مطالعات تفسیری
سال:1395 | دوره:7 | شماره:26 |تعداد مقالات:10

چکیده فارسی:آیه 55 مائده، از آیات چالشی و مورد اختلاف میان علما، اندیشمندان و مفسران فریقین است. دلیل اصلی این اختلاف، وجود واژه «ولی» و عبارت «الذین آمنوا...» در ترکیب آیه است. مفسران و علمای اهل سنت در برداشت خود از معنای «ولین شیعه ارائه کرده اند و در ضمن بیان دیدگاه های خود، ایرادهایی به دیدگاه مفسران شیعی وارد کرده اند. جمعی از مفسران اهل سنت، ولی را در آیه ولایت، به معنای دوستی، یاری، محبت و ... پنداشته اند و مصداق «الذین آمنوا...» را منحصر در علی (ع) نمی دانند، این در حالی است که مفسران و علمای شیعه، ولی را به معنای سرپرستی، ولایت در تصرف، ولایت سرپرستی و... گرفته، تنها مصداق کسی که در حال نماز صدقه داده است، حضرت علی (ع) می دانند. این دو برداشت متفاوت در تفسیر آیه، سرچشمه اختلاف بین علمای فریقین گشته است. این مقاله با روش استنادی، تحلیلی به بررسی و نقد پرداخته و در نهایت با تکیه بر ادله ای چند به اثبات دیدگاه مفسران شیعه پرداخته است. چکیده عربی:الآیة 55 من سورة المائدة، من الآیات المثیرة للجدل وموضع اختلاف بین علماء، ومفکّری، ومفسری الفریقین. یعود السبب الأساسی لهذا الإختلاف، الی وجود کلمة «ولیّ» وعبارة «الذین آمنوا...» بین ثنایا الآیة. طرح مفسرو وعلماء أهل السُنّة فهماً ورأیاً یختلف عما طرحه علماء ومفسرو الشیعة فی فهم معنی «ولیّ» وتعیین مصداق لـ «الذین آمنوا...»، وطرحوا فی سیاق بیان رأیهم مؤاخذات علی رأی المفسرین الشیعة. قال جماعة من مفسّری أهل السُنّة، إن کلمة الولیّ فی آیة الولایة، بمعنی الصدیق، والناصر، والمحب، وما الی ذلک، ومصداق «الذین آمنوا...» لا یختصّ بأمیر المؤمنین علی علیه السلام. فی حین أخذ مفسرو وعلماء الشیعة، الولیّ بمعنی الرئیس، والولایة فی التصرف، الولایة بمعنی الرئاسة، وما شابه ذلک. والمصداق الوحید لمن تصدّق أثناء الصلاة هو الإمام علی (علیه السلام). هذان الفهمان المختلفان فی تفسیر الآیة، صارا مصدراً للإختلاف بین علماء الفریقین. یسیر هذا البحث وفقاً لمنهج توثیقی وتحلیلی لتقصّی ونقد هذه الآراء لینتهی الی إثبات صحّة رأی مفسّری الشیعة استناداً الی مجموعة من الأدلّة.

چکیده فارسی:بهره گیری از آیات الهی کتب مقدس، از مهم ترین شگرد های فرقه های انحرافی است. این بهره گیری به جهت موجه جلوه دادن عقاید فرقه ای، با سوء استفاده از جایگاه آیات الهی نزد معتقدین است که اغلب با تفسیر به رأی و تاویل بدون دلیل آیات الهی همراه است. بهائیت آیه 5 سوره سجده را در جهت اهداف فرقه ای، دال بر پایان دین اسلام و دلیلی بر تثبیت ادعای علی محمد شیرازی و بشارتی بر ظهور وی دانسته است. مقاله پیش رو با روش توصیفی تحلیلی این ادعای بهائیت را مورد بررسی قرار داده است. یافته های تحقیق بر آن است که تاویلات بهائیت بر آیه مذکور با ظاهر الفاظ آیه، هیچ تناسبی نداشته و هیچ قرینه ای نیز بر آن وجود ندارد و از آنجا که این توجیه به جهت مستندسازی فرقه ای انجام پذیرفته، «تفسیر به رأی» است و اشکال های متعدد دیگری مانند تناقض گویی، کپی برداری و استنادات غیر علمی بر این مدعا وارد است. چکیده عربی:من أبرز أسالیب التلبیس التی تستخدمها الفرق المنحرفة، الإستدلال بآیات إلهیة وردت فی الکتب المقدسة. هذا التوظیف یأتی من أجل إضفاء الشرعیة علی معتقداتهم المذهبیة، ویقترن عادة باستغلال بشع لمکانة الآیات الإلهیة فی نفوس المعتقدین ویرافقه فی الغالب تفسیر بالرأی وتأویل لتلک الآیات الإلهیة بلا سند ولا دلیل. تستغلّ البهائیة الآیة 5 من سورة السجدة لغایاتها المذهبیة وتبریر اطروحتها فی القول بنهایة الدین الإسلامی، ویتشبّثون بها لتثبیت إدعاء علی محمد الشیرازی والبشارة بظهوره. هذا البحث یسلط الضوء باسلوب وصفی وتحلیلی علی هذا الإدعاء الذی تطرحه البهائیة. تظهر معطیات البحث أن تأویلات البهائیة للآیة المذکور لا تتناسب أبداً مع ظاهر ألفاظها ولا توجد أیة قرینة علیها. وبما أن هذه التأویلات قد طُرحت لأجل تبریر توجّهات مذهبیة، فهی لا تتعدی کونها «تفسیر بالرأی» هذا فضلاً عما یکتنفها من مؤاخذات واشکالات متعددة اخری، کالتناقض، والترقیع، والتوثیق غیر العلمی.

