سنجه هایی چون قرآن، سنّت معتبره، عقل، اجماع، مقاصد شریعت، گزاره علمی و تاریخ ارزیابی می شوند. از این میان، آگاهی از مؤلفه های تاریخی در کشف علل و عوامل صدور حدیث و نیز تطبیق محتوای آن بر رخدادهای بیرونی بسیار رهگشا خواهد بود. این نوشتار با بهره از منابع کتابخانه ای و به روش تحلیلی-اکتشافی، در پی گونه شناسی ملاکهای معتبری برای نقد و تحلیل احادیث است که با دانش تاریخ و تاریخ مندی پیوندی معنادار دارند. دستاورد عمومی پژوهش این است که گونه هایی که برگزاره های نقلی و تحلیل عقلانی استوار هستند در قامت قرینه ها و نشانه هایی برای حکم به میزان اعتبار حدیث، نقش آفرین خواهند بود. در این میان، دلالتهای قطع آفرین قصص قرآن، سنت قطعیه و رخدادهای قطعی استوارترین منابع تاریخی نقد حدیث هستند. برخی از موارد اطمینان بخش مرتبط با تاریخ نیز عبارتند از: قرائن پیرامونی حدیث مانند آگاهی از شاخصه های اجتماعی، سیاسی و مذهبی و عادات و آداب رفتاری فضای صدور حدیث؛ شناخت منابع معتبر نقل تاریخ؛ بررسی احوال افراد و رخدادهای گزارش شده در متن و نیز تشخبص امور عام البلوی. تحلیل عقلانی و روش مند گزارش ها با واکاوی در قرینه های پیرامونی نیز در فرآیند نقد تاریخی حدیث بسیار سودمند خواهد بود.

تعارض و اختلاف احادیث به معنای ناسازگاری در مفاد و مدلول دو یا چند حدیث است. بحث رفع تعارض و اختلاف احادیث به جز موارد اندک به فهم و منظورشناسی حدیث مربوط می شود نه به نقد و پاک سازی و تشخیص حدیث معتبر از نامعتبر. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی به واکاوی روش های رفع تعارض اخبار در دیدگاه شیخ انصاری پرداخته و به این نتیجه رسیده است که: شیخ اعظم، برای رفع تعارض اخبار از سه روش جمع، ترجیح و تخییر با حفظ ترتیب یاد شده استفاده می کند بدین صورت که جمع عرفی را بر اجرای قواعد ترجیح مقدّم می دارد و اگر جمع و سازگارسازی عرفی امکان نداشته باشد برای ترجیح یکی از دو خبر متعارض بر دیگری به سراغ مرجّحات می رود و چنانچه ترجیحی در میان نباشد، نوبت به تخییر می رسد و یکی از دو خبر متعارض را برمی گزیند. حمل عام بر خاص، حمل مطلق بر مقید، حکومت و ورود، حمل صیغه امر بر استحباب، حمل صیغه نهی بر کراهت، حمل بر زمان خاص و حمل بر تقیه از شایع ترین روش های جمع بین روایات متعارض در نگاه شیخ انصاری می باشد.