پژوهش های ایران شناسی
سال:1397 | دوره:8 | شماره:1 |تعداد مقالات:8

منوچهری دامغانی از آن دست شاعرانی است که به موسیقی توجه داشته و اصطلاحات موسیقایی در دیوان او بسی بیش از دیوان بسیاری از شاعران دیگر آمده است. با توجه به متونی که تا کنون به چاپ رسیده، بعضی از این اصطلاحات نخستین بار در دیوان او آمده و در جای دیگری – تا آنجا که دیده شد و پژوهشگران حوزة موسیقی نیز دیده اند – نمی توان آن ها را یافت. همین موجب می شود که معنای دقیق و ضبط درست این اصطلاحات چندان روشن نباشد، به ویژه آنکه دستنویس ارزنده ای از دیوان او در دست نیست. این مقاله توضیحی است در باب معنا یا صورتِ اصلی چند واژه و اصطلاح موسیقایی در دیوان منوچهری دامغانی. در کنار این توضیحات، چند بیت از دیوان نیز تصحیح شده است. در چند مورد، توضیحات داده شده معنای تازه ای از یک اصطلاح ارائه نمی دهد و ردّ آنچه پیش تر در آن باره گفته شده نیست، اما چیزی افزون بر آنچه پیش از این در منابع دیگر دربارة آن آمده بوده، به دست خواهد داد.

دو مسجد-مدرسه ی چهارباغ و علیقلی آقا از دو مجموعة شهری شاخص دوران شاه سلطان حسین در پژوهش حاضر مورد توجه قرار گرفته اند. پژوهش حاضر دو فرضیه را مطرح می دارد. نخست اینکه مسجد-مدرسه های منتخب در این پژوهش به عنوان شاخص ترین بناهای علمی-مذهبی احداث شده در دوره ی پادشاهی شاه سلطان حسین، به خصوص از حیث آرایه های معماری، دارای مؤلفه های سبک شناسانه منظمی هستند و دوم اینکه یکی از عوامل مهم در ایجاد تمایزات و تشابهات موجود در دو بنا نحوه ی حمایت از آن هاست. یافته های این پژوهش گویای آن است که مهم ترین شاخصه های سبک شناسانه حاکم بر آرایه های دو بنا عبارت است از بهره گیری از شاه گره ها و نقوش هندسی خاص به شکلی بافت گونه بر زمینة قطعه های کوچک کاشی معرق، با طیف رنگ های معین، جایگاه ویژه ی تقسیمات چهارگانه و کهن الگوی چلیپایی و همچنین تقارن های گوناگون و بعضی موارد مشابه. به لحاظ محتوایی آرایه های معماری بازتاب دهنده ی مضامین اعتقادی شیعه و تمجید از حامی دو بناست. با این وجود و علی رغم درج نام شاه در نقطه ی طلایی سر در دو بنا، در ساختار-معماری و تزئینات، تفاوت های بسیاری دیده می شود، از جمله تفاوت کمی و کیفی ابعاد بنا و وجود عناصر وابسته در بنای چهارباغ که معادلی در بنای علیقلی آقا ندارد. به لحاظ تزئینات نیز تمایزات چشمگیری مشاهده می شود.

شهر سرپل ذهاب، به گواهی متون تاریخی و آثار باستانیِ مشهور و پرشمارش، پیشینه ای دور و دراز دارد. وجود دو نقش برجسته ی مهم آنوبانی نی و ایدی(ن)-سین بر صخره ای در مرکز شهر حکایت از آن دارد که این مکان، در اواخر هزاره ی سوم یا اوایل هزاره ی دوم پ. م. در اختیار اقوام زاگرس نشینِ لولوبی و سیموروم بوده است. پس از آن نیز در دوره های ماد، هخامنشی، اشکانی، ساسانی و اسلامی، مکان یادشده همچنان اهمیت خود را حفظ کرده و بارها دوره های آبادانی و رونق و گاهی هم زوال و خاموشی را پیموده است. این مقاله به بررسی پیشینه ی استقرارهای باستانی واقع در محدوده ی شهر امروزیِ سرپل ذهاب، برخی ویژگی های تاریخی این دیار و سیر تحول جاینام های مرتبط با آن می پردازد. نتیجه آنکه از ابتدای هزاره ی دوم پ. م تا دوره ی اسلامی، نام مکان مورد بحث در متون و منابع گوناگون به زبان های اکدی، یونانی، عربی و فارسی، به صورت های مختلف اما نزدیک به هم، چون «خَلمان»، «اَلمان»، «اَرمان»، «حَلمان»، «خَلا» و «حلوان»، ثبت شده است. به علاوه تجزیه و تحلیل متون و برخی اسامی خاص مرتبط با شهر قدیم نشان می دهد که در گذشته نیز، همچون امروز، شهر مذکور دارای تنوع قومی-مذهبی قابل توجهی بوده است.