چکیده فارسی:تفسیر المیزان، به منزله میزان و سنجش بسیاری از تفاسیر دیگر است. از جمله آن تفاسیر، تفسیر مفاتیح الغیب فخر رازی است که علامه طباطبایی به طور گسترده به بررسی و نقد آن پرداخته است. در این بررسی علامه طباطبایی سه نوع دیدگاه نسبت به آراء تفسیری فخر رازی دارد: در مواردی از جمله: مطابقت با سیاق آیات قرآن، مطابقت با روایات، مطابقت نظر فخر رازی با نظر علامه، استناد به برخی از بیانات تفسیر مفاتیح الغیب، رأی فخر رازی را تایید کرده است، در موارد متعددی از جمله: عدم تعیین معنای صحیح واژگان قرآن، عدم توجه دقیق به قواعد ادبیات عرب، ناسازگاری با سیاق آیات، عدم توجه به ارتباط بین آیات و ... نظر وی را نقد و رد کرده است و در مواردی نیز تنها به ذکر نظر رازی پرداخته است، بدون این که به تایید یا رد آن مبادرت ورزد. چکیده عربی:تفسیر المیزان، بمثابة میزان ومعیار تُقاس به الکثیر من التفاسیر الاخری، ومنها تلک التفاسیر، تفسیر مفاتیح الغیب للفخر الرازی، الذی اهتم العلامة الطباطبائی برصده ونقده بشکل واسع. نعرض فی بحثنا هذا ثلاثة أنواع من الآراء التفسیریة للعلامة الطباطبائی فی مقابل الآراءالتفسیرة للفخر الرازی: فی بعض الموارد ومنها: حالات التطابق مع سیاق آیات القرآن، والتطابق مع الروایات، وتطابق رأی الفخر الرازی مع رأی العلامة، استناداً الی بعض أقواله فی تفسیر مفاتیح الغیب، أیّد رأی الفخر الرازی. وأما فی موارد متعددة اخری منها: عدم تعیین المعنی الصحیح لألفاظ القرآن، عدم الإنتباه الدقیق الی قواعد الأدبیات العربیة، عدم التوافق مع سیاق الآیات، عدم الإلتفات الی الترابط بین الآیات وما الی ذلک، تلاحظ انه نقد رأیه. وفی موارد اخری اکتفی بذکر آراء الرازی فحسب بدون تأییدها أو تفنیدها.

