تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی
سال:1397 | دوره:9 | شماره:31 |تعداد مقالات:6

در دوره زندیه، بسیاری از خصایص سنت آموزش نهاد دینی دوره صفویه تداوم یافت. بااین همه، مورخین دوره زندیه به رخدادهای سیاسی نظامی توجه ویژه ای داشتند. عنایت به مولفه مذکور، توجه اندک و پراکنده آنان به امور فرهنگی آموزشی را به دنبال داشت که نتیجه آن، ضرورت تحقیق پژوهشگران در این حوزه است. بر این مبنا، پژوهش حاضر درصدد یافتن پاسخ به این پرسش است: در قالب کدام خصیصه ها، سنت آموزشی نهاد دینی ایران در عصر زندیه تداوم یافت؟ برای پاسخگویی، با بررسی مقولاتی مانند شیوه آموزش خویشاوندی و نقش خاندان های علم پرور، به این برآورد می رسیم که سنت آموزشی نهاد دینی، نقش مهمی در تداوم سنت فرهنگی آموزشی کشور علی رغم تحولات اجتماعی سیاسی جامعه ایفا می کرد. پژوهش حاضر، با استفاده از روش تحقیق تاریخی و شیوه جمع آوری داده های کتابخانه ای از منابع دست اول تاریخی پس از توصیف و طبقه بندی سنت آموزشی به تحلیل و تفسیر این ویژگی ها و تاثیرات آن بر اوضاع آموزشی دوره زندیه می پردازد.

هجرت امامزادگان از دیار اصلی خود و اقامت ایشان در مناطق مختلف ایران، از رخدادهای مهم تاریخ اسلام است که منشأ آثار فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و موجب نضج و گسترش ایمان و امان مردم منطقه گردید. این نوشتار به روش تاریخی تحلیلی با رویکرد جامعه شناسانه و بر پایه نظریه اسلام تمدنی، در صدد واکاوی کارکرد امنیت بخشی امامزادگان در ایران است. با توجه به تأثیر هویت شیعی بر رفتار سیاسی حاکمان جمهوری اسلامی ایران و نیز نوع نگاه و باوری که توده مردم نسبت به امامزادگان داشته و دارند، به نظر می رسد این مزارها در انسجام بخشی هموندان جامعه با یکدیگر از یک سو، با حاکمان از سوی دیگر و ایجاد روحیه استغناء و غیرگریزی که شاخص عمده امنیت شمرده می شود، از سوی سوم نقش ایفا می کنند. دستاورد پژوهش آن است که امامزادگان، عامل مهمی در توسعه و تعمیق امنیت ملی هستند.

تاریخ نگاری صدر اسلام از تاثیر انگیزه های مذهبی مصون نبوده است و تفاوت مذاهب کلامی مختلف اغلب در نگاه ایشان به وقایع و شخصیت های صدر اسلام نیز بازتاب یافته است، تا جایی که برخی از مذاهب، مشروعیت خویش را از این نوع نگاه کسب می کنند. نگرش ها به خلیفه سوم، عثمان و مساله قتل او، منشأ اختلافات گسترده ای میان مسلمانان بوده است. در این میان، تاریخ پژوهان، علی رغم تاثر از علایق خویش، با روش های علمی به مطالعه حوادث مربوط به قتل او پرداخته اند و تاحدودی به واقعیت و عینیت نزدیک شده اند. مطالعه تطبیقی دو نگاه معاصر، یکی عربی و دیگری غربی، به منظور تبیین این مسئله، موضوع نوشتار حاضر است. طه حسین، مورخ و ادیب مصری و مارتین هیندز، پژوهشگر غربی، کوشیده اند با بی طرفی، رخداد قتل خلیفه را تبیین کنند. قرار دادن این دو نوع نگاه در دو کفه ترازو و مقایسه هدف، شیوه پژوهش، منابع، قوت تحلیل و نیز زاویه نگاه آنها، از تفاوت چشمگیر میان آن دو پرده برمی دارد.