پیش از آغاز شاهنشاهی هخامنشی، مهاجرنشینان یونانی غرب آسیای صغیر با فرهنگ ساکنان آسیای صغیر آشنا بودند و برخی از سنت های مردمان آسیای پیشین را اخذ کردند. با حضور مهاجرنشینان مادی و هخامنشی در آسیای صغیر، روابط بین یونانیان آسیای صغیر و مردمان آسیایی گسترش بیشتری یافت. از موضوعاتی که در این عرصه محل تبادلات فرهنگی بود نحوة ثبت تاریخ بود. تاریخ نگاری یونانی، با وجود اینکه یک سنت تاریخ نگاری مستقل در دورة هخامنشی است، ارتباط نزدیکی با سنت های ایرانی و شرقی دارد. عناصر ایرانی در آسیای صغیر در سطوح بالای حکومتی حضور داشتند و آداب و سنت های خود را در این مناطق توسعه دادند. نفوذ و تأثیر فرهنگ هخامنشی بر سنت های محلی آسیای صغیر در سنت تاریخ نگاری این جوامع اثرگذار بود. این پژوهش ابتدا سعی دارد تا عناصر ایرانی حاضر در آسیای صغیر را بازشناسی کند و با شناسایی عناصر سنت شفاهی ایرانی در قالب کتیبه ها و مقایسة آن با عناصر یونانی تاریخ نگاری آسیای صغیر، تأثیر برخورد این دو سنت و تبادلات فرهنگی به وجودآمده در اثر این برخورد را در تحول تاریخ نگاری یونانیان آسیای صغیر نشان دهد، و در ادامه تکوین تاریخ نگاری در شبه جزیرة یونان را، که به ادعای نگارندگان محصول تطوّر تاریخ نگاری آسیای صغیر در دوران پیش از سدة ششم ق. م است، تحلیل و تبیین کند.

یکی از شاخصه های اصلی آثار صخره ای شهرستان مراغه مجموعه ی معماری صخره ای دامنة غربی تپة رصدخانه است که با وجود ثبت در فهرست آثار ملی تا به امروز پژوهش جامع و کاملی درباره ی ماهیت کاربری آن صورت نگرفته است. این ساختار صخره ای در انتهای خیابان پاسداران (دارایی سابق) و در زیر بافت تاریخی تپه ی رصدخانه واقع شده است. این مجموعة ارزشمند شامل تعدادی فضای دست کند بوده که با پوشش جناغی و طاقی شکل در بستر سنگ های آهکی ایجاد شده است. موضوع گاهنگاری و تبیین کاربری این اثر مهم ترین پرسش مطرح شده درباره ی ساختار صخره ای تپة رصدخانه، همانند سایر آثار صخره ای ایران است. این مقاله، ضمن توصیف ساختار و شکل معماری مجموعه ی صخره ای تپه ی رصدخانه، به دنبال تعیین کاربری و گاهنگاری نسبی آن است. با استناد به داده های باستان شناختی به دست آمده و مقایسه ی نسبی با سایر معماری های صخره ای و پیشینه ی این معماری در شهرستان مراغه، این مجموعه در دوره ی اسلامی ایجاد شده است. این مجموعه کاربری آیینی برای مسیحیان و بودایی ها داشته و در دوره ی اصلاحات مذهبی غازان خان تغییرات و الحاقاتی در آن افزوده شده و با این وجود تا دوره ی قاجاریه به عنوان صومعه ی مسیحیان آشوری مورد استفاده بوده است.