چکیده فارسی:این مقاله کوشیده است تا با رویکردی تفسیری ـ روایی، برداشت های تفسیری علامه طباطبایی درباره لوح محفوظ و موارد مرتبط با آن مانند خزائن الهی و برخی از وی‍ژگی های لوح محفوظ مانند اتصاف آن به حکیم بودن را مورد بررسی قرار دهد. به شهادت آیات و روایات، محفوظ بودن لوح، به معنای مصونیت حقیقت ماورایی قرآن از دستبرد و مس و شهود نامحرمان درگاه الهی است و به معنای محفوظ بودن آن از تغییر نیست. همچنین صفت «حکیم» در آیه 3 و 4 زخرف، به مرتبه لوح محفوظ ارتباطی ندارد، بلکه وصف همین قرآنی است که به زبان عربی نازل گشته است و همچنین عبارت «مفاتح الغیب» که در صدر آیه 59 انعام آمده است جمع مفتاح به معنای کلید بوده و میان مفاتح الغیب در صدر آیه و کتاب مبین در ذیل آیه دوگانگی وجود ندارد، بلکه براساس شواهد قرآنی و روایی می توان صدر آیه را اجمال تفصیلی دانست که در ذیل آن آمده است. چکیده عربی:یحاول هذا البحث تسلیط الضوء باسلوب تفسیری ـ روائی، علی الآراء التفسیریة للعلامة الطباطبائی حول اللوح المحفوظ والمواضیع التی لها صلة به مثل الخزائن الإلهیة وبعض خصائص اللوح المحفوظ مثل وصفه بالحکیم. بشهادة آیات القرآن الکریم والروایات الشریفة حفظ اللوح یعنی صیانة حقیقة القرآن من المسّ والتلاعب ولیس بمعنی حفظه من التغییر. کما أن صفة «الحکیم» التی وردت فی الآیتین 3 و4 من سورة الزخرف، لا علاقة لها بمکانة اللوح المحفوظ، وانما هی وصف لهذا القرآن الذی نزل باللغة العربیة، وکذلک الحال بالنسبة الی عبارة «مفاتح الغیب» التی جاءت فی صدر الآیة 59 من سورة الأنعام، جمع مفتاح. ولا ازدواجیة بین مفاتح الغیب التی وردت فی صدر الآیة والکتاب المبین الذی ورد فی ذیل الآیة، بل وفقاً للشواهد القرآنیة والروائیة یمکن اعتبار صدر الآیة اجمالاً للتفصیل الذی جاء فی نهایتها.

چکیده فارسی:با تامل در آیات قرآن کریم، از ساختار و معانی برخی از الفاظ و عبارات قرآن چنین بر می آید که یک لفظ، در عبارتی واحد، دو معنا را با خود به همراه دارد که این شیوه کاربرد در علوم قرآن و تفسیر «تضمین» نام دارد. مفسران اسلامی در تفسیر آیات الهی برای نشان دادن برجستگی های ادبی ـ بلاغی قرآن به صورت گسترده از این صنعت ادبی استفاده نموده اند. ابن عاشور نویسنده تفسیر «التحریر و التنویر» به طور چشمگیر از این قاعده بهره برده است. در این مقاله ضمن معناشناسی تضمین، انواع آن اعم از ادبی، نحوی، بلاغی و عروضی مورد بررسی قرار گرفته است. تلقی مفسران اسلامی از تضمین منطبق بر تعریف نحویان از این پدیده است. نحویان تضمین را بر سه قسم: اسم، فعل و حرف تقسیم نموده اند. مقاله حاضر فقط به تضمین افعال پرداخته است. در بررسی آیات از تفاسیر متعدد شیعه و اهل سنت بهره برداری شده است، اما تاکید بر آراء و نظرهای ابن عاشور است. چکیده عربی:عند التأمّل فی آیات القرآن الکریم، یُستشفّ من صیاغة ومعانی بعض ألفاظ القرآن وعباراته أن اللفظة الواحدة، فی العبارة الواحدة، تحمل معنیین، ویُسمی هذا الإستعمال فی علوم القرآن والتفسیر بالتضمین. وقد استعان المفسرون المسلمون فی تفسیر الآیات الإلهیة، هذه الصناعة الأدبیة بشکل واسع من أجل ابراز الخصائص الأدبیة ـ والبلاغیة للقرآن. ومنهم ابن عاشور صاحب تفسیر «التّحریر والتّنویر» الذی سار علی هذه القاعدة بشکل لافت. یشرح هذا البحث معنی التضمین، ویبیّن أنواعه سواء الأدبی منها، أم النحوی، أم البلاغی والعروضی. إن فهم المفسرین المسلمین للتضمین یتطابق مع تعریف النحویین له. النحویّون یقسمون التضمین الی ثلاثة أقسام: اسم، وفعل، وحرف. تناول هذا البحث تضمین الأفعال فحسب. عند رصد وتقصّی الآیات أخذت بنظر الإعتبار تفاسیر متعددة للشیعة وأهل السُنّة، ولکن الترکیز الأکثر انصبّ علی آراء ونظرات ابن عاشور.