ابوالقاسم زهراوی پزشک، داروساز و جرّاح بزرگ اسلامی، یکی از پزشکان مسلمان است که در اثر پزشکی خود التَصریف لِمَن عَجَزَ عَن التَألیف به حوزه دندان پزشکی نیز پرداخته است. نوشتار پیش رو تلاش دارد به روش توصیفی تحلیلی، دیدگاه و دستاوردهای زهراوی در حوزه دندان پزشکی را با تکیه به دست نوشته وی، مورد بررسی و مطالعه قرار دهد تا از این رهگذر سهم و نقش وی در گسترش و تکامل دانش دندان پزشکی، تبیین گردد. یافته ها حاکی است که زهراوی، پیشگیری را بر درمان مقدّم می دانسته و توصیه هایی برای حفظ بهداشت عمومی دهان و دندان داشته است. وی با تشریح بافت، عصب و استخوان دندان، شناخت و تشخیص علایم بیماری، شناسایی علّت و درمان بیماری ها و معرفّی داروهای مفید، در پیشرفت دانش دندان پزشکی سهمی بسزا داشته است. در حوزه طبّ عملی نیز با بهره گیری از برخی ابزارها و شیوه های طبابت، دست به ابداعاتی زد که پیش از آن در میان پزشکان سابقه نداشته است. علاوه بر درمان بیماری، زهراوی به جنبه زیباشناختی دندان ها نیز توجّه داشته است.

چگونگی تطور گزارش های عاشورایی در دهه های اخیر مورد اهتمام محققان عرصه عاشورا پژوهی قرار گرفته است که رجزهای سروده شده در حادثه کربلا از آن جمله است. در همین راستا مقاله حاضر در پی پرداختن به نقش کتاب اسرار الشهاده در تطور رجزهای عاشورایی است. در این نوشتار از روش مطالعات اسنادی، تحلیلی و مقایسه ای میان کتاب اسرار الشهاده و سایر منابع کهن و متقدم تاریخی بهره گرفته شده است. بر پایه یافته ها؛ رجزهای عاشورایی به اَشکال متفاوت مورد توجه منابع قرار گرفته، با این تفاوت که در برخی، رجزها اندک و در بعضی دیگر تطور رجزها قابل رصد است. در این میان سهم اسرار الشهاده بسیار برجسته است به گونه ای که با دخل و تصرفات مختلف در متن و تعداد رجزها، موجب ورود رجزهای جدید در قالب های مختلفی منسوب به شخصیت های حقیقی و نیز خرافی کربلا گشته است.

ماهیت قدرت در حکومت قاجاریه همچون دیگر حکومتهای سنتی حاکم بر ایران، برپایه حمایت قوای نظامی ایل و طوایف استوار بوده است. نیروهایی که همگرایی با آنها از طریق پیوند های خویشاوندی از طریق ازدواج مستحکم می گردید. در این پژوهش مسئله ای که مطرح می شود این است که چگونه می توان نقش سیاسی ازدواج های خاندان حاکمه قاجار را در زمینه قدرت آنها مورد بررسی قرار داد. برای بررسی این امر به مطالعه موردی نمونه های ازدواج های خاندان حاکمه قاجار با بزرگان خاندانهای محلی و کارگزاران دیوانی و درباری به روشی توصیفی تحلیلی پرداخته شده است. از نظر دستاوردهای پژوهشی می توان این نکته را یادآور شد که ازدواج سیاسی از جمله اهرم های مورد استفاده خاندان حاکمه قاجار جهت کنترل قدرتهای محلی و کارگزاران سیاسی بوده است. حکومت قاجاریه فاقد مقبولیت و زیرساختهای اساسی جهت حکمرانی بر قلمرو تحت نفوذشان بوده است. جهت بدست آوردن این دو ملاک، به برقراری پیوند های خویشاوندی پرداخته اند.