زرتشتیان را رسم بر این بود که مردگان خود را برای تدفین در دخمه می نهادند. دخمه های اولیه آنان بنایی بسیار ساده بر دیواره ی کوه بود. از دوره ی اسلامی دخمه های دست ساز از خشت و سنگ پدید آمد که به برج شهره شد. در هند، زرتشتیان مهاجر موسوم به پارسیان، رسم دخمه نشانی را حفظ کردند. با گذشت زمان، پارسیان دخمه های جدیدتری مطابق با هوای مرطوب هند ساختند. رسم بنیان دخمه ی پارسیان تاناخوانده می شود. اجزای این مراسم شامل گذاشتن شالوده و تقدیس بنای دخمه است که در آن اصولی همچون کوبیدن سیصد و یک میخ بر زمین و گرداندن طنابی پنبه ای به گرد این میخ ها رعایت می شد. شرح این مراسم در متونی چون روایات فارسی و متن پهلوی وجرکرد دینیضبط شده است. از اواسط سده ی نوزدهم رسم دخمه نشانی متأثر از جریان روشنفکری دینی در ایران منسوخ شد و در هند به چالش میان مذهبی های تندرو و اصلاح طلب پارسی تبدیل شد. در این پژوهش، انواع دخمه های زرتشتی بررسی و سیر تحول بنای دخمه با تکیه بر جنبه های آیینی و دینی آن ارزیابی می شود و به موقعیت دخمه های زرتشتی در عصر حاضر نیز توجه خواهد شد.

تلفظ واژه ها در متون کهن فارسی، به دلیل فاصله ی زمانی ما نسبت به آن متون و تغییرات و تحولاتی که در زبان فارسی اتفاق افتاده، همیشه مسأله انگیز بوده است. در این مقاله به تلفّظ چند واژه در شاهنامه پرداخته شده است که درباره ی خوانش آنها توافقی میان اهل ادب وجود ندارد یا تصوّر رایج در مورد آنها نادرست است. برخی از این واژه ها در همه ی چاپ های شاهنامه به صورت نادرست حرکت گذاری شده اند و برخی در شماری از چاپ ها. در میان تصحیحات گوناگون شاهنامه ی فردوسی، بیشتر بر چاپ خالقی مطلق و چاپ جیحونی تأکید شده، زیرا مصحّحان این دو چاپ بیش از دیگران به حرکت گذاری واژه ها پرداخته اند و البته در این کار گاه درست عمل کرده اند و گاه دچار لغزش شده اند و به تلفّظ درست راه نیافته اند. از طریق دقّت در چگونگی قافیه پردازی فردوسی و نیز پاره ای از دیگر هماهنگی های لفظیِ شعر او می توان به خوانش درست دست یافت، به شرطی که سراسر متن شاهنامه را بررسی کرده باشیم و نگاهمان موردی نباشد. این مقاله با چنین رویکردی نوشته شده است.

در مطالعات صفوى روابط سیاسی و دیپلماتیک بین شاه اسماعیل و بایزید دوم، که در یک محیط نسبتاً صلح آمیز در جریان بود، ظاهراً تحت الشعاع جنگ های بعدى قرار گرفته است. به طور کلی، مطالعات صفوى بر دوره ای که با جنگ های ناشی از روى کار آمدن سلیم شروع می شد، متمرکز شده است. شاید مهم ترین دلیل آن نبود منابعی باشد که در آنها به چنین نکاتی اشاره شده است. با این حال، اسناد عثمانى نشان می دهند که هر دو طرف قبل از دوره ی جنگ های طولانى ، روابط دیپلماتیک سطح بالایی داشته اند. هدف اصلى این مقاله بررسی یک دوره ی مسالمت آمیز از روابط دولت های صفویه و عثمانی بر اساس منابع و اسناد آرشیو عثمانی است. در واقع قبل از جلوس سلیم اول، دولت عثمانى با صفویه رابطه ی خوبى داشت و هر دو طرف به طور مداوم به همدیگر سفیر و هدیه می فرستادند. بر اساس منابع عثمانى و هدیه هایی که بایزید دوم به شیخ اسماعیل اردبیلى می فرستاد، ما نگاه عثمانی به پادشاه ایران و قبول وی به عنوان یک رهبر فرقه ی مذهبی را بررسی خواهیم کرد. علاوه بر این، چگونگی رفت وآمد سفیران هر دو طرف و استفاده از آن براى ابراز قدرت نمایی را توضیح خواهیم داد.