چکیده فارسی:قرآن کریم در آیه کرامت تمامی انسان ها را دارای وصف کرامت ویژه دانسته است. این آیه در نگاه ظاهری با برخی از آیات دیگر قرآن مانند: ابراهیم / 34، معارج / 21 ـ 19، علق / 7 ـ 6، احزاب / 72، قیامت / 5، عصر / 2 ـ 1 و اعراف / 179 در تعارض است. دیدگاه های مختلفی از سوی مفسران جهت رفع این تعارض مطرح شده است. در این دیدگاه ها ایمان، تربیت یافتگی انسان، پاکی فطرت، به کارگیری درست غرایز، عدم قناعت به زمینه خلقت، تمایز قائل شدن بین کرامت آغازین و رذالت فرجامین و به فعلیت رساندن جنبه های مثبت وجود انسان، به عنوان ملاک کرامت مورد توجه قرار گرفته است. این مقاله بر این نکته تاکید می ورزد که تکریم انسان به نوع آفرینش او باز می گردد که به انسان ظرفیت ها، استعدادها و توان مندی هایی خاصی عطا کرده است و تکریم انسان بر مبنای این ویژگی های منحصر به فرد آفرینش انسان در میان مخلوقات الهی است و نکوهش از انسان در برخی از آیات به جهت استفاده نادرست او از این نعمت ها است. چکیده عربی:فی آیة الکرامة أقرّ القرآن الکریم بوصف الکرامة لکل انسان. هذه الآیة تبدو فی الوهلة الاولی وکأنها تتعارض مع ما جاء فی آیات اخری من القرآن الکریم، ومنها: ابراهیم / 34، المعارج / 19ـ 21 العلق / 6ـ 7، الأحزاب / 72، القیامة / 5، العصر 1 ـ 2، الأعراف / 179. طرح المفسرون رؤی مختلفة من أجل تبدید هذا التعارض. وهذه الرؤی تصوّرت معاییر لکرامة الإنسان مثل الإیمان، وطواعیّته للتربیة، ونقاء فطرته، والتوظیف السلیم الغرائز، وعدم الإکتفاء بالأرضیة وبالوضع الذی خُلق علیه، والتمییز بین الکرامة البدائیة التی خُلق علیها والرذالة التی قد ینتهی الیها، وایصال الجوانب الإیجابیة لدیه الی حالة الفعلیة. هذا البحث یرکز علی أن تکریم الإنسان یُعزی الی نوع خلقته؛ حیث خُلق إنساناً بمؤهلات وقدرات واستعدادات فائقة، وهذا التکریم ینفرد به الإنسان بین سائر المخلوقات. وأما ذمّه فقد جاء بسبب سوء توظیفه لهذه النعم والقدرات.

چکیده فارسی:بر اساس آیه 7 آل عمران، آیات الاهی دو دسته اند: محکمات و متشابهات. گونه نخست ام الکتاب و اصل آن است و گونه دوم نیز دو شناسه دارد: دستاویزی برای فتنه جویان بیماردل و تاویل پذیری، از این رو باید شناسه های محکم و متشابه را بررسی نمود. این نوشتار پاسخ های گونه گون قرآن پژوهان و مفسران را برشمرده و همه را بر کرسی نقد نشانده و در پایان دیدگاه برگزیده را پیش نهاده است. به نظر نگارنده شناسه محکم و متشابه این است: نص یا ظهور آیات محکمات، بیانگر مراد واقعی گوینده آنها است، ولی متشابهات در حال برخورداری از ظهور و پیراستگی از هر گونه ابهام و اجمال و پیچیدگی لفظی و معنایی، نسبت به مقصود خدای سبحان نارسانایند. این گفته با عنایت به رهنمودهای درونی سوره آل عمران هویدا می گردد. چکیده عربی:وفقاً لمفاد الآیة 7 آل عمران، تُسم الآیات الالهیة فی القرآن الکریم الی طائفتین: مُحکمات ومُتشابهات. الطائفة الأولی تمثّل أُم الکتاب وأساسه، والطائفة الثانیة تُقسم بدورها الی نوعین: نوع یتخذها دعاة الفتنة والذین فی قلوبهم مرضٌ ذریعة، وهی قابلة للتأویل. ومن هنا لابد من التعرّف علی خصائص المُحکم والمُتشابه والفوارق بینها. استعرض هذا البحث مختلف الإجابات والرؤی التی طرحها الباحثون القرآنیون والمفسّرون ثم توجه الیها بالنقد. وفی الختام اقترح الرأی المختار. الفارق المائز بین المحکم والمتشابه فی رأی کاتب هذا البحث هو: ان نصّ أو ظاهر الآیات المحکمات، یبیّن المراد الواقعی لقائلها وهو الله تبارک وتعالی، بینما المتشابهات فمعناها ظاهر ولا غموض فیها ولا تعقید ولا اجمال لفظی ولا معنوی، غیر انها لا تکشف بجلاء عما یقصده الله منها. وهذا ما تکشف عنه بجلاء ارشادات دالّة وردت فی سورة آل عمران.

چکیده فارسی:بازپژوهی آراء اجتماعی اندیشمندان مسلمان در حوزه مسائل بین الملل، موضوعی درخور توجه است. علامه طباطبایی، مفسری آشنا با گستره اندیشه های معاصر، به فراخور آیات قرآنی، بدین امر اهتمام داشته است. مقاله حاضر با روشی تحلیلی، خطوط کلی جهان بینی قرآنی علامه طباطبایی در عرصه بین الملل و اصول حاکم بر تعامل های دولت اسلامی با دیگر کشورها را بررسی کرده است. به اجمال می توان اذعان داشت که وی معتقد است غالب احکام اسلامی دارای روح اجتماعی هستند، همچنین قرآن کریم، ظرفیت استخراج تمامی آموزه های بنیادین علوم انسانی را دارا است. نگرش علامه طباطبایی نسبت به برخورداری جامعه از واقعیتی عینی و فرافردی و اصالت بخشی به مصلحت های جامعه، مبانی دیگری است که سبب شکل گیری اصول دولت اسلامی در عرصه تعاملات بین المللی از این منظر شده است. همزیستی مسالمتامیز، عدالت طلبی، صلح گرایی، اصل دعوت، پایبندی به پیمان های بین المللی، از مهم ترین اصول حاکم بر تعامل های بین المللی دولت اسلامی در نگاه ایشان است. چکیده عربی:إعادة قراءة الآراء الإجتماعیة للمفکرین المسلمین فی مجال الشؤون الدولیة، موضوع جدیر بالإهتمام. العلامة محمد حسین الطباطبائی، مفسر مطلع علی الأفکار المعاصرة، وکان لدیه اهتمام بهذا الجانب من منظار الآیات القرآنیة. ینطلق هذا البحث باسلوب تحلیلی لرسم الخطوط العامة للنظرة الکونیة القرآنیة التی یحملها العلامة الطباطبائی فی المجال الدولی والمبادئ السائدة فی علاقات الدولة الإسلامیة مع الدول الاخری. یمکن القول بشکل عام ان السید الطباطبائی یؤمن أن معظم الأحکام الإسلامیة ذات جوهر اجتماعی؛ کما أن القرآن الکریم، یتصف بثراء کافٍ لتستخرج منه جمیع التعالیم الأساسیة للعلوم الإنسانیة. رؤیة العلامة الطباطبائی هی ان للمجتمع واقع عینی یتعدی حدود الأفراد وتکون فیه الأصالة لمصالح المجتمع. وهذه مبادئ اخری تدعو الی تأسیس اصول ومبادئ تعتمدها الدولة الإسلامیة فی حقل العلاقات الدولیة من هذه الزاویة. التعایش السلمی، والدعوة الی العدالة، والسلام، والإلتزام بالمعاهدات الدولیة، من أهم المبادئ السائدة فی العلاقات الدولیة للدولة الإسلامیة من وجهة نظره.

چکیده فارسی:آیه تبیان یکی از آیات مورد بحث میان مفسران است. در باره تبیین کنندگان آیات قرآن اختلاف نظر است. علامه طباطبایی ضمن پذیرش قرائت رایج آیه تبیان، با استناد به دلایلی نظیر: «دعوت خدا به تدبر در قرآن»، «امکان ارجاع آیات متشابه به آیات محکم»، «ذو بطون بودن آیات قرآن» و«ذو مراتب بودن هدایت و فهم قرآن»، دلالت آیه را برای همه افراد مستعد و بهره مند از لوازم تدبر و نسبت به همه چیز به دلالت لفظی دانسته و بر این باور است که لازمه فرض صحت روایات بیانگر وجود علم گذشته، آینده و حوادث پیش رو تا روز قیامت در قرآن، این است که در واژه تبیان تصرف نموده و دلالت آن را اعم از دلالت لفظی و فرا لفظی دانست. یادکرد دو نکته مزبور از گفتار علامه، آشکارا بیانگر این حقیقت است که وی در تفسیر آیه تبیان میانه روی نموده و از قرائت های أکثری و أقلی آن اجتناب ورزیده است. مقاله حاضر، ضمن بررسی دیدگاه علامه طباطبایی در تفسیر آیه تبیان، به نقد و تحلیل یکی از قرائت های اکثری از آن که در میان برخی از مفسران طرفدارانی دارد، پرداخته است. چکیده عربی:آیة التبیان واحدة من الآیات التی کثیراً ما یدور حولها بحث بین المفسرین. وهناک اختلاف فی وجهات نظرهم حول المراد من الذین یبینون آیات القرآن. العلامة الطباطبائی یقبل القراءة الرائجة لآیة التبیان، وبالاستناد الی دلالات مثل: «دعوة الله الناس الی التدبّر فی القرآن»، و«امکان ارجاع الآیات المتشابهة الی الآیات المحکمة»، و«علی اعتبار ان آیات القرآن ذات بطون»، و«علی اعتبار ان هدایة وفهم القرآن ذات مراتب»، یری أن هذه الآیة دالة علی جمیع الأفراد من ذوی الإستعداد والتدبّر، وکلمة التبیان هذه تمثّل دلالة لفظیة علی کل شیء، ویعتقد أن ما یتطلبه فرض صحّة الروایاتِ من علم سابق، ومستقبلی، الی یوم القیامة فی القرآن، یستدعی التصرف بکلمة التبیان واعتبارها ذات دلالة لفظیة وما وراء اللفظیة. الإشارة الی الأمرین المذکورین من أقوال العلامة، توضح بجلاء حقیقة انه قد انتهج فی تفسیر آیة التبیان منهجاً معتدلاً وتحاشی الخوض فی القراءات التی ذهبت الی الحدّ الأکثر أو الی الحد الأَقل. هذا البحث یسلّط الضوء علی رأی العلامة الطباطبائی فی تفسیر آیة التبیان، ویتوجّه بالتحلیل والنقد لواحدة من قراءات الحدّ الأکثر التی لها أنصارها بین قسمٍ من المفسّرین.

چکیده فارسی:تقویت باور قانونمندی تاریخ از طریق دستیابی به سنت های الهی و توجه به قطعیت و تغییرناپذیری آنها از مهم ترین اهداف قرآن کریم در دعوت آدمیان به سیر در تاریخ است. تعبیر «مداوله» به مفهوم گردش روزگار، یکی از همین قوانین الهی است که آیات 140 و 141 سوره آل عمران به صراحت از آن سخن گفته است. پژوهش حاضر نشان می دهد درک مفهوم و چگونگی تحقق این قانون، ضمن معنادار ساختن بسیاری از تحولات و رویدادهای اجتماعی در حیات انسان اعم از شکست یا پیروزی، دریچه ای نو بر اهداف حکیمانه الهی در جریان تربیت انسان خواهد گشود. جداسازی، پاکسازی، الگوسازی و نابودسازی در رویارویی جریان حق و باطل از جمله اهداف تربیتی این سنت تکوینی است که توجه به آن می تواند مدخل ورودی مطالعات علوم اجتماعی و انسانی با صبغه اسلامی باشد، به گونه ای که مدل سازی رفتار انسانی به هدف کنترل و پیش بینی در آینده را ممکن سازد. چکیده عربی:من أهم الأهداف التی یرمی الیها القرآن الکریم من خلال دعوته الناس الی السیر فی التاریخ، ترسیخ الایمان بقانونیة التاریخ عن طریق التوصل الی السُنن الإلهیة وفهم قطعیتها وعدم تغییرها. تعبیر «المداولة» بمعنی دوران الدهر والزمان، واحد من هذه القوانین الإلهیة التی تحدّثت عنه بصراحة الآیتان 140و 141 من سورة آل عمران. یبین هذا البحث أن ادراک مفهوم وکیفیة تحقیق هذا القانون، فی سیاق اضفاء معنی علی الکثیر من التحولات والوقائع الإجتماعیة فی حیاة الإنسان بما فی ذلک الهزائم والانتصارات، یفتح نافذة جدیدة علی الأهداف الإلهیة الحکیمة فی مسار تربیة الإنسان. إن ما یقع من ظواهر الفصل، والتطهیر، وصنع القدوات، والزوال والفناء فی المواجهة بین تیاری الحق والباطل، یُعدّ من الأهداف التربویة لهذه السُنّة التکوینة، ویمکن أن یکون الإهتمام بها باباً للدخول فی حقل دراسات العلوم الإجتماعیة والإنسانیة بطابع اسلامی، بحیث یصبح من الممکن صیاغة نموذج للسلوک البشری یمکن فی المستقبل التکهن به والسیطرة علیه والتحکم به.